Χρυσόστομος Α. Σταμούλης - Ὥσπερ ξένος καὶ ἀλήτης ἤ Σάρκωση: ἡ μετανάστευση τῆς ἀγάπης (2)

Συνέχεια από: Πέμπτη 22 Αυγούστου 2024

Χρυσόστομος Α. Σταμούλης

Ὥσπερ ξένος καὶ ἀλήτης

ἤ Σάρκωση: ἡ μετανάστευση τῆς ἀγάπης

Το μυστήριο, βέβαια, της θεϊκής μετανάστευσης διαφέρει από κάθε άλλη μετανάστευση και εδώ οπωσδήποτε βρίσκεται η αξία του, η δημιουργική του συμβολή. Πρόκειται ουσιαστικά για προσφορά εν είδει δωρεάς ενός καινούργιου ήθους, ενός νέου, εντελώς καινού τρόπου.  Προκειται στ' αλήθεια για μια εθελοντική μετανάστευση, μια εθελούσια έξοδο από την «υπαρξιακή ασφάλεια και βεβαιότητα» μιάς εσωτερικής τριαδικής κοινωνίας, μιάς κοινωνίας αγάπης, προς το αβέβαιο και το πιθανό της προσδοκώμενης σχέσης, προς το ασθενές και το αδύναμο, προς το γυμνό και επιτιμημένο8[Η ΑΚΡΙΤΗ ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΥΠΟΣΤΑΤΗ ΧΡΗΣΙ ΤΗΣ ΑΝΑΛΟΓΙΑΣ ΟΔΗΓΕΙ ΣΤΗΝ ΑΝΟΗΣΙΑ ΚΑΙ ΙΣΩΣ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΑΝΙΚΕΣΤΟ ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΗ ΒΛΑΒΗ]. Θα έλεγα πως πρόκειται για μια ολοκληρωτική αντιστροφή και ταυτόχρονα επιστροφή. Αντιστροφή του καθημερινού, αλλά εξάπαντος όχι άμεσου δεδομένου ως παραδεδομένου, όπου ο μετανάστης είναι ο εκδιωγμένος, ο αναγκασμένος από τα πράγματα να αλλάξει τόπο και τρόπο. Και επιστροφή στο αρχαίον κάλλος μιάς αλήθειας ξεχασμένης, μιάς αλήθειας λησμονημένης, που νοηματοδοτεί την ύπαρξή της από το φως των εσχάτων που ήδη αλλοιώνουν την καθημερινότητα, μεταβάλλοντας τη συνήθεια σε αμεσότητα, εκεί όπου η έξοδος δεν είναι αποτέλεσμα ανελεύθερης ανάγκης, αλλά έκρηξη ελευθερίας ενός προσώπου που ξέρει μόνο να αγαπά. Και η αγάπη είτε έτσι είτε αλλιώς αποτελεί την άρση όποιασδήποτε βεβαιότητας, οποιασδήποτε καταθλιπτικής μονιμότητας, που επιβάλλει την οντολογική ακινησία και γεννά το θάνατο.

«Ο νέος που στέκονταν στο παράθυρο», σημειώνει ο τρελός της ευθύνης της μητέρας Θεσσαλονίκης Ν. Γ. Πεντζίκης, και έβλεπε απέναντι του την αγαπημένη κοπέλα, μελαγχολούσε γιατί καταλάβαινε ότι τίποτα δεν υπήρχε που να τους επιτρέπει την ένωση. Από τους δύο κανένας δεν μπορούσε να βγεί από το σώμα του. Δεν γινόντουσαν πουλιά, άσπρα περιστέρια οι δυό τους, από τους εξώστες ν' ανέβουν ψηλά, να σμίξουν στην κορυφή του θόλου, μ' αγιασμένες ευχές». Και συνεχίζει: «ανάμεσα στους δύο, ουρανός με πυκνότητα ιδέας δεν υπήρχε. Έξω από κάθε καινότητα, ο καθένας έβγαζε γοερές κραυγές πόνου. Όνειρα, λαχτάρες, αγάπη, όλα βυθίζονταν σ' ένα τέλμα πικρό από μαύρη πίσσα. Ανάμεσα στους δύο ο κόσμος βούλιαζε από συμφέρον μικρό, το δικό σου και το δικό μου»9. 

Θα έλεγα, λοιπόν, χωρίς κανέναν ενδοιασμό ότι σε έναν κόσμο που ζητά εναγώνια την ασφάλεια και τη μονιμότητα, ο Χριστός, χρόνια πολλά πριν από τον Ilya Prigogine, τον εισηγητή του επιστημονικού τέλους της βεβαιότητας, φέρνει και αποκαλύπτει ως μόνη αλήθεια ένα άλλο ήθος, έναν άλλο τρόπο, αυτόν της ανασφάλειας και της αβεβαιότητας.[ΤΑΥΤΙΖΟΝΤΑΙ Η ΦΥΣΗ ΚΑΙ Η ΦΥΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΠΑΝΣΟΦΕ; ΤΑΥΤΙΖΕΤΑΙ Η ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΜΕ ΤΟΝ ΠΟΘΟ ΕΝΟΣ ΠΟΡΝΟΓΕΡΟΥ; ΓΙΝΕΤΑΙ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΗΣ ΑΜΑΡΤΙΑΣ ΑΘΑΝΑΤΟΣ;] Τον ανοιχτό δρόμο μιάς μόνιμης σχοινοβασίας, μιάς ταπεινής ασκητικής, που αποκαλύπτει την αγιότητα ως «μέτρων σεσαλευμένον καὶ ὑπερ εκχυνόμενον». Τον περίπατο «παρὰ θῖν' ἁλός», εκεί όπου «το θαλασσινό αεράκι επέτρεπε», στο νέο της διήγησης του κυρ-Νίκου, «να έχει κάποια, έστω αμυδρά αντίληψη της στολής, που βαπτισθεὶς ἐν Χριστῷ ντύθηκε χάρισμα, ώστε να παρηγοριέται πως δεν τριγυρνά, εντελώς ἐν τῷ κόσμῳ κατάγυμνος. Αυτό κιόλας ήταν μιαν απαρχή βεβαιότητας, ότι μπορεί να ελπίζει, παρά τη βαθιά εισχώρηση στη σάρκα του τοῦ θανάτου»10.

Νά, λοιπόν, ή σάρκωση, που φανερώνεται ὡς πράξη ἀπόλυτου σεβασμού, άκρας κατάφασης, τοῦ Θεοῦ πρὸς τὸν ἄνθρωπο. Ο Λόγος μεταναστεύει αγαπητικά πρὸς τὸ ποθούμενο. Ενώνεται μαζί του πραγματικά καὶ ἀληθινά. Προσλαμβάνει ὅλη του τη φύση καὶ γίνεται γι' αὐτὸ ἔνδυμα καὶ στολή, μετανάστης καὶ ξενοδόχος, παρηγοριά καὶ παραμυθία. Ντύνει τη γύμνια του καὶ ξεδιψᾶ τὴ δίψα του. Καὶ ὅλα αὐτὰ μὲ τρόπο μοναδικό.[Η ΛΙΜΝΗ ΤΩΝ ΚΥΚΝΩΝ ΑΝΗΚΕΙ ΣΤΟΝ ΜΥΘΙΚΟ ΚΟΣΜΟ ΤΟΥ ΟΛΥΜΠΟΥ ΜΑΚΑΡΙΕ. Ο ΚΥΡΙΟΣ ΔΙΑ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΠΛΗΡΩΣΕ ΤΗΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΜΕ ΤΗΝ ΚΑΙΝΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΣ ΤΩΝ ΟΥΡΑΝΩΝ ΕΛΛΟΓΙΜΩΤΑΤΕ. ΤΟ ΠΟΘΟΥΜΕΝΟ ΕΙΝΑΙ Ο ΚΥΡΙΟΣ Ο ΟΠΟΙΟΣ ΑΝΑΓΕΝΝΑ ΚΑΙ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΝΕΙ. ΔΕΝ ΜΑΣ ΕΦΕΡΕ ΤΟΝ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟ ΤΗΣ ΒΟΥΚΟΛΙΚΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ]

Απέναντι στους ηθικισμούς και τις ψυχολογικές εκρήξεις καθαρότητας μονοφυσιτών και δυοφυσιτών κάθε εποχής, που θέλουν οτιδήποτε μετά την πτώση ταυτόσημο με την αμαρτία, συνεπώς ακάθαρτο και άρα απορριπτέο, η εκκλησιαστική αυτοσυνειδησία, έτσι όπως εκφράσθηκε από τους φίλους Θεού, τους αγίους της, αποκαλύπτει ότι η κατάφαση του Θεού στον άνθρωπο είναι ολοκληρωτική και για το λόγο αυτό είναι και αληθινή. Θα έλεγα συνεπώς ότι η σάρκωση, έτσι όπως μας τη χαρίζει όλη η εκκλησιαστική μας παράδοση, αλλά εξαιρέτως η τέταρτη Οικουμενική Σύνοδος της Χαλκηδόνας, φανερώνεται ως το μέγα μυστήριο της Εκκλησίας, απ' όπου όλα τα μυστήρια αντλούν την ύπαρξή τους. Ο Θεός δεν αρκείται πλέον στο να πεί και να γίνει, αλλά γίνεται ο ίδιος σιωπηρά και ασκητικά άνθρωπος. Ο Λόγος γίνεται σάρκα. Τα λόγια γίνονται σάρκα. Η αγάπη γίνεται σάρκα, γίνεται σώμα οικουμενικό, υπόσταση όλων των ανυπόστατων, ύπαρξη όλων των ανύπαρκτων, παρουσία όλων των απόντων, καταφυγή όλων των κατατρεγμένων. Γίνεται τόπος κατάθεσης οποιασδήποτε εμμονής ηθικής, τουτέστιν ηθικιστικής αξιότητας, προκειμένου να ανθίσει το λουλούδι, το ήθος της κοινωνίας. Γίνεται αναξιότητα, γίνεται ξένος, γίνεται πάροικος, γίνεται μετανάστης, συγκαταβαίνει και ταπεινώνεται, έτσι ώστε αργά και νικηφόρα να μετά μορφώσει και να μετασχηματίσει το σώμα της αδοξίας σε σώμα δόξας11.[ΓΙΝΕΤΑΙ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΑ ΜΑΤΙΑ ΑΦΟΥ ΠΑΣ ΓΥΡΕΥΟΝΤΑΣ. ΤΑ ΜΑΤΙΑ ΠΟΥ ΒΛΕΠΟΥΝ. ΤΑ ΔΙΚΑ ΜΑΣ ΒΥΘΙΣΜΕΝΑ ΣΤΟ ΗΜΙΦΩΣ ΒΛΕΠΟΥΝ ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΑΓΕΛΑΔΕΣ ΤΟ ΙΔΙΟ ΧΡΩΜΑ, ΙΣΕΣ ΚΙ ΟΜΟΙΕΣ]

Δεν χωρά αμφιβολία ότι τούτη η οικουμενική αγάπη, τούτη η οίκουμενική πρόσληψη και μεταμόρφωση αποτελεί και τη μόνη οικουμενική, άκρως ολιστική πρόσκληση στην καινή ζωή, στη ζωή της ευλογημένης Βασιλείας, για το «ελθέτω» της οποίας προσεύχεται αδιαλείπτως η ευχαριστιακή σύναξη.[ΩΣ ΕΝ' ΟΥΡΑΝΩ ΚΑΙ ΕΠΙ ΤΗΣ ΓΗΣ ΔΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΟΙΑΣ.]

Ο άνθρωπος, ο κάθε άνθρωπος καλείται να μετάσχει σε αυτή τη ζωή, φανερώνοντας στις διαπροσωπικές του σχέσεις την καθολικότητα που αποκαλύπτει η σάρκωση. Καλείται να γίνει «αλήτης της αγάπης του Χριστού»12. Καλείται να μιμηθεί τον τρόπο του Θεού Λόγου και να ανοίξει τις σχέσεις του πέρα από τα όρια που θέτουν κριτήρια έθνους, φυλής η φύλων, ακόμη και θρησκείας13. Άλλωστε, το μεγαλείο της πρόσληψης αποκαλύπτεται εκεί όπου κυριαρχεί η διαφορετικότητα.[...ΚΑΤΑΛΑΒΑΜΕ...] Η έξοδος από την ασφάλεια, που θέτουν τα στοιχεία της μονιμότητας, αποκτά πραγματικό νόημα μόνον όταν αποτελεί σημείο συνάντησης με το άλλο, το ξένο, το μη οικείο. Το να υποδεχτεί κάποιος και να φιλοξενήσει τους συγγενείς του είναι πράξη ουσιαστική, η οποία, βέβαια, δεν φαίνεται να υπερβαίνει πάντα τα όρια της σύμβασης και της εσωτερικής τακτοποίησης. Το αγκάλιασμα, όμως, του ξένου, του αλλότριου και του άγνωστου φανερώνει την αληθινή διακονία της ασκητικής αγάπης, την έξοδο από το βόλεμα.[ΙΔΙΩΣ ΜΕ ΣΒΥΣΤΑ ΤΑ ΦΩΤΑ]

Έτσι, η φιλοξενία ξεφεύγει τον κίνδυνο, την ανωμαλία της προσωπο ληψίας και αποδεικνύεται πέλαγος παραμυθίας. Ο φιλάδελφος φανερώνεται και φιλόξενος. Άλλωστε, όπως σημειώνει ο μέγας Βασίλειος, «φύσις μία, ἄνθρωπος καὶ οὗτος κάκεῖνος. Χρεία μία, ἔνδεια ἐν ἀμφοτέροις ἡ αὐτή. Δὸς τῷ ἀδελφῷ καὶ τῷ ξένῳ. Μήτε τὸν ἀδελφὸν ἀποστραφῆς, καὶ τὸν ξένον ἀδελφὸν οἰκεῖον ποίησαι. Λεῖα οὖν χρή βλέπειν. Μὴ πρόκρινε τὸν φίλον ἀπό τοῦ ἀλλοτρίου, τὴν χρείαν ἑαυτοῦ ἐπανορθούμενον... Πάντες συγγενεῖς, πάντες ἀδελφοί, ἑνὸς πατρὸς ἔκγονοι πάντες. Ἐὰν τὸν πνευματικὸν ζητῇς πατέρα, ὁ οὐράνιος· ἐὰν τὰ γήινα ζητῆς, μήτηρ ἡ γῆ, καὶ ἀπὸ τοῦ αὐτοῦ πηλοῦ διηρτίσμεθα πάντες. Ώστε ἀδελφὴ ἡ φύσις κατά σάρκα, ἀδελφὴ ἡ γένεσις ή κατά πνεῦμα. Τὸ αὐτό σοι αίμα φορεῖ ἀπὸ τοῦ πρώτου ἀνθρώπου· τὴν αὐτὴν σοι χάριν ἔλαβε παρά τοῦ Δεσπότου. Βλέπε οὖν λεῖα, ἵνα ἐλεηθής»14.[ΕΚΤΟΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΙΟΥΛΙΑΝΟ ΤΟΝ ΠΑΡΑΒΑΤΗ]

Και εάν η προσφορά στον αδελφό και τον ξένο (δὸς τῷ ξένῳ), που χτυπά την πόρτα, αποτελεί λείανση της ανωμαλίας της όρασης, η έκρηξη τούτης της λείανσης, τούτης της άρσης της «αισθητικής» ανωμαλίας, είναι η ολοκληρωτική πρόσληψη του ξένου. Εκεί όπου το «δὸς τῷ ξένῳ» μεταποιείται ριζικά και γίνεται «δός μοι τούτον τον ξένον», Εκεί όπου το πρόσωπο της αγάπης «καθικετεύει» αγαπητικά, εις τύπον και τόπον Ιωσήφ, για να του δοθεί η δυνατότητα, η χάρη, η δωρεά, να φιλοξενήσει τον άνθρωπο, τον ξένο, τον Χριστό15, που δεν έχει «ποῦ τὴν κεφαλὴν κλίναι».[ΕΧΕΙ ΟΜΩΣ ΤΑ ΚΙΝΗΤΑ ΚΑΙ ΤΙΣ ΚΑΡΤΕΣ ΤΟΥ ΣΟΡΟΣ!!! ΓΙΑ ΝΑ ΤΙΣ ΜΟΙΡΑΣΤΕΙ ΜΗΠΩΣ;]

(συνεχίζεται)

Σημειώσεις

8. Βλ. Κυρίλλου Αλεξανδρείας, Γλαφυρῶν εἰς Γένεσιν 5, PG 69,232 Α.Β. «Οὐκοῦν καταβέβηκεν ὁ Λόγος ἐξ οὐρανοῦ, τὴν πατρώαν ὥσπερ καταλελοιπώς ἐστίαν. Καὶ ἦν ξένος ἐν ἰδιῳ τῷ κόσμῳ. Καὶ μαρτυρήσει λέγων ὁ σοφός Ἰωάννης "Ἐν τῷ κόσμῳ τῆν, καὶ ὁ κόσμος δι' αὐτοῦ ἐγένετο, καὶ ὁ κόσμος αὐτὸν οὐκ ἔγνω"».
9. Ν. Γ. Πεντζίκης. Ὁ πεθαμένος καὶ ἡ ἀνάσταση, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1987, σσ. 50-51
10. Ν. Γ. Πεντζίκη, Ἀρχεῖον. Βιβλίον Έρωτος ήτοι τῆς Ἀγάπης ποὺ χαρίζει ὡς Φῶς οἰκουμενικό ὁ Κύριος, εκδ. ΑΣΕ, Θεσσαλονίκη 1991, σ. 83.
11. Βλ. Ρωμανού Μελωδού, Ύμνος εἰς τὴν ἀγίαν γέννησιν τοῦ Κυρίου, Ρωμανού τοῦ Μελωδού, Τρεῖς Ύμνοι, εἰσαγωγή μετάφραση Κ. Χαραλαμπίδης, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1997, σ. 26: «Μετεποίησας τὴν πτωχείαν μου τῇ συγκαταβάσει σου / σαὐτὸν ἐταπείνωσας καὶ τὸ γένος μου ὕψωσας».
12. Γέροντος Πορφυρίου, Βίας καὶ Λόγοι, εκδ. Ἱερᾶς Μονῆς Χρυσοπηγής, Χανιά 2003, σ. 40.
13. Γράψει ὁ πατήρ Σωφρόνιος Σαχάρωφ, Αγώνας Θεογνωσίας. Η αλληλογραφία του γέροντος Σωφρονίου μὲ τὸν Δ. Μπάλφουρ, εκδ. Ἱερᾶς Σταυροπηγιακής καὶ Πατριαρχικής Μονής Τιμίου Προδρόμου, Έσσεξ Αγγλίας 2004, σσ. 21-22. «Ο π. Πινούφριος ἀπάντησε ἀρχικὰ μὲ ἀπογοήτευσης "Τι, λοιπόν, θα προσευχόμαστε καὶ γιὰ τοὺς Καθολικούς. Αὐτοὶ μᾶς εἶναι ξένοι· μακάρι ὅλους νὰ μᾶς σώσει ὁ Θεός!". Ωστόσο ἄρχισε νὰ προσεύχεται...». Αντίστοιχα παρατηρεῖ καὶ ὁ γέρων Πορφύριος, Βίος καὶ Λόγοι, ο. 394. «Ο φανατισμός δὲν ἔχει σχέση μὲ τὸν Χριστό. Να είσαι χριστιανὸς ἀληθινὸς. Τότε κανένα δὲν θὰ παρεξηγεῖς, ἄλλα τἡ ἀγάπη σου πάντα θὰ στέγει. Και στὸν ἀλλόθρησκο, χριστιανός. Δηλαδή νὰ τὸν τιμάεις άσχετα μὲ τὴ θρησκεία του μὲ ἕναν εὐγενικό τρόπο». Τώρα τι σχέση έχει ἡ στάση τούτων τῶν πνευματικῶν ἀνθρώπων μὲ τὸν ὁμαδικό «φολκλορικό» βαπτισμό μεταναστών στὴν Ἑλλάδα τὰ τελευταία χρόνια εἶναι μια άλλη υπόθεση, που φανερώνει τὴν ἀνεπάρκεια τῆς ἀγάπης, τὴν ἔλλειψη σεβασμοῦ μὲ τὴν φανέρωση ψυχολογικών τάσεων ανωτερότητας και μοναδικότητας, σ' έναν κόσμο που διψάει για σεβασμό της Ιδιαιτερότητας και αγάπη της διαφορετικότητας.
14. Μ. Βασιλείου, Ομιλία ρηθείσα ἐν Λακίζοις, PG 31. 1441Α-1441Β. Πρβλ. Γέροντος Πορφυρίου, Βίος καὶ Λόγοι, σ. 381 εξ., 387.
15. Δὲν χωρᾶ ἀμφιβολία ότι ή κοινωνία μὲ τὸν ξένο εἶναι κοινωνία μὲ τὸν ἴδιο τὸν Χριστο. Τη σάρκωση μιας τέτοιας ἀλήθειας, ενός τέτοιου τρόπου, στή γῆ τῆς λαϊκής μας παράδοσης, φανερώνει μὲ ἐκπληκτικό τρόπο το μελοποιημένο ἀπὸ τὸν Μίκη Θεοδωράκη ποίημα τοῦ Τάσου Λειβαδίτη, «Την πόρτα ανοίγω τὸ βράδυ»: «Τὴν πόρτα ἀνοίγω τὸ βράδυ τη λάμπα κρατώ ψηλά, νὰ δοῦνε τῆς γῆς οἱ θλιμμένοι / να 'ρθούνε να βρούν συντροφιά... θα 'ρθει συντροφιά κι ὁ Χριστός».
16. Βλ. Δοξαστικό Ὄρθρου Μ. Σαββάτου: «Τὸν ἥλιον κρύψαντα τὰς ἰδίας ἀκτίνας καὶ τὸ καταπέτασμα τοῦ Ναοῦ διαρραγέν τῷ τοῦ Σωτῆρος θανάτῳ ὁ Ἰωσήφ θεασάμενος προσήλθε το Πιλάτῳ καὶ καθυκετεύει λέγων / δός μοι τοῦτον τὸν ξένον, τὸν ἐκ βρέφους ὡς ξένον ξενωθέντα ἐν κόσμῳ·/ δός μοι τοῦτον τὸν ξένον, ὃν ὁμόφυλοι μισοῦντες θανατοῦσιν ὡς ξένον·/ δός μοι τοῦτον τὸν ξένον, ὃν ξενίζομαι βλέπειν τοῦ θανάτου τὸ ξένον·/ δός μοι τοῦτον τὸν ξένον, ὅστις οἶδεν ξενίζειν τοὺς πτωχούς τε καὶ ξένους· δός μοι τοῦτον τὸν ξένον, ὃν Ἑβραῖοι τῷ φθόνῳ ἀπεξένωσαν κόσμῳ·/ δός μοι τοῦτον τὸν ξένον, ἵνα κρύψω ἐν τάφῳ, ὃς ὡς ξένος οὐκ ἔχει τὴν κεφαλὴν ποῦ κλίναι·/ δός μοι τοῦτον τὸν ξένον, ὃν ἡ Μήτηρ καθορῶσα νεκρωθέντα ἐβόα· Ὦ Υἱὲ καὶ Θεέ μου, εἰ καὶ τὰ σπλάγχνα τιτρώσκομαι, καὶ καρδίαν σπαράττομαι, νεκρόν σε καθορῶσα, ἀλλὰ τῇ σῇ ἀναστάσει θαρροῦσα μεγαλύνω. Καὶ τούτοις τοίνυν τοῖς λόγοις δυσωπῶν τὸν Πιλᾶτον ὁ εὐσχήμων λαμβάνει τοῦ Σωτῆρος τὸ σῶμα, ὃ καὶ φόβῳ ἐν σινδόνι ἐνειλήσας καὶ σμύρνῃ, κατέθετο ἐν τάφῳ τὸν παρέχοντα πᾶσι ζωὴν αἰώνιον, καὶ τὸ μέγα ἔλεος».