ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (231)

 Συνέχεια από: Κυριακή 20 Ιουλίου 2025

Jacob Burckhardt

ΤΟΜΟΣ 4ος

ΜΕΡΟΣ ΕΝΑΤΟ: Ο Έλληνας άνθρωπος στην ιστορική του εξέλιξη

I ΕΙΣΑΓΩΓΗ (2η συνέχεια)

Αξιολόγηση της ομορφιάς

Όχι μόνο η ομορφιά άσκησε πάντα στους Έλληνες τη βαθύτερη γοητεία, αλλά, σε αντίθεση με τη σύγχρονη εποχή, η οποία προσπαθεί να την θεωρήσει, από ηθική άποψη, ένα αγαθό εξαιρετικά εφήμερο, η αξία της αναγνωριζόταν πάντοτε και παντού με την πιο υψηλή πεποίθηση.[ΕΤΣΙ Ο ΣΗΜΕΡΙΝΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΠΡΟΑΓΕΙ ΤΗΝ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΚΑΛΛΟΥΣ ΤΟΥ ΑΓΑΘΟΥ, ΤΗΣ ΟΜΟΡΦΙΑΣ, ΑΝΑΒΑΘΜΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΘΗΛΥΚΟΥ ΜΕ ΤΟΝ ΦΕΜΙΝΙΣΜΟ]
Πρώτα απ’ όλα ήταν θεμιτό να προσεύχεται κανείς για να την αποκτήσει, χωρίς ψευδοσεμνότητες. Μια μικρή Σπαρτιάτισσα, η μελλοντική σύζυγος του Δημάρατου, επειδή είναι άσχημη, οδηγείται καθημερινά από τη τροφό της στο ναό της Ελένης κοντά στις Θεράπνες· εκεί η τροφός γονατίζει μπροστά στην εικόνα της ομορφότερης των γυναικών και ικετεύει να απαλλαγεί η μικρή από την ασκήμια της. Μια μέρα εμφανίζεται μια γυναικεία μορφή, της χαϊδεύει το κεφάλι και της υπόσχεται ότι θα γίνει η πιο όμορφη από όλες τις Σπαρτιάτισσες, κάτι που πραγματικά συνέβη (Ηρόδοτος VΙ, 61).

Επιπλέον, ένας όμορφος άνδρας μπορεί μετά τον θάνατό του να λάβει θεϊκές τιμές, μάλιστα η ομορφιά του προκαλεί από μόνη της στους εχθρούς του την εντύπωση ενός ημίθεου, του οποίου η θανάτωση απαιτεί εξιλέωση. Έτσι, όταν ο Φίλιππος ο Κροτωνιάτης, ένας Ολυμπιονίκης και ο ομορφότερος από τους Έλληνες της εποχής του, έπεσε στη μάχη πολεμώντας εναντίον των Καρχηδονίων και των Εγεσταίων (γύρω στο 510), οι τελευταίοι, που στην πραγματικότητα ήταν μόνο κατά το ήμισυ Έλληνες, του ανήγειραν ένα ηρώο για την ομορφιά του και του πρόσφεραν αφιερώματα και θυσίες (Ηρόδοτος V, 47).

Συμβαίνει επίσης ένας πολεμιστής που ορμάει, υπέροχος στη νεανική του ομορφιά, να γλιτώσει από τους εχθρούς, επειδή πιστεύουν πως αναγνωρίζουν σε αυτόν κάτι το υπεράνθρωπο (βλ. την ιστορία του Ίσαδα*, στον ΠΛΟΥΤΑΡΧΟ, Ἀγησίλαος 34). Σε αυτές τις περιπτώσεις το συναίσθημα ήταν απαλλαγμένο από κάθε εθνική προκατάληψη: το βλέπουμε όταν ο Πέρσης στρατηγός Μασίστιος πέφτει στη μάχη των Πλαταιών και το σώμα του περιφέρεται ανάμεσα στις ελληνικές παρατάξεις, επειδή όλοι οι Έλληνες ήθελαν να το δουν λόγω της ομορφιάς του (ΗΡΟΔΟΤΟΣ, IX 25).

Ακόμη και για τον Ξέρξη αναγνωριζόταν πως ανάμεσα στις μυριάδες των Περσών στρατιωτών, όσον αφορά την ομορφιά, κανείς δεν ήταν πιο άξιος από αυτόν να κατέχει την ύψιστη εξουσία (ΗΡΟΔΟΤΟΣ, VII 187).

Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί ο ασυγκράτητος έπαινος της ίδιας τους της ομορφιάς: στο Συμπόσιο του Ξενοφώντα (ΞΕΝΟΦΩΝ, Συμπ., IV 10 κ.ε.) ο Κρίτοβολος λέει ρητά και εκτενώς πόσο την εκτιμά· δεν θα την αντάλλασσε με όλη τη δύναμη του βασιλιά της Περσίας.

Και για τα παιδιά που προορίζονται για τη βασιλεία επιθυμείται πρωτίστως μια εξωτερική εμφάνιση αντάξια: διότι το πρώτο είναι το σώμα να είναι άξιο της ανώτατης εξουσίας (ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ, Αίολος, απόσπ. 15 Nauck).

Βεβαίως, πολύ νωρίς οι Έλληνες έμαθαν να διακρίνουν στην εξωτερική όψη του ανθρώπου τον εσωτερικό εαυτό του και διαμόρφωσαν φυσιογνωμικές υποθέσεις, οι οποίες κατέληξαν να γίνουν αργότερα ακλόνητες πεποιθήσεις. Πάνω σε αυτό θεμελιώνεται η επιστήμη της φυσιογνωμικής, όπως τη γνωρίζουμε από τον Αριστοτέλη. Φυσιογνωμικές παρατηρήσεις, πιθανότατα προερχόμενες από τον Αριστοτέλη, απαντούν επίσης στον Αντίγονο, απόσπ. 114 (στον KELLER, Paradox). Πάντοτε, άλλωστε, υπήρχε η ακράδαντη πίστη ότι υπάρχει μια σταθερή σχέση ανάμεσα στην ομορφιά και την εσωτερική ευγένεια. 

Πόσο ξένοι θα μας φαίνονταν οι Έλληνες σε όλα αυτά και πόσο πολύ διαφέρουν από εμάς, φαίνεται ξεκάθαρα από τη σχολαστική τους φροντίδα να αλείφουν με λάδι ολόκληρο το σώμα τους, κάτι που θα μας ήταν ανυπόφορο. Από την άλλη πλευρά, όμως, η εξωτερική τους εμφάνιση ενισχυόταν επίσης από την ομορφιά του απλού τους ντυσίματος. Ακόμη και το ιμάτιο που ο φτωχός νοίκιαζε από τον υφαντή για μισό όβολον την ημέρα, αν ήξερε πώς να το φορέσει, ήταν αναμφίβολα τόσο όμορφο όσο αυτό των πλουσίων.

Συνεχίζεται

* (ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ, Ἀγησίλαος 34):

Ἐν δὲ τούτῳ καὶ θαυμαστὸν ἔργον Ἴσαδος ἐγένετο. Νεανίσκος ἦν εὐειδής, ἐκ τῶν ἀρίστων, καὶ τὰ σώματα κάλλει καὶ μεγέθει διαφέρων, ἀσκεύως ἐκ τοῦ λουτροῦ, καὶ τοῦ σώματος ἔτι κατεχόμενος ἐλαίῳ, καταπηδήσας ἐκ τῆς οἰκίας ξίφος ἔχων, διέδραμε τοὺς πολεμίους, καὶ κατέβαλλεν οὓς ἐτύγχανεν, οὐδ’ ἠλᾶττεν· ἔδει γὰρ θαυμάζειν τὴν θέαν τοῦ ἀνδρός, γυμνοῦ, λαμπροῦ, καὶ τῷ σώματι φαιδρᾶς εὐεξίας καταλαμπόμενου· καὶ πολλοὶ τῶν πολεμίων, ὡς θεῖόν τι καὶ δαιμόνιον, κατεπλήγησαν αὐτόν.

Νεοελληνική απόδοση: Εκείνη τη στιγμή συνέβη και κάτι θαυμαστό με τον Ίσαδα.
Ήταν ένας νέος όμορφος, από επιφανή οικογένεια, που ξεχώριζε για την ομορφιά και το ανάστημά του. Βγήκε γυμνός από το λουτρό, με το σώμα του ακόμη αλειμμένο με λάδι, κρατώντας ξίφος στο χέρι, και όρμησε έξω από το σπίτι. Διέτρεξε ανάμεσα στους εχθρούς και έριχνε κάτω όποιον έβρισκε μπροστά του, χωρίς να τραυματίζεται καθόλου. Ήταν πράγματι εντυπωσιακή η όψη του άνδρα: γυμνός, λαμπερός, το σώμα του έλαμπε από ευεξία και ομορφιά. Και πολλοί από τους εχθρούς ταράχτηκαν, νομίζοντάς τον θεϊκή ή δαιμονική μορφή.

Σχόλιο: Ο Πλούταρχος εξυφαίνει εδώ ένα πορτρέτο που αγγίζει το μυθικό· ο Ίσαδας είναι μια επιφάνεια θεϊκής ανδρείας, ένα παιδί του σώματος και του θάρρους, κάτι ανάμεσα σε Αχιλλέα και Απόλλωνα.