ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ
Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΔΟΚΙΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ
§ 9. Τὸ τίμημα τῆς θεσμοποιημένης ἐκκοσμίκευσης (2η συνέχεια)
᾿Αλλὰ καὶ ἡ Δύση ἀντίστοιχα, μετὰ τὸν ἀφορισμό της ἀπὸ τὴν ᾿Ανατολὴ καὶ τὴν πτώση τοῦ Βυζαντίου δὲν πρόλαβε νὰ πραγματώση γιὰ πολύ στὸ χῶρο της τὸ δικό της ὀρθολογικὸ ὅραμα τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἑνότητας: ᾿Αρχὲς τοῦ 16ου αἰώνα ἐπωμίζεται τὸν τραγικό σταυρὸ τοῦ πνευματικοῦ καὶ ὀργανωτικοῦ κατακερματισμοῦ της μὲ τὴν ἐμφάνιση τοῦ προτεσταντισμοῦ.
Τυπικὴ ἀντίδραση στὸν ὁλοκληρωτικό συγκεντρωτισμὸ καὶ τὴ λογικοκρατικὴ αὐθεντία τοῦ παπισμοῦ, ὁ προτεσταντισμὸς θὰ ἐμφανισθῆ σὰν ἀναγκαία ἱστορικὴ φάση ἐνηλικίωσης τῶν λαῶν τῆς Δύσης100. Μόνο ποὺ αὐτὴ ἡ ἐνηλικίωση, ἂν καὶ θὰ πάρη τὴ μορφὴ μιᾶς βίαιης εἰδωλοκλαστικῆς ἀνταρσίας, θὰ παραμείνη ἐκπληκτικὰ πιστὴ στὸ ἀρχέτυπο τοῦ γεννήτορα101: Εγκλωβισμένος ὁ προτεσταντισμός στὶς ἴδιες ἀκριβῶς προϋποθέσεις ποὺ γέννησαν τὰ ὅσα εἴδωλα θέλησε νὰ καταλύση, θὰ πετύχη ἀκριβῶς τὸ ἀντίθετο ἀπὸ αὐτὸ ποὺ ἐπεδίωκε· θὰ ἀγνοήση καὶ θὰ ἐξαφανίση τὰ ὑποτονισμένα καὶ ἀναιμικὰ θετικὰ στοιχεῖα τοῦ γεννήτορα ρωμαιοκαθολικισμοῦ, μεγεθύνοντας καὶ ἀπολυτοποιώντας τὶς ἀρνητικὲς καταβολές του.
Ἡ λογικοκρατία, ὁ ἠθικὸς ὠφελιμισμὸς καὶ ἡ συνακόλουθη ἀνάγκη ἀντικειμενικῆς αὐθεντίας ἦταν οἱ οὐσιαστικὲς – πέρα ἀπὸ τὰ φαινόμενα – αἰτίες γιὰ τὴν ἀποκοπὴ τῆς Ρώμης ἀπὸ τὸ σῶμα τῆς Καθολικῆς Ἐκκλησίας, γιὰ τὴν ἀνταρσία τῆς Ρώμης ἐνάντια στὴν ἀποστολικὴ Παράδοση. Αὐτὰ τὰ στοιχεῖα θὰ γίνουν καὶ τὰ βασικά χαρακτηριστικὰ τοῦ προτεσταντισμοῦ, μεγεθυμένα στὸ ἔπακρο. Ὄχι πιὰ γιὰ νὰ ὑπηρετήσουν τὴν ἀτομικὴ ὑποταγὴ σὲ μιὰ ὁρατὴ ἐξουσία, ἀλλὰ γιὰ νὰ ἐπιτρέψουν τὴν ἀπεριόριστη αὐτονομία τοῦ ἀτόμου, θεμελιώνοντας τὸ ἀπόλυτο κύρος μιᾶς ἀφηρημένης ἀπρόσωπης αὐθεντίας, ὑποκειμενικὰ μόνο προσιτῆς. Καὶ αὐτὴ ἡ αὐθεντία εἶναι ἡ Γραφή – ὄχι σὰν ἔκφραση, καταγραφὴ καὶ φανέρωση τῆς ἐμπειρίας τῆς Ἐκκλησίας (ποὺ μόνο μὲ τὴν προσωπική μετοχή στη βιωματική διαδοχή τῆς Παράδοσης μπορεῖ νὰ προσεγγισθῆ), ἀλλὰ σὰν αὐτονομημένο κείμενο - πηγὴ ποὺ ἐπιτρέπει τὴν ὑποκειμενικὴ αὐθαιρεσία τοῦ διανοητικοῦ ἄλματος γιὰ μιὰ ἀπευθείας σύνδεση μὲ τὴν πρωτοχριστιανική κοινότητα.
