Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
Θεολογική Σχολή Τμήμα Θεολογίας
Αξάρης Γεώργιος
Η Σοφιολογία του Sergeii Bulgakov Κριτική προσέγγιση
Σύμβούλος Καθηγητής: Δημήτριος Τσελεγγίδης
Θεσσαλονίκη 2019
Αφιερώνεται στον πνευματικό μου πατέρα
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Πρόλογος
Εισαγωγή
Βιογραφία και Εργογραφία
1.α Βιογραφία
1.β Εργογραφία
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
Η Σοφιολογία του Sergeii Bulgakov
1. Η έννοια της Σοφιολογίας
2. Παράγοντες επίδρασης στη θεολογική σκέψη Sergeii Bulgakov
α) Θεολογικές
β)Υποκειμενικές βιωματικές εμπειρίες
γ) Φιλοσοφικές
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ
Ανάλυση και κριτική προσέγγιση των σχετικών με τη Σοφιολογία θέσεων του Sergeii Bulgakov από Ορθόδοξη άποψη
1.α. Οι περί ταυτίσεως της Σοφίας με την ουσία του Θεού θέσεις του S. Bulgakov
1.β. Το αμέθεκτο της Ουσίας του Τριαδικού Θεού
2.α. Περί θεοποίησης της Σοφίας-σχέσης με τις υποστάσεις του Τριαδικού Θεού
2.β. Τα κοινά των Προσώπων της Αγίας Τριάδος και τα Υποστατικά τους ιδιώματα
3.α. Η Σοφία, ως δημιουργική αιτία
3.β. Η Αγία Τριάδα, Δημιουργός του σύμπαντος κόσμου
Συμπεράσματα
Βιβλιογραφία
Πηγές
Βοηθήματα
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Η φιλοσοφική χροιά των έργων του Sergeii Bulgakov και η επίδραση της φιλοσοφίας γενικότερα στο έργο του και στη θεολογική του σκέψη συνιστούν τον κυριότερο πόλο έλξης ενός μελετητή του οποίου το ενδιαφέρον είναι διττό, φιλοσοφικό και θεολογικό. Το θεολογικό κείμενο του Ρώσου θεολόγου είναι αδύνατο να κατανοηθεί χωρίς να ληφθούν υπόψη οι ποικίλες φιλοσοφικές επιδράσεις, γεγονός που προσφέρει στο μελετητή ευρύ και ποικίλο έδαφος για μια φιλοσοφικό-θεολογική εξέταση των θεμάτων που πραγματεύεται ο συγγραφέας.
Καθώς η φιλοσοφία γενικότερα, έτσι όπως διατυπώνεται από την κλασική εποχή μέχρι τις ημέρες μας, συνιστά έναν τομέα ο οποίος άπτεται των ενδιαφερόντων μου, το έργο του Ρώσου φιλόσοφου προκάλεσε τον θαυμασμό και την αναζήτηση της βαθύτερης φιλοσοφικής του σκέψης. Επιπροσθέτως, η παράλληλη έκφραση θεολογικών αληθειών μέσω της φιλοσοφίας προσφέρει τη δυνατότητα του συγκερασμού των δυο επιστημών στο σύνολο του έργου του, κάτι το οποίο αποτελεί το δεύτερο λόγο επιλογής του εν λόγω θέματος. Φιλοσοφία και θεολογία συνεξεταζόμενες μέσα στο ίδιο κείμενο έχουν ως αποτέλεσμα μια πλούσια σε απαιτήσεις όραση του έργου του. Αυτήν ακριβώς την οπτική, με τη βοήθεια των έργων των Πατέρων της Εκκλησίας μας, επιχειρούμε με την παρούσα εργασία, στοχεύοντας στην ανάλυση κάποιων θεολογικών θέσεων του S. Bulgakov με τελικό σκοπό την αναίρεση αυτών υπό το φως της απλανούς Πατερικής θεολογίας.
Θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στον σύμβουλο καθηγητή μου κ. Τσελεγγίδη για την αποδοχή του προτεινόμενου θέματος στο πλαίσιο του μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών του τμήματος Θεολογίας του πανεπιστημίου μας και τη βοήθειά του στην ολοκλήρωση της παρούσας εργασίας με τις επιστημονικές παρατηρήσεις του και την κριτική θεώρησή της με γνώμονα την Ορθόδοξη διδασκαλία.
Πρωτίστως και κυρίως οφείλω ευγνωμοσύνη στον Τριαδικό Θεό για την φώτιση που μου προσέφερε πλούσια για την περάτωση της εν λόγω εργασίας, η οποία λόγω της δογματικής της φύσης ήταν αδύνατο να ολοκληρωθεί χωρίς τη βοήθειά Του.
Θεσσαλονίκη, 30 Αυγούστου 2019
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η προσωπικότητα και το έργο του Ρώσου S. Bulgakov υπήρξε αφορμή διενέξεων και μελετών, όχι μόνο στην εποχή του, αλλά μέχρι και σήμερα, όχι μόνο μεταξύ ομοεθνών του, αλλά και παγκοσμίως, όχι μόνο σε αμιγώς θεολογικό επίπεδο, αλλά και πολυεπίπεδα. Η επιστημονική του κατάρτιση σε ποικίλα επιστημονικά επίπεδα οδήγησε στη συγγραφή εκ μέρους του ποικίλων έργων με αποτέλεσμα και την ποικίλη εξέτασή τους. Στην παρούσα εργασία μας απασχολούν κυρίως τρείς θεματικές ενότητες σε συνεξέταση με τη Σοφιολογική του θεολογική θεωρία.
Στον Ελλαδικό χώρο, σε αντίθεση με το διεθνή, είναι περιορισμένη η παραγωγή μελετών με αφορμή τα έργα του Ρώσου θεολόγου. Η μόνη διδακτορική1 που μελετά μέρος του έργου του είναι αυτή με θέμα: Η Σοφία του Θεού κατά την Πατερική Παράδοση και τα ρωσικά θεολογικά ρεύματα 19ου και 20ου αιώνα, στην οποία μελετάται σε ένα κεφάλαιό της οι σχετικές με τη Σοφία θέσεις του Ρώσου στοχαστή. Άρθρα με σχετικά θέματα στην ελληνική βιβλιογραφία υπάρχουν σε περιορισμένο αριθμό. Ενδεικτικά αναφέρουμε: Παπουλίδη Κ., «Σοφιολογία και Πνευματολογία υπό S. Bulgakoff και VL. Lossky», στο Σεμινάριον θεολόγων Θεσσαλονίκης 5 Το Άγιον Πνεύμα, επιμ. Ιωάν. Ε. Αναστασίου, Θεσσαλονίκη, 1971, Νικόλαος Ασπρούλης, Σοφιολογία vs ΝεοΠατερική σύνθεση. Σχόλιο για τη σχέση κτιστού και Ακτίστου και τη Δημιουργία στους Bulgakov και Φλωρόφσκυ και το μεθοδολογικό ερώτημα στην θεολογία, στο Επιστημονική επιθεώρηση του μεταπτυχιακού προγράμματος, «Σπουδές στην Ορθόδοξη Θεολογία», τόμος Α΄, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών, Πάτρα 2010. Aristotle Papanikolaou, “Sophia! Orthoi! The Trinitarian theology of Sergei Bulgakov2.
Στο διεθνή επιστημονικό χώρο πλούσια είναι η συγγραφή σχετικών μελετών για το έργο του. Ερευνήθηκε όχι μόνο η Σοφιολογία του, για την οποία είναι πρωτίστως γνωστός, αλλά και η Εκκλησιολογιά του, η Τριαδολογία του και η συνεισφορά του στο χώρο της Οικουμενικής Κίνησης. Στον τελευταίο θεματικό τομέα σχετική είναι η διατριβή: The Hour is Coming, and is Now Come: Sergei Bulgakov and the Search for the Ecumenical Future3. Στο έργο αυτό παρουσιάζεται μια αναλυτική και αξιόλογη βιβλιογραφική ανασκόπηση των έργων με θέμα τα έργα του Ρώσου φιλοσόφου4, η οποία εστιάζεται κυρίως στην περί της Οικουμενικής Κίνησης βιβλιογραφία, ωστόσο προσφέρει μια σύνολη και χρήσιμη εικόνα για τα κείμενα του συγγραφέα ερευνητή. Κατά τον Sharman, η καλύτερη εισαγωγή στο έργο του S. Bulgakov είναι το έργο του Aidan Nichol Wisdom from Above5 . Βεβαίως η συγγραφή επιστημονικών ερευνών συνεχίζεται μέχρι και σήμερα με κεντρικό πάντα άξονα τα περί της Σοφίας του συγγραφέα, τα οποία απασχολούν και τη δική μας μελέτη. Π.χ. το άρθρο του Louth, The Sophiology of Father Bulgakov and the living tradition6, το βιβλίο του Robert F. Slesinski The Theology of Sergius Bulgakov (2017)7, το άρθρο Essential Bulgakov his ideas about Sophia, the Trinity, and Christ του Sakharov N 8, στο οποίο δίνονται βιβλιογραφικές πληροφορίες και παρουσιάζεται συνοπτικά οι κυριότερες ιδέες του συγγραφέα περί της Σοφίας, της Τριαδικότητας και του Χριστού.
Στην παρούσα εργασία, με δεδομένη την ποικίλη θεματολογία των έργων του συγγραφέα μας, επιλέξαμε να εστιάσουμε στη μελέτη του θέματος της Σοφιολογίας, το οποίο βρίθει πολλών επιμέρους θεματικών αντικειμένων και αφορμών για αντίστοιχες θεολογικές εξετάσεις. Από την πληθώρα των θεμάτων των σχετιζόμενων με τη Σοφιολογία του επιλέξαμε τρεις θεματικές, τις οποίες προσπαθούμε σε πρώτο επίπεδο να αναλύσουμε, στηριζόμενοι κυρίως στο έργο του συγγραφέα. Η βασική πηγή της ανάλυσης και της παρουσίασης είναι τα έργα του S. Bulgakov Sophiologia9 , Bride of the Lamp10 , με κύρια το ομώνυμο με το θέμα μας έργο Sophiologia, στο οποίο ο Ρώσος θεολόγος αναπτύσσει διεξοδικά τον περί της Σοφίας λόγο.
Μετά την παράθεση της βιογραφίας και της εργογραφίας του S. Bulgakov, η οποία είναι απαραίτητη για τη βαθύτερη κατανόηση του έργου του, αφού αναμφισβήτητα το επηρέασε και το διαμόρφωσε, παρατίθεται το πρώτο μέρος της μελέτης μας. Σε αυτό περιγράφεται η έννοια της Σοφιολογίας και οι βασικές της παράμετροι. Προς τούτο, στη συνέχεια εξετάζονται για την κατανόηση της εννοίας οι προϋποθέσεις της, έτσι όπως προκύπτουν μέσα από τις αυτοβιογραφικές σημειώσεις του συγγραφέα, τις σπουδές του και τις μελέτες του. Πιο συγκεκριμένα, αρχικά μελετώνται οι προσωπικές εμπειρίες του, οι οποίες αποτελούν τον κύριο λόγο μεταστροφής του στη χριστιανική ζωή και την απόρριψη του μαρξισμού. Δεύτερον, παρουσιάζεται η επίδραση των φιλοσοφικών έργων -από την κλασική εποχή μέχρι και τις μέρες του- στη σκέψη του. Τρίτον, αναλύεται η επίδραση των βιβλικών κείμενων, και κυρίως αυτών που έχουν ως θέμα τη Σοφία.
Με βάση την παραπάνω ανάλυση, έπεται το δεύτερο και κύριο μέρος της εργασίας, όπου αναλύονται τρία θέματα σχετικά με τη Σοφία. Η επιλογή τους στηρίζεται στο υψηλό σε αξία περιεχόμενο και στη θεολογική τους θεματική. Πρώτο αντικείμενο της έρευνας μας συνιστούν οι περί ταυτίσεως της Σοφίας με την ουσία του Θεού θέσεις του S. Bulgakov, οι οποίες προκύπτουν από την προσπάθεια κατανόησης και σύλληψης της έννοιας της Σοφίας και της υπερβάλλουσας θεώρησης αυτής. Επιχειρείται αρχικά η ανάλυση της θεολογικής του σκέψης και επιχειρηματολογίας, η οποία οδηγεί στην περιπλοκή εννοιών που αναφέρονται στον Τριαδικό Θεό με τη Σοφία. Σε δεύτερο επίπεδο γίνεται προσπάθεια άρσης των εσφαλμένων του θέσεων, με κριτήριο τα κείμενα των Πατέρων της Εκκλησίας και της εν γένει Ορθοδόξου διδασκαλίας.
Ως δεύτερο θέμα, ερευνάται η σχέση της Σοφίας με τις υποστάσεις του Τριαδικού Θεού. Η διαφορετική συσχέτιση της Σοφίας με κάθε μια υπόσταση ξεχωριστά, αλλά και εν συνόλω, έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία εκ νέου εσφαλμένων θέσεων, όσον αφορά στο περί Τριάδος δόγμα. Κατ’ αυτών των θέσεων απαντούν με τα δογματικά τους έργα οι Πατέρες, όπως ο Μέγας Βασίλειος, ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, όπου συνολικά στο έργο τους διατυπώνεται η περί των τριών προσώπων θέση της Ορθοδόξου διδασκαλίας.
Το τρίτο θέμα, το οποίο συνιστά τον κύριο και βασικό άξονα του έργου του σχετικά με τη Σοφία, είναι η δημιουργία του κόσμου. Η Σοφία έχει πρωταγωνιστικό ρόλο στη δημιουργία και μάλιστα αναγκαίο. Αυτή η θέση περιγράφεται και παρουσιάζεται ενδελεχώς, έτσι ώστε να διατυπωθούν με ευκρίνεια οι σχετικές με τη δημιουργία και του ρόλου της Σοφίας εσφαλμένες θεολογικές τοποθετήσεις του S. Bulgakov. Στη συνέχεια με κριτήριο κυρίως τα σχετικά περί δημιουργίας έργα του Μεγάλου Βασιλείου Εἰς την ἐξαήμερον11 και του αγίου Γρηγορίου Νύσσης Περί τῆς Ἑξαημέρου12 παρουσιάζεται η Ορθόδοξη διδασκαλία περί της δημιουργίας του κόσμου, και ειδικότερα ό,τι σχετίζεται με τις θέσεις του S. Bulgakov.
Στο τέλος, παρουσιάζονται ανά θεματική τα συμπεράσματα της παρούσας εργασίας και γίνονται σχετικές προτάσεις για περαιτέρω μελλοντική έρευνα.
Σημειώσεις
1. Βλ. στο Πένο, Ζντράβκο Μάρκο, Η Σοφία του Θεού κατά την Πατερική Παράδοση και τα ρωσικά θεολογικά ρεύματα 19ου και 20ου αιώνα, διδ. Διατριβή, 2001. Βλ. https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/14602.2. Aristotle Papanikolaou, “Sophia! Orthoi! The Trinitarian theology of Sergei Bulgakov,” μη δημοσιευμένο άρθρο το οποίο παρουσιάστηκε στο Catholic Theological Society of America, στο συνέδριο στις 5 Ιουλίου 2009.
3. Scott Sharman, Doctor of Philosophy in Theology, University of St. Michael’s College, 2014 The Hour is Coming, and is Now Come: Sergei Bulgakov and the Search for the Ecumenical Future.
4. Scott Sharman, The Hour is Coming, and is Now…, ό.π. σελ.9-17.
5. Scott Sharman, The Hour is Coming, and is Now…, ό.π. σελ. 11.
Συνεχίζεται
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου