«Πάντα πληρώνει κάποιος»

«Πάντα πληρώνει κάποιος»

Spiegel, Nr.27, 30.6.2014, σελ. 120-3

Συνομιλία με τον Αμερικανό Jaron Lanier, που για χρόνια θεωρούνταν ως γκουρού του κυβερνοχώρου. Σήμερα είναι είναι ένας από τους πιο οξείς επικριτές του ψηφιακού καπιταλισμού και των παντοδύναμων μονοπωλίων του.

Lanier, 54, ανήκει στους πρωτοπόρους της ψηφιακής εποχής. Ήδη ως έφηβος παρακολουθούσε παραδόσεις μαθηματικών στο πανεπιστήμιο. Από πολύ νωρίς είχε ένα ενθουσιασμό για την εικονική πραγματικότητα. Κατά την δεκαετία του ’80 εργαζόταν στην εταιρία Atari, που ήταν η πρώτη που έβγαλε ηλεκτρονικά παιχνίδια στην αγορά. Για μια start-up επιχείρηση σχεδίασε γυαλιά δεδομένων, που αποτέλεσαν πρότυπο για το Google Glass. Τα βιβλία του «Gadget. Γιατί το μέλλον μας έχει ακόμα ανάγκη;» (2010) και «Σε ποιον ανήκει το μέλλον;» (2013) είναι από τις πιο σημαντικές εργασίες κριτικής του διαδικτύου των τελευταίων ετών.

Spiegel: Κύριε Lanier, τι πήγε στραβά με το διαδίκτυο;

Lanier: Από μόνο του ίντερνετ δεν είναι το πρόβλημα. Το πρόβλημα είναι κάποιες αποφάσεις του παρελθόντος, που χαρακτηρίζουν το ίντερνετ μέχρι σήμερα.

Spiegel: Ποιες είναι αυτές οι αποφάσεις;

Lanier: Όταν πριν 25 χρόνια ο φυσικός Tim Berners-Lee επινόησε το World Wide Web, δηλαδή το ίντερνετ με την παρούσα του μορφή, είχε δημιουργήσει μια τεχνολογία που συνδέει διάφορες ιστοσελίδες μεταξύ τους. Η σύνδεση αυτή γινόταν, και γίνεται με One-Way-Links. Η μέθοδος αυτή λειτουργεί απλά και γρήγορα, έχει όμως ένα μειονέκτημα: δεν μπορείς να δεις που πάνε οι πληροφορίες και τι γίνεται με αυτές.

Spiegel: Και ποιες είναι οι συνέπειες;

Lanier: Εκείνος με τον μεγαλύτερο υπολογιστή είναι σε θέση να μαζέψει τις περισσότερες πληροφορίες, και με τον τρόπο αυτό έχει μεγαλύτερη δύναμη.

Spiegel: Στο βιβλίο σας «Σε ποιον ανήκει το μέλλον;», λέτε ότι η ψηφιακή οικονομία ζημιώνει την μεσαία τάξη. Είναι φταίξιμο του Tim Berners-Lee που η τζαμπατζίδικη κουλτούρα καταστρέφει ολόκληρους επαγγελματικούς κλάδους;

Lanier: Ο Tim Berners-Lee δεν είναι κακός άνθρωπος. Είχε δημιουργήσει ένα δίκτυο για φυσικούς, και δεν είχε σκοπό να αλλάξει τον κόσμο. Πρέπει όμως να μας είναι ξεκάθαρο: η τζαμπατζίδικη κουλτούρα είναι απάτη, κάποιος πληρώνει πάντα.

Spiegel: Τι εννοείτε;

Lanier: Το αγαπημένο μου παράδειγμα είναι το πρόγραμμα μετάφρασης του Google: είναι δωρεάν και προσφέρει μεταφράσεις, λες και κρύβεται από πίσω ένας μαγικός εγκέφαλος, που τα κάνει όλα αυτόματα. Ξέρετε όμως πως λειτουργεί;

Spiegel: Όχι. Πιθανόν κάνουν την δουλεία τεράστιοι υπολογιστές κάπου στην Iowa.

Lanier: Εν μέρει. Το Google μαζεύει καθημερινά αμέτρητες μεταφράσεις. Το πρόγραμμα μετάφρασης χρησιμοποιεί Cloud-Computing και Big Data για να διαλέξει τις καλύτερες μεταφράσεις και να τις συνδυάσει εκ νέου. Τις αρχικές μεταφράσεις όμως τις οποίες χρησιμοποιεί η μηχανή, τις έκαναν άνθρωποι, οι οποίοι δεν γνωρίζουν πως τις πήρε το Google, ούτε έχουν συμφωνήσει, ούτε πληρώνονται. Αυτό είναι μόνο ένα παράδειγμα που δείχνει πως κάτι πάει στραβά στην οικονομία της πληροφορίας. Κάνουν λες και ο άνθρωπος δεν υπάρχει. Όμως υπάρχει, και θα συνεχίσει να είναι απαραίτητος. Απλώς δεν πληρώνονται.

Spiegel: Όλο αυτό τι σχέσει έχει με το One-Way-Link;

Lanier: Αν υπήρχε Two-Way-Link, ο κάτοχος της πληροφορίας θα μπορούσε να παρακολουθήσει τι γίνεται με την πληροφορία του. Αν δηλαδή το Google χρησιμοποιήσει ένα μέρος της μετάφρασης μου, τότε πρέπει και να με πληρώσει. Το ίδιο θα ίσχυε για την μουσική και την δημοσιογραφία. Οι οικονομικές και πολιτικές συνέπειες θα ήταν τεράστιες.

Spiegel: Πως;

Lanier: Οι άνθρωποι θα πληρώνονταν για την εργασία τους, και η παγκόσμια οικονομική ανισότητα, που είναι συνέπεια του ίντερνετ, θα μειωνόταν. Επιπλέον, η ανωνυμία δε θα ήταν δυνατή, αφού ο καθένας θα μπορούσε να παρακολουθήσει ποια πληροφορία ήρθε από που και που πήγε.

Spiegel: Η ανωνυμία στο δίκτυο αποτελεί για σας μεγάλο πρόβλημα: υποθάλπει την βλακεία των ανθρώπων.

Lanier: Έτσι είναι. Αλλά και εδώ έχει ενδιαφέρον δούμε πως προέκυψε η ανωνυμία. Από την μια το ίντερνετ έχει την πηγή του στην αριστερή κουλτούρα των δεκαετιών του ’60 και ’70, κατά τις οποίες επικρατούσε μια τέχνο-αισιοδοξία. Από την άλλη, το δίκτυο βασίζεται σε μια στρατιωτική, τεχνοκρατική σκέψη. Το διαδίκτυο είναι μια στρατιωτική επινόηση. Και οι δυο κλάδοι είναι μέχρι σήμερα παρόντες. Στο πραξικόπημα κατά του Salvador Allende το 1973 διασταυρώθηκαν για πρώτη φορά.

Spiegel: Παρακαλώ;

Lanier: Ναι, ο Allende ήθελε να ιδρύσει στην Χιλή το πρώτο κυβερνητικό κράτος, με ένα τεράστιο δίκτυο υπολογιστών, που σκοπό θα είχε την βελτίωση της κοινωνίας και ελεύθερη παροχή πληροφοριών για όλους. Τότε ήρθε η CIA, έριξε την αριστερή αυτή κυβέρνηση, και εγκατέστησε μια αυταρχική κυβέρνηση. Σήμερα όμως, η NSA χρησιμοποιεί ακριβώς εκείνα τα μέσα που επινόησε η αριστερά, για να παρακολουθεί τους ανθρώπους σε όλον τον κόσμο. Αυτή είναι μια από τις ειρωνείες της ιστορίας, που πρέπει να την δει κανείς με μια δόση χιούμορ.

Spiegel: Και αυτό τι σχέση έχει με την ανωνυμία;

Lanier: Έχει να κάνει με την μυστικοπάθεια των αριστερών, η οποία οφείλεται σε διάφορους λόγους: η ανωνυμία βοηθούσε κάποιον να αποφύγει την υπηρεσία στο Βιετνάμ, βοηθούσε επίσης στο να αποφύγει κανείς τους αυστηρούς νόμους περί ναρκωτικών. Εάν κάποιος ήταν άτυχος, η τιμωρία για κατοχή μαριχουάνας ήταν πιο αυστηρή από την τιμωρία για φόνο. Υποτίθεται πως ένας από τους πρώτους πειραματικούς υπολογιστές, που παρήγε πολλή θέρμη, χρησιμοποιήθηκε για να ζεσταίνει τα χασισόφυτα στο υπόγειο ενός πανεπιστημίου.

Spiegel: Από μια ιδέα των Χίππυς προέκυψε ένα εργαλείο του άκρου καπιταλισμού και του κράτους που παρακολουθεί τους πάντες.

Lanier: Και όλα καταλήγουν στην Silicon Valley. Ο κυβερνοκαπιταλισμός έχει μια γλώσσα που εκφράζει τη δημιουργική καταστροφή. Πως έλεγαν στο Facebook; «Move fast and break things». Και όλα αυτά στην βάση της φιλελεύθερης σκέψης  και της αμφισβήτησης του κράτους από την δεκαετία του ’60.

Spiegel: Εσείς είστε μέρος αυτού του κόσμου, συναντάτε συχνά τους κυρίαρχους αυτού του νέου κόσμου, και τους αποκαλείτε με το μικρό τους όνομα: Sergey, Jeff, Mark.

Lanier: Δεν αναθεματίζω την κοινότητα της Silicon Valley. Πολλά καλά προκύπτουν εκεί, και υπάρχει ένα είδος αθωότητας εκεί, το οποίο μου αρέσει. Αυτό που δεν μου αρέσει είναι το ύφος εκείνο της αυτοδικαίωσης, με το οποίο πολλοί από την Silicon Valley παρακολουθούν τον κόσμο.

Spiegel: Πότε άρχισε η αποξένωση σας;

Lanier: Σημείο κλειδί ήταν η κατάρρευση του Hedgefonds Long-Term Capital Management, που στα μέσα της δεκαετίας του ’90 έκανε εντυπωσιακά κέρδη με την βοήθεια πολύπλοκων μαθηματικών μοντέλων. Η κατάρρευση του το 1998 προκάλεσε μεγάλο σεισμό στις αγορές χρήματος. Αυτοί έκαναν το εξής: μάζευαν με τους υπολογιστές όσα δεδομένα μπορούσαν, τα επεξεργάζονταν στατιστικά , ώστε να κάνουν προβλέψεις, με σκοπό να μειώσουν το δικό τους ρίσκο και να το ρίξουν σε άλλους. Ήταν ένα είδος πόκερ με υπολογιστές.

Spiegel: Ο κόσμος είχε μετατραπεί σε ένα μαθηματικό μοντέλο.

Lanier: Σήμερα λειτουργεί έτσι σχεδόν παντού το πράγμα: η NSA δουλεύει έτσι, οι εγκληματικές οργανώσεις δουλεύουν έτσι, το Google, το Facebook. Ο υπολογιστής με την λογική του έχει επικρατήσει. Στον συνηθισμένο καπιταλισμό ανταγωνίζονται διάφοροι συμμετέχοντες στην αγορά, ο καθένας με τις δικές του πληροφορίες, την δική του στρατηγική, τα δικά προτερήματα και ελαττώματα. Στον κυβερνοκαπιταλισμό τα κάνει όλα ο υπολογιστής- και εκείνος που έχει τον μεγαλύτερο υπολογιστή είναι ανώτερος από τους άλλους, και εν τέλει αποκτά την δύναμη που κυριαρχεί τον κόσμο. Δεν υπάρχει πια ανταγωνισμός.

Spiegel: Ένα είδος μονοπωλίου δηλαδή.

Lanier: Εν μέρει, αλλά είναι λίγο διαφορετικά τα πράγματα: όποιος έχει τον μεγαλύτερο υπολογιστή, εγώ τον ονομάζω server-σειρίνα, όπως στην ελληνική μυθολογία, καθίσταται κεντρικός μοχλός του συστήματος. Αυτός καθορίζει τους κανόνες του παιχνιδιού. Το Amazon για παράδειγμα. Η κυρίαρχη θέσει προκύπτει σχεδόν αυτόματα, είναι μια φυσική διαδικασία, η οποία δεν διαφεύγει από τις αποφάσεις ή και την πρόθεση της επιχείρησης.

Spiegel: Ο σκοπός δηλαδή είναι ο έλεγχος, όχι το κεφάλαιο;

Lanier:  Σωστό. Στην πραγματικότητα οι επιχειρήσεις αυτές δεν είναι όπως εκείνες που ξέρουμε από την ιστορία του καπιταλισμού. Είναι απλώς υπολογιστές συνδεδεμένοι με την αγορά. Το Amazon για παράδειγμα φαίνεται πως αρνείται να κάνει κέρδος. Απλώς προσδένει πάνω του όλο και μεγαλύτερο μέρος της αγοράς.

Spiegel: Τι γίνεται όταν σε μια επιχείρηση όπως το Amazon ανήκει ολόκληρη η αγορά;

Lanier: Δύσκολο να πούμε, γιατί η λογική που βρίσκεται από πίσω είναι εντελώς καινούργια. Το Amazon μεγαλώνει και μεγαλώνει, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι κάποια μέρα θα χρησιμοποιήσουν την θέση τους για να αυξήσουν τις τιμές, γιατί ξαφνικά θέλουν περισσότερο κέρδος, επειδή αυτό θέλουν οι επενδυτές.

Spiegel: Όχι, ε;

Lanier: Όχι. Όλες αυτές οι εταιρίες, Amazon, Facebook, Google είναι τόσο διαφορετικές από τις κλασικές, επειδή από την μία είναι καπιταλιστικές επιχειρήσεις που θέλουν να κάνουν κέρδος, από την άλλη όμως εμφορούνται από ένα ψηφιακό ουτοπισμό, που σκοπό έχει να βελτιώσει σύνολη την κοινωνία. Και κάτι περισσότερο: να βελτιώσει σύνολη την πραγματικότητα.

Spiegel: Ακούγεται περίεργο.

Lanier: Αυτή όμως είναι η δύναμη που ωθεί αυτούς τους ανθρώπους, μια αταβιστική και μεσσιανική ενέργεια, η οποία τροφοδοτεί μια θολή υπερβατική ιδέα, ότι δηλαδή δημιουργούν ένα καλύτερο κόσμο, χωρίς να ξέρουν πως είναι αυτός ο κόσμος. Μερικές φορές τους ωθεί η πίστη πως οι μηχανές θα αναλάβουν σύντομα τον κόσμο. Άλλες φορές η πεποίθηση  πως οι υπολογιστές θα προσφέρουν στους ανθρώπους την αιώνια ζωή. Σε άλλες πάλι περιπτώσεις ωθούνται από την πεποίθηση πως ο κόσμος θα αντικατασταθεί από μια μοναδική μεγάλη τεχνητή νοημοσύνη, και όλοι μας θα ζήσουμε ξαφνικά σε έναν τέλειο ψηφιοποιημένο κόσμο. Οι επιχειρηματίες αυτοί, Larry Page, Jeff Bezos, Mark Zuckerberg, έχουν μια αποστολή η οποία είναι μεγαλύτερη από τον καπιταλισμό. Και έχει θρησκευτικά χαρακτηριστικά.

Spiegel: Θα καταστεί περιττός ο άνθρωπος;

Lanier: Πολλοί άνθρωποι που γίνονται τόσο γρήγορα και τόσο πολύ πλούσιοι, ξεχνούν πως είναι η ζωή για τους άλλους ανθρώπους που δεν είναι τόσο πλούσιοι. Από την άλλη είναι ενδιαφέρον να δούμε πως πολλοί από τους φιλελεύθερα σκεπτόμενους ψηφιακούς επιχειρηματίες συμπαθούν ιδέες με σοσιαλιστικό υπόβαθρο.

Spiegel: Συγκρίνετε την ψηφιακή ιδεολογία με τον κομμουνισμό, μιλάτε περί «ψηφιακών Μαοϊστών».

