Συνέχεια από: Τρίτη 18 Φεβρουαρίου 2025
Giovanni Reale ΠΛΑΤΩΝ
V
Η Γραφή Δεν Μπορεί Να Υποκαταστήσει την Διαλεκτική Προφορικότητα
Ο Φιλόσοφος, ως τέτοιος, πρέπει να επικοινωνεί τα ανώτερα μηνύματά του όχι γράφοντάς τα σε ρολά χαρτιού αλλά στις ψυχές των ανθρώπων.
Οι δομικοί περιορισμοί των γραπτών, όπως συζητούνται στις αυτομαρτυρίες στο τέλος του "Φαίδρου" και της "Επιστολής VII", και οι δομικές συνδέσεις μεταξύ των γραπτών και των «άγραφων δογμάτων» του Πλάτωνα.
Επανεξέταση και ανάπτυξη της αυτομαρτυρίας του "Φαίδρου" στο ενδιάμεσο της Επιστολής VII και δραστική διαβεβαίωση του Πλάτωνα ότι δεν θα υπήρχε ποτέ δικό του γραπτό για τα πιο σημαντικά πράγματα.
Στην αποκαλούμενη παρέκβαση (excursus) της Επιστολής VII (Φαίδρος, 274 B-278 E = Επιστολή VII, 340 B-345 C), ο Πλάτων, προκειμένου να εξηγήσει πώς οι σχέσεις του με τον τύραννο Διονύσιο των Συρακουσών διαλύθηκαν αμέσως, επανεξετάζει και αναπτύσσει κάποιες έννοιες που έχουμε συναντήσει στην αυτομαρτυρία του "Φαίδρου", και τις οποίες έχουμε ήδη συζητήσει.
Αρχικά, εξηγεί σε τι συνίστατο εκείνη η «δοκιμασία» στην οποία υποβάλλονταν όσοι πλησίαζαν τη φιλοσοφία, για να διαπιστώσει εάν ήταν σε θέση να την αντιμετωπίσουν ή όχι. Ωστόσο, η δοκιμασία του Διονυσίου απέτυχε παταγωδώς, καθώς, έχοντας ακούσει μόλις μία διάλεξη, πίστεψε ότι μπορούσε να καταγράψει «τα μεγαλύτερα πράγματα», δηλαδή ακριβώς εκείνα για τα οποία ο Πλάτων θεωρούσε ότι δεν έπρεπε να γράφονται.
Για να εξηγήσει τη θέση του σχετικά με τα γραπτά για τέτοια θέματα, ο Πλάτων επικαλείται ορισμένα γνωσιολογικά πράγματα, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι, αν ένας συγγραφέας είναι «σοβαρός», τότε τα πράγματα που εμπιστεύεται στα γραπτά του δεν είναι για αυτόν «τα πιο σοβαρά», διότι ο φιλόσοφος τα φυλάει στην ψυχή του. Επομένως, εάν ο Διονύσιος έγραψε για εκείνα τα πράγματα, τα οποία για τον Πλάτωνα είναι τα ανώτατα, δεν το έκανε για καλούς λόγους, αλλά για κακούς σκοπούς.
Αυτή η αυτομαρτυρία της Επιστολής VII περιέχει τη δήλωση του Πλάτωνα που είναι πραγματικά καταλυτική για εκείνα τα μοντέλα ερμηνείας που απομονώνουν τους διαλόγους από το ιστορικό τους πλαίσιο:
Αυτό, όμως, μπορώ να πω για όλους όσους έχουν γράψει ή πρόκειται να γράψουν: όλοι εκείνοι που ισχυρίζονται ότι γνωρίζουν εκείνα τα πράγματα για τα οποία εγώ μεριμνώ, είτε λένε ότι τα άκουσαν από εμένα, είτε από άλλους, είτε πως τάχα τα ανακάλυψαν μόνοι τους: λοιπόν, κατά τη δική μου τουλάχιστον αντίληψη, είναι αδύνατο να ξέρουν γι’ αυτά το παραμικρό. Δεν υπάρχει δικό μου γραπτό για αυτά τα πράγματα, ούτε θα υπάρξει ποτέ (Επιστολή VII, 341 B-C).
Οι λόγοι για τους οποίους ο Πλάτων αρνούνταν να γράψει για αυτά τα πράγματα είναι οι εξής:
Πρώτον, η γνώση αυτών των πραγμάτων δεν μπορεί να μεταδοθεί και να αποκτηθεί όπως η γνώση των άλλων. Απαιτεί μια ολόκληρη σειρά από μακρές και εντατικές συζητήσεις που πραγματοποιούνται σε στενή επικοινωνία μεταξύ διδάσκοντος και μαθητή, μέχρι να γεννηθεί στην ψυχή του μαθητή το φως που φωτίζει την αλήθεια. Ας διαβάσουμε το διάσημο απόσπασμα:
Η γνώση αυτών των πραγμάτων δεν μπορεί να διατυπωθεί με το λόγο, όπως άλλες γνώσεις, αλλά, μετά από πολλές συζητήσεις και μέσα από μακρόχρονη κοινή αναζήτηση της ουσίας του πράγματος και την αδιάκοπη απασχόληση με το πρόβλημα, ξαφνικά, σαν το φως που ανάβει από μια σπίθα, αυτή γεννιέται στην ψυχή, και ύστερα τρέφεται μόνη της (Επιστολή VII, 341 C-D).
Αν διαβάσουμε αυτές τις δηλώσεις με προσοχή και χωρίς ερμηνευτικές προκαταλήψεις, γίνεται σαφές ότι αυτές οι γνώσεις δεν είναι από τη φύση τους ακατάληπτες ή «ανεκλάλητες», όπως κάποιοι πιστεύουν, αλλά απλώς δεν μπορούν να μεταδοθούν όπως οι άλλες γνώσεις, διότι απαιτούν ειδικές ικανότητες και μακροχρόνια μαθητεία από όποιον θέλει να τις μάθει.
Δεύτερον, δεν πρόκειται για γνώσεις πραγμάτων που δεν μπορούν να καταγραφούν. Στην πραγματικότητα, ο Πλάτων λέει ρητά ότι θα μπορούσε να τις καταγράψει «με τον καλύτερο τρόπο» ο ίδιος. Πρόκειται μάλλον για γνώσεις που δεν μπορούν «να μεταδοθούν με κατάλληλο τρόπο στους πολλούς». Επομένως, είναι διδάγματα εκ φύσεως εκφρασμένα και καταγεγραμμένα, αλλά όχι για όλους.
Τρίτον, ο Πλάτων εξηγεί τους λόγους για τους οποίους η γραπτή μετάδοση τέτοιων διδασκαλιών στους πολλούς δεν είναι κατάλληλη. Σίγουρα, κάποιοι θα μπορούσαν να ωφεληθούν από ένα γραπτό για αυτά τα πράγματα: αλλά θα ήταν λίγοι, στους οποίους αρκούν κάποιες ενδείξεις για να βρουν την αλήθεια. Αντίθετα, οι πολλοί είτε δεν θα τα καταλάβαιναν και, μη κατανοώντας τα, θα τα περιφρονούσαν, είτε θα γέμιζαν υπερηφάνεια/αλαζονεία, νομίζοντας ότι έχουν κατακτήσει σπουδαία πράγματα, ενώ στην πραγματικότητα δεν θα είχαν κατανοήσει τίποτα.
Ας διαβάσουμε το κείμενο που περιέχει αυτές τις έννοιες, το οποίο αποτελεί μια πραγματική ομολογία:
Αυτό γνωρίζω: ότι εάν έπρεπε να καταγραφούν ή να ειπωθούν, θα το έκανα με τον καλύτερο δυνατό τρόπο εγώ, και αν γράφονταν άσχημα, θα λυπόμουν βαθύτατα. Εάν, από την άλλη, πίστευα ότι έπρεπε να γραφτούν και μπορούσαν να μεταδοθούν κατάλληλα στους πολλούς, τι άλλο πιο όμορφο θα μπορούσα να κάνω στη ζωή μου από το να γράψω μια διδασκαλία που θα ήταν εξαιρετικά ωφέλιμη για τους ανθρώπους και να φέρω στο φως για όλους τη φύση των πραγμάτων; Όμως, δεν πιστεύω ότι μια πραγματεία και μια επικοινωνία πάνω σε αυτά τα θέματα θα ήταν ωφέλιμη για τους ανθρώπους, εκτός από εκείνους τους λίγους οι οποίοι από μόνοι τους είναι ικανοί να βρουν την αλήθεια με λίγες ενδείξεις που θα τους δοθούν, ενώ οι υπόλοιποι θα γεμίσουν, κάποιοι, από μια αδικαιολόγητη περιφρόνηση, καθόλου κατάλληλη, άλλοι, όμως, από μια υπεροπτική και κενή αλαζονεία, νομίζοντας ότι έχουν μάθει σπουδαία πράγματα (Επιστολή VII, 341 D-342 A).
Φυσικά, μπορεί να αναρωτηθεί κανείς γιατί ο Πλάτων θεωρούσε άχρηστο να παρέχει ένα γραπτό πάνω σε αυτά τα πράγματα ως απλό υπομνηματικό εργαλείο, δηλαδή για να τα θυμάται όποιος τα είχε κατανοήσει καλά και τα είχε μάθει μέσω της προφορικής διαλεκτικής. Όμως ο ίδιος ο Πλάτων δίνει μια σαφή απάντηση σε αυτήν την ερώτηση:
Δεν υπάρχει κίνδυνος να ξεχάσει κανείς αυτά τα πράγματα, όταν τα έχει κατανοήσει καλά η ψυχή, αφού συνοψίζονται σε πολύ λίγα λόγια (Επιστολή VII, 344 D-E).
ΚΑΙ ΤΩΡΑ;ΟΙ ΣΟΦΟΙ ΤΟΥ ΚΑΙΡΟΥ ΜΑΣ ΓΡΑΦΟΥΝ Ή ΜΑΣ ΓΡΑΦΟΥΝ;
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου