Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης (1)

Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης (1)

Και ο Χριστιανικός Πλατωνισμός.

Του Salvatore Lilla!

         

Δεύτερο κεφάλαιο.

          

Οι νεοπλατωνικές υποστάσεις και η Χριστιανική Τριάδα!

         

Αυτή η πραγματεία προτίθεται να σταθεί στις πολύ στενές σχέσεις που υπάρχουν ανάμεσα στο δόγμα τών υποστάσεων του νεοπλατωνισμού (απο τον Πλωτίνο στον Δαμάσκιο) και τις θεωρίες μερικών συγγραφέων της Πατριστικής Ελληνικής εποχής περί των τριών προσώπων της Τριάδος.

 Στους πρώτους αιώνες τής εποχής μας, το Χριστιανικό τριαδικό δόγμα δέν ήταν κάτι αμετάβλητο, αναμφισβητήτως σταθεροποιημένο εξ'αρχής: υφίσταται μία πρόοδο αλλαγής και αναπτύξεως, και φθάνει την αποκορύφωση του και την τέλεια ορθόδοξη διατύπωση μόνον στην Θεολογική εργασία τών Καππαδοκών Πατέρων! Ο κύριος σκοπός αυτής τής εργασίας θα είναι να αποδείξει πώς μία πλήρης κατανόηση αυτής τής προόδου, όπως επίσης και του Τριαδικού δόγματος του Αρεοπαγίτη, δέν επιτρέπεται να αγνοήσει την σύγχρονή τους Πλατωνική παράδοση!

          Απο μεθοδολογικής απόψεως, ένα πράγμα πρέπει να είναι ξεκάθαρο απο την αρχή : θα ήταν λάθος να ταυτισθεί ο Νεοπλατωνισμός έτσι απλά με τον ιδρυτή του και τον πιό διάσημο αντιπρόσωπό του, τον Πλωτίνο, σαν οι επόμενοι αντιπρόσωποι αυτού του φιλοσοφικού ρεύματος να μήν είχαν να προτείνουν κάτι καινούργιο! Επομένως θα ήταν παράτολμο να υποθέσουμε ότι η απόρριψη της Ιεραρχικής θέσης τών τριών υποστάσεων του Πλωτίνου, απο μέρους των Καππαδοκών συνεπάγεται αυτομάτως την απόρριψη όλου του Νεοπλατωνισμού. Διότι απο τον Πλωτίνο στον Πορφύριο είναι δυνατόν να παρατηρήσουμε μία ουσιαστική αλλαγή στην έννοια τής πρώτης αρχής: το "ένα" του Πορφυρίου δέν είναι πλέον το "ένα" του Πλωτίνου, παρότι διατηρεί ακόμη μερικά απο τα χαρακτηριστικά τής πρώτης αρχής τού Πλωτίνου.

          Μία συγκριτική μελέτη τής όψιμης πλατωνικής παραδόσεως και της Πατερικής Ελληνικής παραδόσεως δείχνει ότι η εξέλιξη τής Θεολογικής σκέψης των Ελλήνων Πατέρων είναι παράλληλη με την εξέλιξη του Νεοπλατωνικού στοχασμού γύρω απο τις πρώτες αρχές. Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς εξαρτάται στενά όχι μόνον απο τον Φίλωνα, έναν πρόδρομο του Νεοπλατωνισμού, αλλά και απο τους εκπροσώπους τών διαφόρων περιόδων του Νεοπλατωνισμού. Η Θεολογία του Ωριγένη είναι βαθειά επηρεασμένη απο τον Νεοπλατωνισμό και ιδιαιτέρως απο την ιεραρχική δομή τού συστήματος του πρώτου νεοπλατωνισμού. Οι τρείς υποστάσεις τού Πλωτίνου παραλληλίζονται καθαρά απο τον Ευσέβειο Καισαρείας, τον Δίδυμο τον Τυφλό, τον Κύριλλο της Αλεξάνδρειας και τον Θεοδώρητο της Κύρου, με τα τρία πρόσωπα της Χριστιανικής Τριάδος, Στην μετα-πλωτινική περίοδο του στοχασμού τού Πορφυρίου, όπου κυριαρχούν οι Χαλδαϊκοί λόγοι, η έννοια της πρώτης Αρχής σαν "Ένα" τριπλό, σε καθαρή αντίθεση με το Ένα του Πλωτίνου, ρίχνει φώς στην σχηματοποίηση του ορθοδόξου τριαδικού δόγματος των Καππαδοκών, η οποία προσλαμβάνει και μερικά δόγματα του Πλωτίνου και του Πορφύριου. Οι τριαδικές εννοιολογήσεις του Συνέσιου δέν μπορούν να απομονωθούν απο τα Χαλδαϊκά λόγια και απο την εξήγησή τους εκ μέρους του Πορφυρίου, και δείχνουν μάλιστα και δυνατούς παραλληλισμούς όχι μόνον με τον Πρώτο νεοπλατωνισμό και τον νεοπυθαγορισμό, αλλά με την Εθνική και την Χριστιανική Γνώση! Τέλος η Τριαδική Θεολογία του ψευδο Διονυσίου επαναλαμβάνει πιστά τα κύρια χαρακτηριστικά εκείνης των Καππαδοκών, αλλά ταυτοχρόνως δανείζεται μερικά δόγματα και εικόνες απο τον Πλωτίνο, τον Πρόκλο, και τον Δαμάσκιο.

        
  1. Κλήμης ο Αλεξανδρεύς.

        
  Η παρουσίαση των Τριαδικών εννοιών των πιό σημαντικών Ελλήνων Πατέρων αρχίζει με τον Κλήμη, ο οποίος περισσότερο και απο τους απολογητές Έλληνες, πρέπει να υπολογισθεί σαν ο αληθινός θεμελιωτής της Ελληνικής Πατερικής Θεολογίας. Όπως έχουν παρατηρήσει οι ερευνητές στα γραπτά που διασώθηκαν ο Κλήμης δέν ανέπτυξε πλήρως μία Τριαδική Θεολογία, καθότι δέν φαίνεται να έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην φύση, στην ιεραρχική θέση και στο ρόλο του Αγίου Πνεύματος. Σε ένα σημείο του Πέμπτου βιβλίου "Οι Στρωματείς", παρ'όλα αυτά θεωρεί την Χριστιανική Τριάδα σαν προαναγγελθείσα σ'ένα διάσημο χωρίο τής δευτέρας επιστολής τού Πλάτωνος η οποία ομιλεί για "τρείς βασιλείς". Και σχολιάζει, αφού έχει παραθέσει το χωρίο του Πλάτωνος.

          "Επομένως, αφού ο Πλάτων λέει πώς "όλα τα όντα είναι τοποθετημένα γύρω απο τον Καθολικό βασιλέα, και ότι όλα τα όντα υπάρχουν λόγω αυτού και γι'αυτόν, και ότι αυτός είναι η αιτία όλων των ωραίων πραγμάτων-τα όντα του δευτέρου βαθμού στέκονται γύρω απο τον δεύτερο βασιλιά και τα όντα του τρίτου βαθμού τοποθετούνται γύρω απο τον τρίτο βασιλιά (Επιστολή ΙΙ 312 e 1-4)-εγώ δέν μπορώ  να ερμηνεύσω αυτούς τους λόγους διαφορετικά παρά μόνον σαν ανακοίνωση, αγγελίας της Αγίας Τριάδος: ο τρίτος βασιλιάς είναι το Άγιο Πνεύμα και ο δεύτερος είναι ο Υιός  "εκ του οποίου έχει γεννηθεί κάθε πράγμα" (Ιωάν. 1,3), σύμφωνα με την θέληση του Πατρός! [Στήν πραγματικότητα στό χωρίο τού Πλάτωνος εμφανίζεται οραματικά η εικόνα τού κατ' εικόνα καί καθ' ομοίωσιν, στήν οποία στηρίζεται η αρχαία φιλοσοφία. Δέν έίναι ένας προάγγελος τής Αγίας Τριάδος. Είναι οι τρείς ομόκεντροι κύκλοι τού Πλωτίνου]

          Η ερμηνεία των τριών βασιλιάδων της δευτέρας επιστολής τού Πλάτωνος την οποία προτείνει ο Κλήμης έχει την ακριβέστατη αντιστοιχία της σε εκείνη που υιοθέτησε ο Πλωτίνος. Στο κεφ. 8 της πρώτης πραγματείας της 5ης Εννεάδος, σκοπεύοντας να δώσει ένα Πλατωνικό θεμέλιο στην θεωρία του τών τριών υποστάσεων, ο Πλωτίνος αναφέρεται στο ίδιο Πλατωνικό χωρίο, όπως και σε άλλα χωρία διαφορετικών Πλατωνικών κειμένων. Δηλώνει καθαρά ότι ο Πλάτων ονομάζει όχι μόνον τους τρείς βασιλείς αλλά και τον Πατέρα τής αιτίας και την ίδια την αιτία, η οποία είναι και η καταγωγική τής αρχής τής ψυχής:

          Γι'αυτόν τον λόγο οι πραγματικότητες του Πλάτωνος είναι διαταγμένες σε τρείς τάξεις: Όλες οι πραγματικότητες-εννοεί τις πραγματικότητες της πρώτης τάξεως-είναι τοποθετημένες γύρω απο τον καθολικό βασιλέα. Ο δεύτερος βασιλιάς αφορά τις πραγματικότητες της δευτέρας τάξεως και ούτως και ο τρίτος. (Επ. ΙΙ 312 e 1-4). Λέει επιπλέον ότι υπάρχει ένας Πατέρας της αιτίας (Επ. VI  323 d 4) και τόν ονομάζει την αιτία του νού (Φίληβος 30 C 5-6). Σύμφωνα μ'αυτον ο Νούς είναι ο δημιουργός (Τίμαιος 39 e 7), ο οποίος δημιουργεί την ψυχή στον Κρατήρα. Αυτός ονομάζει τον Πατέρα του αιτιατού-που είναι ο Νούς-αγαθό και όλα όσα βρίσκονται πάνω απο την νόηση και το Είναι (Πολιτ. 509 b 9). Πολλές φορές ονομάζει ιδέα το Είναι και τον Νού. (Σοφιστής 248 e 7, το Είναι αποτελείται απο σκέψη και νού, Τίμαιος 27 d 6,28 a 6-7, To Είναι, είναι ένα μοντέλο και περιέχει τις ιδέες). Επομένως ο Πλάτων γνώριζε με ακρίβεια ότι ο νούς γεννιέται απο το αγαθό και η ψυχή γεννάται απο τον νού" (Ενν. VI 8).

          Η ερμηνεία τού Πλωτίνου λοιπόν των τριών βασιλέων μπορεί να είναι μόνον η επόμενη : Ο συμπαντικός βασιλεύς είναι το αγαθό το οποίο είναι πάνω απο τον νού και το Είναι και είναι και ο Πατήρ του αιτιατού. Ο δεύτερος βασιλεύς είναι η αιτία, ταυτόσημη με τον δημιουργό, με τον νού, με το απόλυτο Είναι και με την ιδέα. Και ο τρίτος είναι η ψυχή του κόσμου δημιουργημένη απο τον δημιουργό νού. Εάν συγκρίνουμε αυτή την ερμηνεία με εκείνη του Κλήμη δέν μπορούμε παρά να προσέξουμε έναν στενό παραλληλισμό ανάμεσα στις τρείς υποστάσεις του Πλωτίνου (το αγαθό, τον νού-δημιουργό και την ψυχή του κόσμου) και τα τρία πρόσωπα της Χριστιανικής Τριάδος. [άσχετο. Ο Πλωτίνος αναφέρεται στο κατ'εικόνα και καθ'ομοίωσιν]. Αυτή η αντιστοιχία επιβεβαιώνεται στην υιοθέτηση απο μέρους τού Κλήμεντος και του Πλωτίνου της ερμηνείας των πρώτων δύο υποστάσεων τού Παρμενίδη τού Πλάτωνος, η οποία ανήκει στον νεοπυθαγόρειο Μοντεράτο του 1ου αιώνος μ.Χ. και επιβεαιώνεται και απο τις στενές αναλογίες που μπορούμε να παρατηρήσουμε ανάμεσα στον Θεό του Κλήμη (τον Πατέρα) και το Είναι-Αγαθό του Πλωτίνου, όπως και απο τον Υιό του Κλήμη και τον Νού του Πλωτίνου. Δυστυχώς λόγω της μικρής σημασίας που αποδιδόταν την εποχή εκείνη στο Άγιο Πνεύμα δέν μπορούμε να επισημάνουμε μία αναλογία ανάμεσα σ'αυτό και την ψυχή του κόσμου.

Συνεχίζεται

Αμέθυστος.