Ἔτσι ὁ προτεσταντισμὸς παγιώνει στη Δύση τὴν ἀπολυτοποίηση τοῦ ἀνθρώπινου ὑποκειμένου, ἐπιταχύνοντας τὴν ἐξέλιξη τοῦ ἀτομοκεντρικοῦ πολιτισμοῦ τῶν νεώτερων χρόνων. Εἴτε ὑποταγμένη στὴν αὐθεντία μιᾶς ὁλοκληρωτικῆς ἐξουσίας, εἴτε ἐπαναστατημένη ἐνάντια σὲ αὐτὴ τὴν ἐξουσία, ἡ ἀνθρώπινη ἀτομικότητα – ὁ ἀτομικὸς τρόπος τῆς ὑπάρξεως – παραμένει ὁ κεντρικὸς ἄξονας καὶ ἡ βασικὴ ἀφετηρία κάθε πνευματικῆς καὶ πολιτιστικῆς, ἀλλὰ καὶ κοινωνικῆς, οἰκονομικῆς καὶ πολιτικῆς ἐξέλιξης στη Δύση. Ἡ πραγματικὰ εἰλικρινὴς καὶ μὲ τόσες θυσίες πληρωμένη δίψα τῶν μεταρρυθμιστῶν γιὰ ἐπιστροφὴ στὴν καινοδιαθηκικὴ καὶ πρωτοχριστιανικὴ γνησιότητα ἔμεινε ἐγκλωβισμένη στη ρωμαιοκαθολική μήτρα ποὺ τὴ γέννησε102: στη μήτρα τῆς ἀτομικῆς θρησκευτικότητας, τῆς ἀτομικῆς λογικῆς, τῆς ἀτομικῆς ἀρετῆς, τῆς ἀτομικῆς σωτηρίας. Καὶ αὐτὴ ἡ ἄγνοια ἢ ἄρνηση τῆς ἀλήθειας τοῦ προσώπου, ἀπὸ ὅση καλή θέληση κι ἂν συνοδεύεται, δὲν παύει νὰ εἶναι ἕνας τρόπος ὑπάρξεως στοὺς ἀντίποδες τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἀλήθειας καὶ ἑνότητας, στοὺς ἀντίποδες τῆς ἀτομικῆς αὐθυπέρβασης, τῆς προσωπικής κοινωνίας καὶ σχέσης, τῆς ἐκκλησιαστικῆς εἰκόνας τοῦ τριαδικοῦ Πρωτοτύπου.
Η Ρώμη θὰ ἀντιδράση βίαια σὲ αὐτὴ τὴ μεγεθυμένη εἰκόνα τῶν ἁμαρτιῶν της ποὺ ἐνσαρκώνει ὁ προτεσταντισμός, μὲ ἀποτέλεσμα τη σκληρυμένη πόλωση μεταρρύθμισης καὶ ἀντιμεταρρύθμισης, τὴν τραγωδία τῶν θρησκευτικῶν πολέμων, τὴ θηριωδία τοῦ φανατισμοῦ ποὺ σπάραξε ἐπὶ αἰῶνες τὴν Εὐρώπη ἀφήνοντας ἀνεξίτηλα ίχνη σὲ κάθε γωνιά της. Καὶ αὐτὴ ἡ πόλωση δὲν θὰ ὁδηγήση – ὅπως θὰ ἦταν ἴσως φυσικό – σὲ μιὰ συσπείρωση τῶν πνευματικών δυνάμεων τοῦ προτεσταντισμοῦ. ᾿Αντίθετα, ἡ ἀπελευθέρωση τοῦ θρησκευτικοῦ ὑποκειμενισμοῦ μὲ τὴ μεταρρύθμιση θὰ συνεχίση νὰ κατατεμαχίζη βαθμιαία καὶ σταθερὰ τὴ χριστιανικὴ ἑνότητα στη Δύση, μὲ ἀδιάκοπες ἀποσχίσεις καινούργιων «ὁμολογιῶν» που διεκδικοῦν τὸ ὄνομα τῆς Ἐκκλησίας ἢ τῆς αὐθεντικῆς ἑρμηνείας τῆς χριστιανικῆς ἀλήθειας, ξεκινώντας ἀπὸ αὐθαίρετες θεολογικές ἑρμηνεῖες καὶ ἐπινοήσεις.
Ἡ τραγωδία τοῦ κατατεμαχισμοῦ τῆς δυτικῆς χριστιανοσύνης θὰ φθάση ὡς τὶς πιὸ ἀπίθανες μορφὲς ἀλλοτρίωσης καὶ ἐκβαρβαρισμοῦ τῆς χριστιανικῆς Παράδοσης: ῾Η ἀποκάλυψη τοῦ προσωπικοῦ Θεοῦ καὶ ἡ ἀποκατάσταση τοῦ ἀνθρώπου στην προσωπική του ἀκεραιότητα, ὁ φωτισμὸς τοῦ νοήματος τῆς ὕπαρξης, τοῦ κόσμου καὶ τῆς Ἱστορίας, θὰ ὑποκατασταθοῦν συχνὰ ἀπὸ παιδαριώδεις καὶ μικρονοϊκὲς μορφὲς ἀφελοῦς ἡθικολογίας. Μπορεῖ, πραγματικά, νὰ μιλήση κανεὶς γιὰ ἐκβαρβαρισμὸ τοῦ χριστιανισμοῦ, ἂν συγκρίνη ὄχι μόνο τὸ πνευματικό, ἀλλὰ καὶ τὸ πολιτιστικὸ ἐπίπεδο ποὺ προϋποθέτει ἡ Θεολογία τῶν ἑπτὰ Οἰκουμενικῶν Συνόδων ἢ ἡ εἰκονογραφική, ἀρχιτεκτονικὴ καὶ ποιητικὴ ἔκφραση αὐτῆς τῆς Θεολογίας, μὲ τὴ διδασκαλία καὶ τὴ λατρεία προτεσταντικῶν «ὁμολογιῶν» ἢ ὁμάδων ποὺ ἔχουν φτάσει νὰ μετέχουν σήμερα καὶ στὸ «Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιῶν».
Ὁ ἀνταγωνισμός ρωμαιοκαθολικισμοῦ καὶ προτεσταντισμοῦ σὲ ἐπίπεδο «ἀντικειμενικῆς» κοσμικῆς ἐπιβολῆς θὰ ὁδηγήση τὴ Δύση σὲ ραγδαῖες πολιτιστικές, κοινωνικὲς καὶ πολιτικὲς ἐξελίξεις. Τὸ πνεῦμα τῆς λογικοκρατίας καὶ τοῦ χρησιμοθηρικοῦ θετικισμοῦ θὰ παραμείνη τὸ κοινὸ ἔδαφος τῶν ἀνταγωνιστικῶν ἐξελίξεων103, διαμορφώνοντας τὴν κοινὴ καὶ ἑνιαία «ἐσωτερικὴ λογικὴν τῶν διαδοχικῶν φάσεων τῆς εὐρωπαϊκῆς φιλοσοφίας, ἀλλὰ καὶ τὴν παράλληλη ἀνάπτυξη τῶν θετικῶν ἐπιστημῶν καὶ τῶν τεχνικῶν ἐφαρμογῶν τους104.
Ταυτόχρονα, ἡ ἀνταρσία τοῦ προτεσταντισμοῦ ἐνάντια στὸν παπικὸ ὁλοκληρωτισμὸ γίνεται ἡ μήτρα γιὰ τὴ γένεση τοῦ «πολιτικοῦ φιλελευθερισμοῦ» στὴν Εὐρώπη: Μέσα ἀπὸ τὴ δίνη καὶ τὴν τραγωδία τῶν θρησκευτικῶν πολέμων διαμορφώνονται οἱ τάσεις αὐτονομήσεως ἐπιμέρους ἡγεμονιῶν καὶ ἐθνοτήτων – τὸ πνεῦμα τοῦ ἐθνικισμοῦ καὶ ἡ χρησιμοθηρική - ὀρθολογιστική ἀντίληψη τῆς κρατικῆς ἐξουσίας105. Η καινούργια «ἐκκοσμικευμένη» ἀντίληψη τοῦ κράτους (ἀπογυμνωμένη ἀπὸ κάθε μεταφυσική θεμελίωση καὶ ὑπερβατικὸ στόχο) συνοδεύεται ἀπὸ τὶς ἀπαιτήσεις γιὰ τὴν κατοχύρωση τῶν ἀτομικών δικαιωμάτων τοῦ πολίτη, τὴν ὀρθολογική ρύθμιση δικαιωμάτων καὶ ὑποχρεώσεων πέρα ἀπὸ διακρίσεις κοινωνικών τάξεων – καὶ αὐτὲς οἱ ἀπαιτήσεις θὰ φθάσουν ὡς τὴ βιαιότητα αἱματηρῶν ἐπαναστάσεων μὲ σαφὴ ἀντικληρικὸ καὶ ἀντιθρησκευτικό χαρακτήρα106.
Σημειώσεις
100. La Réforme implique un bouleversement de l' organisation psychique des individus concernés, qui doivent passer d' un état ou tout est rivé à la représentation de l' Absolu, de la Loi, du Maître dans et par l' organisation visible de l' Eglise et ses fonctionnaires en chair et en os, à un état ou pour l' individu n' est concevable, entre lui et la transcendance, aucun intermédiaire autre que le Texte, qu' il interprète à ses risques et périls propres, CASTORIADIS, L' institution imaginaire de la société, σελ. 257 - 258. [Η Μεταρρύθμιση συνεπάγεται μια ανατροπή της ψυχικής οργάνωσης των εμπλεκόμενων ατόμων, οι οποίοι πρέπει να περάσουν από μια κατάσταση όπου τα πάντα είναι συνδεδεμένα με την αναπαράσταση του Απόλυτου, του Νόμου, του Διδασκάλου μέσα και μέσω της ορατής οργάνωσης της Εκκλησίας και των λειτουργών της με σάρκα και οστά, σε μια κατάσταση όπου για το άτομο δεν υπάρχει νοητό κανένα άλλο ενδιάμεσο μεταξύ αυτού και της υπερβατικότητας, εκτός από το Κείμενο, το οποίο ερμηνεύει με δικό του κίνδυνο και ευθύνη, ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ, Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας, σελ. 257 - 258.]
101. In the field of ecclesiastical theory... Gregory VII and Boniface VIII have their true successors in Calvin and Knox... The social theories of Luther and Latimer, of Bucer and Bullinger, of sixteenth-century Anabaptists and seventeenth-century Levellers, of Puritans like Baxter, Anglicans like Laud, Baptists like Bunyan, Quakers like Bollers, are all the children of medieval parents: R. H. TAWNEY, Religion and the Rise of Capitalism, Penguin Books, 1975, σελ. 32. [Στον τομέα της εκκλησιαστικής θεωρίας... ο Γρηγόριος Ζ' και ο Βονιφάτιος Η' έχουν τους αληθινούς τους διαδόχους στον Καλβίνο και τον Κνοξ... Οι κοινωνικές θεωρίες του Λούθηρου και του Λάτιμερ, του Μπούτσερ και του Μπούλλινγκερ, των Αναβαπτιστών του 16ου αιώνα και των ισοπεδωτιστών του 17ου αιώνα, των Πουριτανών όπως ο Μπάξτερ, των Αγγλικανών όπως ο Λώδ, των Βαπτιστών όπως ο Μπάνυαν, των Κουάκερων όπως ο Μπόλλερς, είναι όλα παιδιά μεσαιωνικών γονέων: R. H. TAWNEY, Θρησκεία και η Άνοδος του Καπιταλισμού, Penguin Books, 1975, σελ. 32.]
102. Ενδιαφέρουσες γιὰ τὴν ποικιλία τῶν θεωρήσεων ἐπιβεβαιώσεις αὐτῆς τῆς διαπίστωσης θὰ βρῆ ὁ ἀναγνώστης στις ἑξῆς ἐνδεικτικές, ἀπὸ τὴν πλουσιώτατη βιβλιογραφία, ἐργασίες : Owen CHADWICK, The Reformation, Penguin Books, 1976. – W. v. LOEWENICH, Von Augustin zu Luther, Witten (Luther-Verl.) 1959. – J. DELUMEAU, Naissance et affirmation de la Reforme, Paris (coll. Nouvelle Clio), 1965.
103. Christianity is the religion of reason; the Christian God is the God of Nature... In this sense, rationalism was an assumption common to all the disputants; it was not a doctrine about religion but an approach to its problems... The authority of reason was regarded as superior to the authority of revelation [Ο χριστιανισμός είναι η θρησκεία της λογικής∙ ο χριστιανικός Θεός είναι ο Θεός της Φύσης... Με αυτή την έννοια, ο ορθολογισμός ήταν μια υπόθεση κοινή για όλους τους διαφωνούντες∙ δεν ήταν ένα δόγμα για τη θρησκεία αλλά μια προσέγγιση των προβλημάτων της... Η αυθεντία της λογικής θεωρήθηκε ανώτερη από την αυθεντία της αποκάλυψης], Gerald CRAGG, The Church and the Age of Reason 1648-1789, Penguin Books, σελ. 159 καὶ 280.
104. Natur, Mensch und Menschenrechte, Vernunft und Wissenschaft, Humanität unf Freiheit sind die neuen Schlagworte... Alles wird relativiert auf das Räumliche, Zeitliche, Menschliche, manchmal auch Allzumenschliche. Über die Intelligibilität siegt die Sensualität, über die Idealität die Utilität, über die Universalität die Individualität, über die Ewigkeit die Zeit, über das Sollen das Wollen, über das Ganze der Teil, über das Recht die Macht [Η φύση, ο άνθρωπος και τα ανθρώπινα δικαιώματα, η λογική και η επιστήμη, ο ανθρωπισμός και η ελευθερία είναι οι νέες λέξεις-κλειδιά... Τα πάντα σχετικοποιούνται με το χωρικό, το χρονικό, το ανθρώπινο, μερικές φορές ακόμη και το υπερβολικά ανθρώπινο (υπεράνθρωπο). Ο αισθησιασμός υπερισχύει της νοημοσύνης, ο ωφελιμισμός της ιδεατότητας, η ατομικότητα της οικουμενικότητας, ο χρόνος της αιωνιότητας, η βούληση υπερισχύει του καθήκοντος, το μέρος υπερισχύει του όλου, η εξουσία υπερισχύει του δικαίου]. Joh. HIRSCHBERGER, Geschichte der Philosophie, Freiburg (Herder) 1965, σελ. 188 καὶ 245.
105. Bλ. Owen CHADWICK, The Reformation, σελ. 25 κ.ε. K. S. PINSON, Pietism as a factor in the Rise of German Nationalism, New York, 1934. – R. WITTRAM, Nationalismus und Säkularisation, Lüneburg (Heliand-Verl.) 1949. – C. J. H. HAYES, The Historical Evolution of Modern Nationalism, New York 1968, – Marc Edouard CHENEVIÈRE, La pensée politique de Calvin, Genève - Paris (Labor - Je sers) 1937.
106. B. Gerald CRAGG, The Churche and the Age of Reason, σελ. 209, κ. ε. – R. H. TAWNEY, Religion and the Rise of Capitalizm, σελ. 273. – R. HÖHN, Der individualistische Staatsbegriff und die juristische Staatsperson [Η ατομικιστική αντίληψη του κράτους και του νομικού προσώπου του κράτους], Berlin (Heymann) 1935. – C. A. JOHNSON, Revolution and the Social System, Stanford, Calif. 1964. – K. GRIEWANK, Der neuzeitlich Revolutionsbegriff [Η σύγχρονη έννοια της επανάστασης], Frankfurt/M., 1969,
101. In the field of ecclesiastical theory... Gregory VII and Boniface VIII have their true successors in Calvin and Knox... The social theories of Luther and Latimer, of Bucer and Bullinger, of sixteenth-century Anabaptists and seventeenth-century Levellers, of Puritans like Baxter, Anglicans like Laud, Baptists like Bunyan, Quakers like Bollers, are all the children of medieval parents: R. H. TAWNEY, Religion and the Rise of Capitalism, Penguin Books, 1975, σελ. 32. [Στον τομέα της εκκλησιαστικής θεωρίας... ο Γρηγόριος Ζ' και ο Βονιφάτιος Η' έχουν τους αληθινούς τους διαδόχους στον Καλβίνο και τον Κνοξ... Οι κοινωνικές θεωρίες του Λούθηρου και του Λάτιμερ, του Μπούτσερ και του Μπούλλινγκερ, των Αναβαπτιστών του 16ου αιώνα και των ισοπεδωτιστών του 17ου αιώνα, των Πουριτανών όπως ο Μπάξτερ, των Αγγλικανών όπως ο Λώδ, των Βαπτιστών όπως ο Μπάνυαν, των Κουάκερων όπως ο Μπόλλερς, είναι όλα παιδιά μεσαιωνικών γονέων: R. H. TAWNEY, Θρησκεία και η Άνοδος του Καπιταλισμού, Penguin Books, 1975, σελ. 32.]
102. Ενδιαφέρουσες γιὰ τὴν ποικιλία τῶν θεωρήσεων ἐπιβεβαιώσεις αὐτῆς τῆς διαπίστωσης θὰ βρῆ ὁ ἀναγνώστης στις ἑξῆς ἐνδεικτικές, ἀπὸ τὴν πλουσιώτατη βιβλιογραφία, ἐργασίες : Owen CHADWICK, The Reformation, Penguin Books, 1976. – W. v. LOEWENICH, Von Augustin zu Luther, Witten (Luther-Verl.) 1959. – J. DELUMEAU, Naissance et affirmation de la Reforme, Paris (coll. Nouvelle Clio), 1965.
103. Christianity is the religion of reason; the Christian God is the God of Nature... In this sense, rationalism was an assumption common to all the disputants; it was not a doctrine about religion but an approach to its problems... The authority of reason was regarded as superior to the authority of revelation [Ο χριστιανισμός είναι η θρησκεία της λογικής∙ ο χριστιανικός Θεός είναι ο Θεός της Φύσης... Με αυτή την έννοια, ο ορθολογισμός ήταν μια υπόθεση κοινή για όλους τους διαφωνούντες∙ δεν ήταν ένα δόγμα για τη θρησκεία αλλά μια προσέγγιση των προβλημάτων της... Η αυθεντία της λογικής θεωρήθηκε ανώτερη από την αυθεντία της αποκάλυψης], Gerald CRAGG, The Church and the Age of Reason 1648-1789, Penguin Books, σελ. 159 καὶ 280.
104. Natur, Mensch und Menschenrechte, Vernunft und Wissenschaft, Humanität unf Freiheit sind die neuen Schlagworte... Alles wird relativiert auf das Räumliche, Zeitliche, Menschliche, manchmal auch Allzumenschliche. Über die Intelligibilität siegt die Sensualität, über die Idealität die Utilität, über die Universalität die Individualität, über die Ewigkeit die Zeit, über das Sollen das Wollen, über das Ganze der Teil, über das Recht die Macht [Η φύση, ο άνθρωπος και τα ανθρώπινα δικαιώματα, η λογική και η επιστήμη, ο ανθρωπισμός και η ελευθερία είναι οι νέες λέξεις-κλειδιά... Τα πάντα σχετικοποιούνται με το χωρικό, το χρονικό, το ανθρώπινο, μερικές φορές ακόμη και το υπερβολικά ανθρώπινο (υπεράνθρωπο). Ο αισθησιασμός υπερισχύει της νοημοσύνης, ο ωφελιμισμός της ιδεατότητας, η ατομικότητα της οικουμενικότητας, ο χρόνος της αιωνιότητας, η βούληση υπερισχύει του καθήκοντος, το μέρος υπερισχύει του όλου, η εξουσία υπερισχύει του δικαίου]. Joh. HIRSCHBERGER, Geschichte der Philosophie, Freiburg (Herder) 1965, σελ. 188 καὶ 245.
105. Bλ. Owen CHADWICK, The Reformation, σελ. 25 κ.ε. K. S. PINSON, Pietism as a factor in the Rise of German Nationalism, New York, 1934. – R. WITTRAM, Nationalismus und Säkularisation, Lüneburg (Heliand-Verl.) 1949. – C. J. H. HAYES, The Historical Evolution of Modern Nationalism, New York 1968, – Marc Edouard CHENEVIÈRE, La pensée politique de Calvin, Genève - Paris (Labor - Je sers) 1937.
106. B. Gerald CRAGG, The Churche and the Age of Reason, σελ. 209, κ. ε. – R. H. TAWNEY, Religion and the Rise of Capitalizm, σελ. 273. – R. HÖHN, Der individualistische Staatsbegriff und die juristische Staatsperson [Η ατομικιστική αντίληψη του κράτους και του νομικού προσώπου του κράτους], Berlin (Heymann) 1935. – C. A. JOHNSON, Revolution and the Social System, Stanford, Calif. 1964. – K. GRIEWANK, Der neuzeitlich Revolutionsbegriff [Η σύγχρονη έννοια της επανάστασης], Frankfurt/M., 1969,
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου