ΠΕΡΙ ΘΕΟΤΗΤΟΣ (8)

Συνέχεια από Τρίτη 6 Αυγούστου

Η ΘΕΟΤΗΣ 

RAIMON PANIKKAR

Η ΘΕΟΤΗΣ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΘΕΟ ΚΑΙ ΤΟ ΙΕΡΟ

Μετά την προσπάθειά μας να παρουσιάσουμε τον προβληματισμό σχετικά με την θεότητα στην πιο διευρυμένη άποψη, μπορούμε να αναρωτηθούμε μήπως είναι προτιμότερο να μιλήσουμε για το θείο και όχι για την θεότητα. Ίσως ο όρος «θείο» μπορεί να δείξει καλύτερα αυτό που ψάχνουμε, δηλαδή μια υπερκατηγορία που θα μπορεί να εκφράσει το θρησκευτικό φαινόμενο στην καθολικότητά του. Ο όρος θεότης, δεδομένου ότι η γραμματική του μορφή είναι εκείνη του ουσιαστικού, εμπλέκει ένα κάποιο βαθμό ουσιαστικοποιήσεως, που είναι ακατάλληλος για πολλές θρησκευτικές παραδόσεις. Όπως π.χ. για τις nastika ή anatnuavadin του Βουδισμού, οι οποίες δηλώνουν πως δεν υπάρχει θεός επειδή δεν υπάρχει ουσία. Γι’ αυτό, παρόλες τις μοντέρνες προσπάθειες προσαρμογής, ο Βουδιστικός κόσμος δεν αισθάνεται άνετα με τον όρο θεότης, παρότι δεν συναντά καμμιά δυσκολία, φυσικά, με τις θεότητες.

Υπάρχει όμως μία άλλη κατηγορία, γενική και αυτή, η οποία έχει παρουσιαστεί πολύ συχνά σαν ο πυρήνας των θρησκευτικών παραδόσεων της ανθρωπότητος. Κάθε θρησκεία, μας έχουν διδάξει, αφορά πάντοτε το ιερό. Μάλιστα ο Nathan Söderblom, το 1913, καθόρισε την έννοια του ιερού σαν πολύ πιο ουσιώδη από εκείνη του θεού. Για τον Söderblom δεν υπάρχει καμμιά θρησκεία, ανάμεσα σε όσες έχουν πραγματοποιηθεί ιστορικά, που να μην διαθέτει κάποια διάκριση ανάμεσα στο ιερό και το ανίερο, το κοσμικό. Σήμερα ο κύριος υπερασπιστής της κεντρικής σημασίας του ιερού σαν ενός κατ’ εξοχήν θρησκευτικού φαινομένου, είναι ο Mircea Eliade. Πρέπει όμως να αναρωτηθούμε ξανά, εάν το ιερό είναι η βασική κατηγορία της θρησκείας, ποιος ρόλος απομένει και ποιος τόπος για την θεότητα;

Είναι ιδιαιτέρως επικίνδυνο να μειώσουμε την απέραντη ζούγκλα της θρησκευτικής εμπειρίας της ανθρωπότητος, η οποία έχει κρυσταλλωθεί στις διάφορες θρησκείες του κόσμου, σε μία μοναδική κατηγορία ή ακόμη και σε μία μοναδική σειρά κατηγοριών. Ακόμη και αν αυτό είναι δυνατόν, ο μοναδικός σκοπός θα ήταν να προσφέρουμε μια πανοραμική και συνεπή θέα του συνόλου. Αυτό όμως που δεν μπορούμε με σιγουριά να γενικεύσουμε είναι η οπτική γωνία του παρατηρητού. Ας δεχθούμε για μια στιγμή πως το ιερό είναι στ’ αλήθεια μια ικανοποιητική κατηγορία για να ερμηνεύσουμε και να περιγράψουμε τα θρησκευτικά φαινόμενα. Θα ήταν όμως μια κατηγορία κατάλληλη μόνο για μας, για μια ιδιαίτερη κατηγορία ερμηνευτών δηλαδή τοποθετημένων στον χρόνο και τον χώρο. Εάν μεταλλαχθούν οι παράμετροι της ερμηνείας, τότε πρέπει να αλλάξει και η προοπτική.

Με συντομία: δεν μπορούμε να γενικεύσουμε την οπτική μας γωνία και κάθε «καθολική προοπτική» είναι επομένως μια αντίφαση στους όρους. Παραμένει όμως χώρος για πολλές άλλες προσπάθειες να κεντράρουμε την θρησκευτική εμπειρία της ανθρωπότητος. Ας προσπαθήσουμε λοιπόν να ξεχωρίσουμε τον τόπο της θεότητος στο πανόραμα της θρησκευτικής εμπειρίας και να τον διακρίνουμε από το ιερό.

Ένα στοιχείο μοιάζει να χαρακτηρίζει όλες τις διαφορετικές σημασίες της θεότητος: η προσωπικότης. Δεν είναι αναγκαίο να είναι μια ουσία η θεότης ή ένα πρόσωπο με την μοντέρνα έννοια του όρου. Αλλά από την άλλη η θεότης δεν διαγράφει απλώς ένα χαρακτηριστικό που αποδίδεται σε ορισμένα πράγματα, όπως ο όρος ιερό. Η θεότης είναι μια πηγή πράξεως, ένα ενεργητικό στοιχείο, ένας αυθόρμητος παράγων: είναι ελεύθερη. Οι πράξεις της είναι απρόβλεπτες, έχει το πνεύμα της πρωτοβουλίας. Δεν μπορούμε να μιλήσουμε για την θεότητα σαν να επρόκειτο για ένα αντικείμενο που μπορούμε να το στριμώξουμε στο δίκτυο των σκέψεών μας. Η θεότης κατέχει την μυστηριώδη ικανότητα της πράξεως και όχι απλώς της αντιδράσεως, της τοποθετήσεως σαν οδηγός, παρότι με έναν τρόπο απλώς παθητικό.

Πρέπει λοιπόν να εφαρμόσουμε μια διάκριση ανάμεσα στην προσωπικότητα και το πρόσωπο, από το ένα μέρος, και ανάμεσα στο πρόσωπο και την ουσία, από το άλλο. Πρέπει να θυμηθούμε πως η έννοια του προσώπου ανεπτύχθη στην Δύση όχι σαν ένας διαλογισμός πάνω στον άνθρωπο, αλλά σαν θεολογικό πρόβλημα. Να μιλήσουμε λοιπόν για την προσωπικότητα της θεότητος δεν αποτελεί έναν ανθρωπομορφισμό, περισσότερο από το να μιλάμε για τον θεό σαν ένα υπέρτατο Είναι, κάτι που θα μπορούσε κάποιος να το ορίσει σαν ανθρωπομορφισμό επίσης, λόγω του απλού γεγονότος πως και ο άνθρωπος Είναι. Είναι ένα ον. Εδώ η πολεμική πλευρά της έννοιας της θεότητος έρχεται στην πρώτη γραμμή. Σχεδόν όλοι δέχονται την ύπαρξη μιας τρίτης διαστάσεως της πραγματικότητος, από την στιγμή που ο άνθρωπος και ο κόσμος, όπως τα βιώνουμε, δεν εξαντλούν εκείνον τον άλλον πόλο που δεν είναι ούτε ο άνθρωπος ούτε ο κόσμος, όπως εμείς τα βιώνουμε. Δεν είναι όμως έτοιμοι όλοι να δεχθούν πως αυτός ο τρίτος πόλος διαθέτει προσωπικότητα, δηλαδή διαθέτει ελευθερία, είναι πηγή πράξεως, διαθέτει μια ταυτότητα και είναι σχέση.

Με αυτή την έννοια η θεότης δεν περιορίζεται στην ιδέα πως υπάρχει ένας τρίτος πόλος στην πραγματικότητα. Ούτε συμπίπτει με την έννοια του θεού. Τοποθετείται μάλλον στην μέση ανάμεσα στο ιερό και τον θεό. Μοιράζεται με το πρώτο την ενύπαρξη και με το δεύτερο την προσωπικότητα. [Είναι ο χαρακτήρας των Στωϊκών]. Ενώ όμως η έννοια του θεού φαίνεται να εμπλέκει μια κάποια ουσία, δεν είναι απαραίτητο η έννοια της θεότητος να παρουσιάζει αυτό το χαρακτηριστικό. Δείχνει μόνον πως αυτή η τρίτη διάσταση δεν αποτελεί μια καθαρή διανοητική υπόθεση, ένα μέρος του διανοητικού εξοπλισμού που είναι απαραίτητος για να δώσουμε ένα νόημα στην πραγματικότητα, ή απλώς για να προσφέρουμε κάτι που μπορεί να καλύψει τα κενά της κατανοήσεώς μας. Η έννοια της θεότητος δείχνει πως αυτή η άλλη διάσταση είναι πραγματική, δηλαδή ενεργός, ελεύθερη, επαρκής και καθεαυτή δυνατή. Δεν την καθιστά όμως ανεξάρτητη από τους άλλους δύο πόλους και γι’ αυτό δεν είναι ανεξάρτητη ούτε από τις δικές μας εννοιολογήσεις. Με συντομία, η θεότης εκφράζει την πιο υψηλή μορφή της υπάρξεως.

(Συνεχίζεται και ολοκληρώνεται)

Αμέθυστος