Lanier: Η ψηφιακή ιδεολογία είναι στον πυρήνα της μια διδασκαλία σωτηρίας, που μπορεί να συγκριθεί με τον κομμουνισμό, που ξεκίνησε ως μια καλή ιδέα, αλλά κατέληξε στην καταστροφή και τα γκούλαγκ. Δεν λέω πως αυτός είναι ο δρόμος του ίντερνετ, αλλά στην Silicon Valley υπάρχει η εξής τοποθέτηση: εμείς ξέρουμε καλύτερα. Η τεχνολογία λύνει όλα τα προβλήματα του κόσμου. Αν μας αφήσετε να κάνουμε την δουλειά μας, και οι υπόλοιποι σκάσετε, όλα θα γίνουν καλύτερα.

Spiegel: Φαντασίωση υπερδύναμης.

Lanier: Υπάρχει μια συγκεκριμένη δυναμική σε τέτοια κινήματα: ο ιδρυτής και οι πρωτοπόροι συγκεντρώνουν την δύναμη στα χέρια τους, είναι μορφές δημιουργικές και ανανεωτικές. Το ερώτημα είναι τι γίνεται όταν αποχωρήσουν, εθελοντικά ή άθελα τους. Τότε έρχονται οι γύπες, οι απατεώνες, οι κακοί. Το είδαμε πολλές φορές στην ιστορία.

Spiegel: Μετά τον Λένιν έρχεται ο Στάλιν;

Lanier: Ο Zuckerberg σίγουρα δεν είναι Στάλιν. Ούτε καν Λένιν. Έχει μια κάποια υπεροψία, αλλά δεν είναι κακός άνθρωπος. Αυτό που ωθεί όλους αυτούς τους πρωτοπόρους είναι στην ουσία η προσπάθεια να αρνηθούν τον θάνατο.

Spiegel: Τι ρόλο παίζουμε εμείς οι χρήστες; Εμείς που πιστεύουμε πως μπορούμε να τα έχουμε όλα τζάμπα, χωρίς να καταλαβαίνουμε πως γινόμαστε οι ίδιοι πραμάτεια, την οποία εμπορεύονται οι επιχειρήσεις αυτές;

Lanier: Και αυτό εμφανίζεται κάθε τόσο στην ιστορία: δύναμη αποκτά αυτός που προσφέρει στους ανθρώπους, μικροπρόθεσμα, αυτό που θέλουν ή χρειάζονται, και με τον τρόπο αυτό δημιουργεί μια μακροπρόθεσμη εξάρτηση. Παλιά γινόταν κανείς βασιλιάς με τον τρόπο αυτό. Σήμερα Mark Zuckerberg.

Spiegel: Στον κανονικό πολίτη μόλις αρχίζει να γίνεται ξεκάθαρο πως λειτουργεί το εμπόριο δεδομένων.

Lanier: Είναι μια κλασική γνωσιακή ψευδαίσθηση: ο καθένας φυσικά γνωρίζει στο βάθος της καρδιάς του πως κάτι δεν πάει καλά, όταν εμφανίζεται ξαφνικά μια μηχανή αναζήτησης, την οποία ο καθένας μπορεί να χρησιμοποιεί χωρίς να πληρώνει. Το πρόβλημα είναι: μόνο όταν πληρώνεις έχεις τον έλεγχο αυτού για το οποίο πληρώνεις.

Spiegel: Οι Google και Facebook εξαπατούν λοιπόν τους χρήστες;

Lanier: Έχει καταστεί πάντως κανονικό το να παρουσιάζεται μια επιχείρηση ως ένα χωριό του Ποτέμκιν(τάφος κεκονιαμένος). Όταν μιλά κανείς με τους ανθρώπους του Amazon, ακούει: όχι, όχι, δεν είμαστε ένα παγκόσμιο βιβλιοπωλείο, είμαστε κομβικό σημείο της παγκόσμιας μεταφοράς εμπορευμάτων. Αυτοί του Google λένε: όχι, όχι, δεν είμαστε μηχανή αναζήτησης, εμείς κτίζουμε ένα τεράστιο ηλεκτρονικό εγκέφαλο, που υπερβαίνει την ανθρωπότητα. Στην τεχνολογική εποχή μας υπάρχει η τάση να ισχυρίζονται μερικοί, πως άνθρωπος είναι λιγότερο μυστηριώδης  από ότι νομίζουμε. Φαντάζονται πως λειτουργούμε όπως οι μηχανές, πως είμαστε μηχανές από εδώ προκύπτει και η κοσμοθεωρία του nerd: όλα είναι ένα πρόβλημα το οποίο μπορεί να λυθεί. Ο κόσμος κατανοείται με τον καλύτερο τρόπο από κάποιον που σκέφτεται τεχνικά ή μηχανικά. Για όλα υπάρχει ένα μοντέλο στον υπολογιστή. Στο τέλος η πραγματικότητα καταντά ένα πρόβλημα το οποίο μπορεί να λυθεί. 

...

Spiegel: Τι μάθατε από την πορεία ζωής των γονιών σας (η μάνα του ήταν σε στρατόπεδο συγκέντρωσης των Γερμανών);

Lanier: Να έχω μια υγιή αίσθηση για το μακάβριο της μοίρας. Με ενδιέφερε και ο τεχνολογικός μοντερνισμός των Ναζί. Αυτό δείχνει πως η τεχνική σκέψη δεν είναι εγγύηση ότι οι άνθρωποι δεν θα κάνουν μακάβρια πράγματα. Στους Ναζί υπήρχε ένα κομψό μηχανολογικό πνεύμα, μια φουτουριστική ώθηση, η προσπάθεια να βελτιωθεί ο κόσμος.

Spiegel: Σαν μιλάτε για την Silicon Valley.

Lanier: Η Silicon Valley είναι ένα νησί, όπου ζουν πολλοί πάρα πολύ πλούσιοι, από έτσι κι’ αλλιώς πλούσιες οικογένειες. Κάποιος σαν εμένα έχει άλλη όψη για τα πράγματα. Αυτό ισχύει για πολλούς που προέρχονται από οικογένειες που δημιούργησαν οι επιζήσαντες του ολοκαυτώματος των Εβραίων: ένας σκεπτικισμός απέναντι στον τεχνολογικό ουτοπισμό. Το ίδιο ισχύει και για τους Κινέζους μετανάστες, οι οποίοι έζησαν στην πολιτισμική επανάσταση του Μάο.

Spiegel:  Τι μπορούμε να κάνουμε ενάντια στην απειλή από την NSA και ενάντια στην οικονομική απειλή από τον καπιταλισμό της πληροφορίας;

Lanier: Πιστεύω πως η δημοκρατία είναι αδύνατη χωρίς πνευματικότητα, χωρίς την πίστη πως οι άνθρωποι υπάρχουν μόνο ως άτομα. Αν πιστεύει κανείς ότι μπορεί να υπολογίσει τον άνθρωπο, να τον συλλάβει ως αλγόριθμο, και να τον ενώσει με άλλους σε ένα μεγάλο αλγόριθμο, τότε ο άνθρωπος χάνει το ανθρώπινο. Οι άνθρωποι του Facebook λένε διαρκώς πως θέλουν να ενώσουν όλους τους ανθρώπους σε ένα υπερανθρώπινο ον. Αλλά οι άνθρωποι δεν είναι υπολογιστές. Οι άνθρωποι έχουν μια μυστική ποιότητα. Αν χάσει κανείς την πίστη στον άνθρωπο, χάνει και την πίστη σε μια κοινωνία που υπηρετεί τον άνθρωπο.

Spiegel: Κύριε Lanier, σας ευχαριστούμε για την συνομιλία.

Αμέθυστος 

ΑΝΕΒΗΚΕ ΠΟΛΥ ΨΗΛΑ Ο ΆΝΘΡΩΠΟΣ ΜΕ ΤΗΝ ΕΙΚΟΝΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ. ΘΑ ΠΟΝΕΣΕΙ ΠΟΛΥ ΟΤΑΝ ΕΠΙΣΤΡΕΨΕΙ, ΠΕΦΤΟΝΤΑΣ, ΣΤΗ ΓΗ.