«Ο διαθρησκειακός διάλογος και η παγκόσμια Σωτηρία» - π. Εμμανουήλ Κλάψης

Περίληψη της εισήγησης στο Διεθνές Διαθρησκειακό Συμπόσιο με θέμα: Ορθόδοξη προσέγγιση για μια θεολογία των θρησκειών

Η κατηγορηματική και απόλυτη απόρριψη των άλλων θρησκειών σαν “ανθρώπινα κατασκευάσματα και έργα του διαβόλου” που οδηγούν τους ανθρώπους σε “απώλεια” δεν θα πρέπει να σκιάσει την καθολική συμφωνία όλων των Ορθοδόξων πως η σωτηρία σαν κοινωνία με το Θεό  προσφέρεται στο κόσμο κατά τρόπο οριστικό και αποκλειστικό μόνο στο πρόσωπο του Χριστού με την χάρη και ενέργεια του Αγίου Πνεύματος. Τόσο  στην Αγία Γραφή όσο και στην πρωτοχριστιανική Εκκλησία υπάρχουν στοιχεία που κατοχυρώνουν την αντίληψη των άλλων θρησκειών σαν ανθρώπινα κατασκευάσματα, αλλά και μαρτυρίες που ενώ αναγνωρίζουν το Χριστό σαν τον μοναδικό σωτήρα του κόσμου και την εκκλησία του σαν κιβωτό σωτηρίας, αναγνωρίζουν τη σωστική παρουσία του Θεού και πέραν από τα όρια της Εκκλησίας. Από συστηματικής απόψεως, χρειάζεται μία θεολογική σύνθεση των δύο αυτών θέσεων που αποτελούν εξ ίσου  ουσιαστικά στοιχεία της Χριστιανικής παράδοσης. Μια Ορθόδοξη θεολογία των θρησκειών θα πρέπει να βασίζεται στην καθολικότητα της χριστιανικής  παράδοσης και όχι σε επιλεκτικά στοιχεία που τις περισσότερες φορές αντανακλούν προσωπικές φοβίες και ιδεολογικές συντηρητικές ή φιλελεύθερες αντιλήψεις. Ο ομιλητής παρουσίασε μόνο τον προβληματισμό Ελλήνων καθηγητών δογματικής ή ιστορίας των δογμάτων που μίλησαν για την παγκοσμιότητα της σωτηρίας και  προσπάθησαν να διαμορφώσουν μια  Ορθόδοξη θεολογία των θρησκειών.

Στη μελέτη που ακολουθεί με τίτλο «Ο διαθρησκειακός διάλογος και η παγκόσμια Σωτηρία» ο π. Εμμανουήλ Κλάψης, αφού αναδείξει τη χρησιμότητα του διαλόγου για τις σύγχρονες κοινωνίες και τη συμμετοχή της Ορθοδοξίας σ’ αυτόν, επιχειρεί μια θεολογική προσέγγιση των θρησκειών σε μια σωτηριολογική προοπτική, επισημαίνοντας τον ρόλο του Αγίου Πνεύματος στη μετάδοση της χάριτος στους μη χριστιανούς.

Πηγή: Περιοδικό Θεολογία, ΘΕΟΛΟΓΙΚΑ ΔΡΩΜΕΝΑ και εδώ

Το Άγιο Πνεύμα και η Σωτηρία του Κόσμου

Πώς, όμως, μεταδίδεται η χάρις του Θεού εκ της ταμειούχου της χάριτος ορατής Εκκλησίας σ’ αυτούς που δεν γνωρίζουν τον Θεό και δεν ταυτίζουν την ύπαρξή τους με τον Χριστό, το ευαγγέλιο και την Εκκλησία του; Οι τρόποι μετάδοσης της σωστικής χάρης του Θεού από την ορατή Εκκλησία σ’ αυτούς που βρίσκονται εκτός των ορίων της αποτελεί ανεξιχνίαστο μυστήριο της αγάπης του Θεού που ενεργείται από το Πανάγιο Πνεύμα το οποίο «τὸ πνεῦμα ὅπου θέλει πνεῖ, καὶ τὴν φωνὴν αὐτοῦ ἀκούεις, ἀλλ' οὐκ οἶδας πόθεν ἔρχεται καὶ ποῦ ὑπάγει» (Ιω 3:8)[18]. Το Άγιο Πνεύμα, η παρουσία του Θεού στον κόσμο, δίνει τη δύναμη στους ανθρώπους να υπερβούν τα όρια της κτιστότητάς τους, και να δημιουργούν σχέσεις ζωής με τον Θεό, την κτίση και όλο το ανθρώπινο γένος. Η παρουσία και η ενέργειά του στον κόσμο προπορεύεται ή ακολουθεί την παρουσία και την ενέργεια του Λόγου του Θεού. Το Άγιο Πνεύμα προετοιμάζει τον κόσμο για να αναγνωρίσει στο πρόσωπο του ενσαρκωμένου Λόγου τη σωστική παρουσία του Θεού στην ιστορία.

Η παρουσία και το έργο του Αγίου Πνεύματος στο ιστορικό γίγνεσθαι, στον πολιτισμό και γενικά στον κόσμο δεν έχει επαρκώς μελετηθεί από τη θεολογία στην προσπάθειά της να υπερτονίσει τη σωστική παρουσία του Θεού στην Εκκλησία για καθαρά ποιμαντικούς λόγους. Η πνευματολογία έχει περιορισθεί στο έργο του Αγίου Πνεύματος στην πνευματική ζωή των πιστών, στα μυστήρια, στην Εκκλησία και τις ενδο-τριαδικές σχέσεις. Η παρουσία του Θεού στις κοινωνικές δομές και σχέσεις, στον πολιτισμό και την ιστορία και γενικά στη δημιουργία παραμένει μία πτυχή της θεολογίας που χρειάζεται να καλλιεργηθεί ιδιαίτερα σήμερα που ανιχνεύουμε πως ο Θεός εργάζεται στην ιστορία και τον πολιτισμό σε σχέση με την καθολικότητα της παρουσίας του στην Εκκλησία.

Μερικοί δυτικοί θεολόγοι που αποδέχονται με πάθος την παγκόσμια σωστική παρουσία του Αγίου Πνεύματος θεωρούν τον ενσαρκωμένο Λόγο σαν τον σωτήρα μόνο των χριστιανών αλλά όχι των πιστών των άλλων θρησκειών και γενικά των υπολοίπων ανθρώπων. Οι θεολόγοι αυτοί προτείνουν η χριστιανική Εκκλησία να εγκαταλείψει την Χριστο-κεντρικότητα της οικονομίας του Θεού, και να αναπτύξει μία θεοκεντρική ή πνευματοκεντρική θεολογία. Η πρότασή τους βασίζεται στην αντίληψή τους πως το σωστικό έργο του Αγίου Πνεύματος είναι αυτόνομο από το σωστικό έργο του Χριστού. Άλλοι προτείνουν πως μόνο αυτοί που πιστεύουν στον Χριστό έχουν τη δυνατότητα να σωθούν, και διστάζουν να αναγνωρίσουν τη μετοχή του Αγίου Πνεύματος στο σωστικό έργο του Θεού, γιατί πιστεύουν πως κάτι τέτοιο οδηγεί στην άρνηση της μοναδικότητας του σωστικού έργου του Χριστού.

Το βασικό πρόβλημα αυτών των τάσεων είναι η ελλειμματική τριαδική Θεολογία που οδηγεί στην πόλωση μεταξύ πνευματομονισμού και χριστομονισμού. Ο πνευματομονισμός δεν μπορεί να είναι η απάντηση στον χριστομονισμό. Η Ορθόδοξη θεολογία απορρίπτει ταυτόχρονα την απολυτότητα και τον αποκλεισμό της σωτηρίας για τούς μη χριστιανούς, όπως εκφράζεται από τούς χριστομονιστές και απορρίπτει την αντίληψη για τη δυνατότητα σωτηρίας, ανεξάρτητα από τον Λόγο του Θεού όπως εκφράζεται από τους πνευματομονιστές. Η οικονομία του Θεού δεν μπορεί να αυτονομηθεί από την ιστορία και το σωστικό έργο του ενσαρκωμένου Λόγου και την παγκόσμια παρουσία και ενέργεια τού Αγίου Πνεύματος. Μέσα σ’ αυτά τα τριαδικά πλαίσια οπουδήποτε και οποτεδήποτε διακρίνουμε την ενέργεια τού Αγίου Πνεύματος σε διαστάσεις της κοινωνικής ζωής, εκεί ενεργεί κατά τρόπο μυστικό και ο Λόγος τού Θεού. Αυτό τονίζει ο Μητροπολίτης Λιβάνου Γεώργιος Χόντρ: «Αυτοί που ζουν τον χριστιανικό τρόπο ζωής είναι ανοιχτοί στην παρουσία και ενέργεια τού Θεού στον κόσμο και ενεργά αγαπούν όλους τους ανθρώπους˙ παρ’ ότι δεν ομολογούν απερίφραστα τον Ιησού Χριστό ως σωτήρα, δεν είναι μακρυά από τον Θεό»[19].

Το Άγιο Πνεύμα είναι «πανταχού παρόν και τα πάντα πληρούν», παρ’ όλη τη διάχυτη παρουσία του κακού στον κόσμο. Το Άγιο Πνεύμα είναι η προοδευτική παρουσία του Θεού στον κόσμο που οδηγεί κάθε άνθρωπο και όλη τη δημιουργία κατά τρόπο ανεξήγητο σε κοινωνία με τον ενσαρκωμένο και αναστημένο Λόγο του Θεού. Το Άγιο Πνεύμα στον κόσμο και στην Εκκλησία είναι ασύμβατο με μία προσωπική ή συλλογική αυτάρκεια και απολυτοποίηση του ατομικού. Το έργο του Αγίου Πνεύματος στον κόσμο είναι να απελευθερώνει τους ανθρώπους, και γενικά τον κόσμο, από κάθε είδους αυτάρκεια και αποξένωση από τον Θεό και να οδηγεί με το δικό του ανεξιχνίαστο τρόπο σε κοινωνία και επικοινωνία των πάντων με τον Λόγο τού Θεού. Όπου εργάζεται το Άγιο Πνεύμα εκεί υπάρχει αγάπη και κοινωνία. Όλες οι ανθρώπινες ιδεολογίες που οδηγούν τον κόσμο σε ατομικούς τρόπους ζωής, αυτάρκειας και αποκλειστικότητας είναι ασύμβατες με την ενέργεια του Αγίου Πνεύματος που οικοδομεί την κοινωνία της ανεξάντλητης ετερότητας του κόσμου με τον Λόγο του Θεού. Ο τρόπος και η πραγματικότητα αυτής της κοινωνίας για την Εκκλησία αποκαλύπτεται σαν αναμφισβήτητο γεγονός στην ενσάρκωση του Θείου Λόγου και βιώνεται στην Θεία Ευχαριστία. Το να ζεις σαν κοινωνία με την ενέργεια του Άγιου Πνεύματος είναι να αφήνεις την αγάπη του Θεού, όπως αποκαλύφτηκε από τον ενσαρκωμένο Λόγο, να διαμορφώνει το είναι σου.

Η παρουσία του Άγιου Πνεύματος στην ιστορία, σε θρησκείες αλλά και σε κινήματα κοινωνικού μετασχηματισμού σημαίνει πως ο Θεός στην απόλυτη ελευθερία του χρησιμοποιεί ανθρώπινες πρωτοβουλίες και έργα για τη καλυτέρευση του κόσμου. Οι ανθρώπινες πράξεις, όμως, δεν εκφράζουν πάντοτε το θέλημα του Θεού. Κάθε ανθρώπινη προσπάθεια μετοχής στο έργο του Θεού υπόκειται στην αλλοτριωτική ενέργεια του κακού. Γι’ αυτό το λόγο η Εκκλησία δυσκολεύεται να ταυτολογήσει την ενέργεια και τον συγκεκριμένο τρόπο παρουσίας του Θεού πέραν των κανονικών της ορίων. Η παρουσία και ενέργεια του Θεού σ’ άλλες θρησκείες και πολιτισμικές κοινότητες δεν περιγράφεται εννοιολογικά και συγκεκριμένα, αλλά με υπαρξιακές αναφορές και σε γενικά πλαίσια μ’ ο,τιδήποτε ταυτίζεται με ζωή, κοινωνία, υπερβατικότητα και αλλαγή σε σχέση με το θάνατο, το χάος, το θρυμματισμό και την αλλοτρίωση. Όπως επισημάναμε και πιο πάνω παραπέμποντας στον καθηγητή Μέγα Φαράντο: «Παν το υγιές, το αληθές, το αγαθόν και καλόν εις τας μη-χριστιανικάς θρησκείας είναι “χριστιανικόν”... ως “ίχνος” φωτός... εκ του καταυγάσαντος τα σύμπαντα φωτός της αναστάσεως του Κυρίου»[20].

Η μυστηριακή παρουσία του Θεού πέρα από τα κανονικά όρια της Εκκλησίας είναι σημείο της απεριόριστης ελευθερίας και αγάπης του Θεού. Ενώ η σωστική παρουσία του Θεού στην Εκκλησία σαν σώμα Χριστού και ναός του Άγιου Πνεύματος είναι δεδομένη και αδιαπραγμάτευτη, είναι αδύνατον να περιοριστεί η σωστική παρουσία του μόνο στα στενά κανονικά πλαίσια της Εκκλησίας, χωρίς να περιορίζεται η απεριόριστη ελευθερία και αγάπη του Θεού. Εδώ, προς αποφυγή κάθε παρεξήγησης, πρέπει απερίφραστα να τονισθεί πως η Εκκλησία πολύ σοφά καθόρισε τα κανονικά της πλαίσια για να διαφυλάξει την ενότητα και την καθολικότητα της αλήθειας και όχι για να περιορίσει τη σωστική αγάπη του Θεού. Οι διαφορετικές θρησκείες αντανακλούν τους πολλαπλούς τρόπους δια των οποίων ο Θεός προετοιμάζει τα έθνη για την έλευση, αποδοχή και κοινωνία με τον σωτήρα Χριστό. Η πνευματική ζωή των διαφόρων θρησκειών εμφυτεύει πίστη και αγάπη στις καρδιές των πιστών σαν πρόγευση της Θείας αποκάλυψης και προετοιμασία για την υποδοχή της σωστικής χάρης τού Θεού. O Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος σχολιάζει πως ο Θεός αποκάλυψε το θέλημά του στα έθνη πριν την ενσάρκωση τού Λόγου δίνοντας στα έθνη το φυσικό ηθικό νόμο και στους Ιουδαίους το Μωσαϊκό νόμο. Τόσο ο φυσικός νόμος όσο και ο Μωσαϊκός, παρ’ όλη τη διαφορά τους, ήταν προετοιμασία για την αποδοχή της καθολικότητας της αλήθειας πού αποκορυφώνεται στην ενσάρκωση του Λόγου του Θεού: «κοινά τα της προνοίας ή, εί καί διαφόρως». Εδώ έχουμε ένα συγκεκριμένο παράδειγμα της πρόνοιας και της αγάπης τού Θεού για όλη τήν ανθρωπότητα άλλα και της ελευθερίας τού Θεού να ενεργεί διαφορετικά σε διαφορετικές καταστάσεις. Ο Άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής αναφέρει πώς «Το Άγιο Πνεύμα δεν απουσιάζει από κανένα όν και μάλιστα από όσα έχουν οπωσδήποτε προικισθεί με λόγο»[21]. Ο τρόπος όμως παρουσίας και ενέργειας του Αγίου Πνεύματος είναι διαφορετικός και ανάλογος των περιστάσεων. Για τούς Χριστιανούς ενεργεί σαν «θείας υιοθεσίας ποιητικόν», για τους ζώντας κατά νόμον σαν «νομοθετικόν καί προαγορευτικόν» και σαν «ποιητικόν καί προνοητικόν» για όλους τους ανθρώπους. Εδώ, η παρουσία του Θεού δια του Αγίου Πνεύματος εκφράζεται συναφειακά, σ’ άμεση σχέση με τη δεκτικότητα των ανθρώπων, χωρίς να υποβαθμίζεται η σωστική παρουσία του στην ζωή της Εκκλησίας. Ο Άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής, αν και αναγνωρίζει την πλήρη αποκάλυψη και ενέργεια του Άγιου Πνεύματος στην Εκκλησία, δεν περιορίζει το Άγιο Πνεύμα στα στενά κανονικά όρια της Εκκλησίας. Η παρουσία του τόσο στους «κατά νόμον» αλλά και γενικά σ’ όλους τους ανθρώπους κατά ποιοτικά διαφορετικό τρόπο έχει σωστική κατ’ εμέ διάσταση, αφού η παρουσία του Θεού στον κόσμο είναι πάντοτε έκφραση της αγάπης του.

Ο Θεός, χωρίς να βιάζει την ανθρώπινη ελευθερία, ανελλιπώς εργάζεται για τη σωτηρία του κόσμου. Αν και η σχέση των Χριστιανών με τον Θεό δεν νοείται χωρίς αποδοχή και ομολογία της όλης άλήθειας, με κέντρο την ομολογία πίστεως στον ενσαρκωμένο Λόγο, το βάπτισμα και την έμπρακτη αγάπη, αυτό δεν σημαίνει πως άνθρωποι άλλων θρησκειών ή ακόμη και άθεοι που ζουν ανώνυμα τη Χριστιανική ζωή βρίσκονται μακρυα από τον Θεό ή ολοκληρωτικά εκτός Εκκλησίας στην ευρύτερη διάστασή της. Ο Καρμίρης υποστηρίζει πώς τόσο η σωτηρία των ετεροθρήσκων, των ετεροδόξων και των αιρετικών όπως και όλων των χριστιανών εξαρτάται αποκλειστικά από τον Θεό πού διατηρεί την ελευθερία της αγάπης του να «ενεργεί και δι’ άλλων -πλην των δια της Εκκλησίας- αγωγών και μεθόδων ή εκτάκτων μέσων και οδών την μετοχέτευσιν και μετάδοσιν της χάριτος και σωτηρίας ως δώρον προς τους άξιους και δοκίμους και επιδεκτικούς ταύτης ετεροθρήσκους, τους εξ αδηρίτου και ακατακινήτου μεν ανάγκης και αναιτίους άγνοιας και πλάνης ή καλή τη πιστή πλανωμένους, άλλ’ εν πιστή και αρετή βιούντας έξω της ταμειούχου της θείας χάριτος αρετής»[22].

(Συνεχίζεται)

Σημειώσεις

[18]. Ι. Ν. ΚΑΡΜΙΡΗ, «Η Παγκοσμιότης της εν Χριστώ Σωτηρίας», σ. 657.

[19]. METROPOLITAN GEORGES KHODR, “Christianity in a Pluralistic World - The Economy of the Holy Spirit”, in The Orthodox Church in the Ecumenical Movement, Documents and Statements 1909-1975, edit. Constantine Patelos (Geneva: World Council of Churches, 1978), σ. 304.

[20]. Μ. Φαράντου, Η Θρησκεία, σ. 99

[21]. Questions to Thalassius, 15: ΕΡΩΤΗΣΙΣ ΙΕ΄

Τι εστι, "Το γαρ αφθαρτον σου Πνευμα εστιν εν πασι· διο τους παραπιπτοντας, κατα μικρον ελεγχεις." Ει περι του αγιου Πνευματος λεγει, πως εις ασυνετον καρδιαν σοφια ουκ εισελευσεται, ουδε κατοικησει εν σωματι καταχρεω αμαρτιαις; εσημειωσαμεθα (Fr. εσημειωσαμην) δε τουτο, δια το απλως ειπειν, " Εν πασιν."

Αποκρισις.

Το Πνευμα το αγιον, ουδενος απεστι των οντων· και μαλιστα των λογου καθοτιουν μετειληφοτων· Συνεκτικον γαρ υπαρχει της εκαστου γενεσεως, οτι Θεος και Θεου Πνευμα κατα δυναμιν προνοητικην δια παντων χωρουν, και τον εν εκαστω κατα φυσιν λογον ανακινουν, και δι’ αυτου προς συναισθησιν των πλημμελως παρα τον θεσμον της φυσεως πεπραγμενων αγον το αισθανομενον· τον την προαιρεσιν (Fr. και την προαιρ.) ευεικτον εχοντα προς υποδοχην των εκ φυσεως ορθων λογισμων. Αμελει τοι πολλους ευρισκομεν και των αγαν βαρβαρων και νομαδων ανθρωπων, καλοκαγαθιας μεταποιουμενους, και τους ανεκαθεν κρατησαντας τους εν αυτοις θηριωδεις αθετουντας νομους. Ουτω μεν ουν εν πασιν απλως εστι το Πνευμα το αγιον.

Προσδιωρισμενως δε και κατ’ αλλην επινοιαν εστιν εν πασι τοις κατα νομον ως νομοθετικον, και προαγορευτικον μελλοντων μυστηριων, εμποιουν αυτοις, αισθησιν μεν της των εντολων παραβασεως, επιστημην δε, της προαγορευθεισης (Reg. et Fr. προσαγορ.) κατα Χριστον τελειοτητος· οθεν κακ τουτων πολλους ευρισκομεν, τους μεν παλαιαν και εν σκιαις κειμενην καταλιμπανοντας λατρειαν, προς δε την νεαν και μυστικην προθυμως μεταβαλλομενους.

Εστι δε προς τοις ειρημενοις τροποις, και εν πασι τοις το θειον και θεοποιον οντως ονομα του Χριστου κληρωσαμενοις δια της πιστεως, ου μονον ως φρουρητικον, και προνοητικως λογου του κατα φυσιν ανακινητικον· και ως δεικτικον της των εντολων παραβασεως και φυλακης, και της κατα Χριστον εξαγγελτικον προαγορευεσεως. Αλλα και ως δημιουργον της κατα χαριν δια της πιστεως δοθεισης υιοθεσιας. Ως γαρ σοφιας ποιητικον εν μονοις εκεινοις γινεται, τοις κατα ψυχην και σωμα καθαρθεισι δια της των εντολων ακριβους συνασκησεως, ως οικειοις προσομιλουν, δια της απλης και αυλου γνωσεως (Fr. Ορα τις η απλη και αυλος γνωσις), και τον νουν αυτων ταις αχραντοις των αρρητων νοησεσι προς εκθεωσιν εκτυπουν.

Εστι ουν εν πασι μεν απλως, καθ’ ο παντων εστι συνεκτικον και προνοητικον, και των φυσικων σπερματων ανακινητικον· προσδιωρισμενως δε, και εν (300) πασι τοις εν νομω, καθοτι της των εντολων εστιν υποδεικτικον παραβασεως, και της κατα Χριστον προαγορευθεισης επαγγελιας φωτιστικον· Εν δε πασι τοις κατα Χριστον, προς τοις ειρημενοις, ως υιοθετικον· ως δε σοφιας ποιητικον, εν ουδενι των ειρημενων εστιν απλως, πλην των συνιεντων, και εαυτους δια της ενθεου πολιτειας αξιους ποιησαμενων της αυτου θεωτικης ενοικησεως. Πας γαρ μη ποιων τα θεια θεληματα, καν πιστος εστιν, ασυνετον εχει την καρδιαν, ως πονηρων λογισμων εργαστηριον, και το σωμα καταχρεων αμαρτιαις, ως διαπαντος μολυσμοις παθων συνεχομενον.

[22]. I. Ν. ΚΑΡΜΙΡΗ, «Η Παγκοσμιότης τής έν Χριστώ Σωτηρίας», σ. 689.

ΣΧΟΛΙΟ: Δέν είναι εμφανής η ταύτιση τών ακτίστων ενεργειών μέ τό Αγιο Πνεύμα; Η ταύτιση τού Πνεύματος Αγίου τού Χριστού μέ τό Αγιο πνεύμα; Η ταύτιση τής ελευθερίας μέ τό Αγιο Πνεύμα, διότι όπου θέλει πνεί; Πού θέλει; Η ταύτιση τής αγάπης μέ τό θέλημά μας. Αγάπα καί κάνε ότι θές; Ορθοδοξία ακούμε καί ορθοδοξία δέν βλέπουμε! Η εκκλησία ζεί καί υπάρχει διά τών ακτίστων ενεργειών τών Υποστάσεων τού Υιού καί τού Αγίου Πνεύματος, οι οποίες υποστασιάζουν, δίνονται μέ μέτρο καί δέν ταυτίζονται. Διακρίνονται δέ από τίς κοινές άκτιστες ενέργειες τής Αγίας Τριάδος.
Καμμία θρησκεία δέν διαθέτει ανθρώπινο λόγο, ούτε νού. Ούτε η Δυτική κατάσταση. Άλλο λόγος άλλο λογική, άλλο θεολογική άλλο θεολογία. Ούτε μία νότα χαράς δέν μάς έδωσε ο κ. Κλάψης. Αλλο νούς άλλο νόηση. Αλλο ο νόμος τής επαρκούς νοήσεως καί άλλο ο νόμος τής ανεπαρκούς νοήσεως τής ορθοδοξίας. Αλλο ο αληθινός Θεός καί άλλο τά είδωλα. Είχαμε καινούργια αποκάλυψη πού κατήργησε τήν προηγούμενη; Μήπως τήν ολοκληρώνει; Οπως η Κ.Δ. ολοκλήρωσε τήν Π.Δ.; Η Ορθοδοξία στήν πραγματικότητα δέν συμμετέχει στό παγκόσμιο γίγνεσθαι διότι οι εκπρόσωποί της δέν είναι ορθόδοξοι.
 "Τόσο  στην Αγία Γραφή όσο και στην πρωτοχριστιανική Εκκλησία υπάρχουν στοιχεία που κατοχυρώνουν την αντίληψη των άλλων θρησκειών σαν ανθρώπινα κατασκευάσματα, αλλά και μαρτυρίες που ενώ αναγνωρίζουν το Χριστό σαν τον μοναδικό σωτήρα του κόσμου και την εκκλησία του σαν κιβωτό σωτηρίας, αναγνωρίζουν τη σωστική παρουσία του Θεού και πέραν από τα όρια της Εκκλησίας."
Στήν πρωτοχριστιανική εκκλησία υπάρχουν στοιχεία πέραν τών διώξεων, τών Μαρτυρίων,  τών εσταυρωμένων; Οι θρησκείες στηρίζονται σέ αρχέτυπα κονής ζωής πού συναποτελούν τό κοσμικό φρόνημα.Τί θά έλεγε ο Ηράκλειτος γιά τήν δήλωση αυτή, ατενίζοντας τίς ορδές τού Διόνυσου νά περνούν μπροστά του; Τόν λύκο καί τό πρόβατο νά σερνουν τό άρμα τής ενώσεως τών αντιθέτων; Τόν Γολιάθ νά τρώει ειρηνικά στόν μπουφέ τών συμποσίων μέ τόν Δαυίδ. Ο Κύριος ήρθε νά βάλει μάχαιρα, νά κόψει εωσφορικούς δεσμούς, νά διακρίνει τό κτιστό από τό άκτιστο, δέν ήρθε νά στρώσει βούτυρο μέ τήν Ρομφαία αυτή στό ψωμί τής εξουσίας! Υπήρξε ο σπερματικός λόγος τών Ελλήνων. Πώς νά τόν γενικεύσουμε; Ποιά άλλη θρησκεία κατέχει ανθρώπινο λόγο; Ακόμη καί ο παπισμός τόν αντικατέστησε μέ τό αίσθημα τού υποκειμένου. Ο Κύριος μάς έδωσε τήν πίστη γιά νά σκοτώσουμε τόν Γολιάθ. Οχι νά αφανίσουμε τόν έσω τής καρδίας άνθρωπο.
"Ο κ. Κλάψης  επιχειρεί μια θεολογική προσέγγιση των θρησκειών σε μια σωτηριολογική προοπτική, επισημαίνοντας τον ρόλο του Αγίου Πνεύματος στη μετάδοση της χάριτος στους μη χριστιανούς".
Κλάψτα Χαράλαμπε.
 Αυτός που δεν έχει βαδίσει ούτε την αρχή τής κατά Θεόν οδού θέλει να μιλά από οίηση για το κατ’ αυτήν τέλος, και λέει αναγκαστικά τα μη καθήκοντα (τα ανάρμοστα...) και παρανομεί ψευδόμενος.
Αυτά μάς λέει ο Αγγελικούδης γιά τόν Ακινάτη.
Η Εποχή τής Οικονομίας τού Αγίου Πνεύματος πού καθιστά περιττό καί αποτυχημένο τόν Κύριο έχει κυριαρχήσει τήν ψυχή σου κ. Κλάψη καί δέν ξέρεις τί λές. Δέν ξέρεις ότι είσαι ήδη μαθητής τού Ιωακείμ ντά Φιόρε καί όχι τού Κυρίου. ΔΕΝ ΘΑ ΠΑΡΟΥΜΕ.
ΞΕΧΝΑΤΕ ΚΑΙ ΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙ ΟΜΟΙΟΙ ΣΑΣ ΤΗΝ ΘΕΟΤΟΚΟ.

Αμέθυστος