ΧΡΗΣΤΟΥ ΓΙΑΝΝΑΡΑ
Η ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ
Σπουδή στον Ιωάννη της Κλίμακος
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΩΔΩΝΗ, 1971
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ
ΠΕΡΙ ΑΠΑΘΕΙΑΣ
Στὴν κλιμακωτή διαβάθμιση τῶν πνευματικῶν ἐπιτευγμάτων ποὺ ἐπιχειρεῖ ὁ Ἰωάννης τῆς Κλίμακος, ἡ ἀπάθεια ἀποτελεῖ τὴν εἰκοστὴ ἑνάτη βαθμίδα, τὸ προτελευταῖο σκαλοπάτι στὴν πορεία τῆς τελειώσεως. Ὁ ὁρισμὸς τῆς ἀπαθείας δίνεται μὲ ἐκφράσεις τῆς μυστικῆς ἐμπειρίας.«Οὐδὲν ἔγωγε ἕτερον ἀπάθειαν ὑπείληφα εἶναι, ἀλλ᾿ ἢ᾿ ἐγκάρδιον νοὸς οὐρανόν,
τὰς τῶν δαιμόνων πανουργίας ἀθύρματα λοιπὸν λογιζόμενον»4.
[Εγώ τίποτε άλλο δεν θεώρησα ότι είναι η απάθεια, παρά ο νους που έχει γίνει ουρανός μέσα στην καρδιά, θεωρώντας πια τις πανουργίες των δαιμόνων σαν απλά παιχνίδια.]
Πρέπει νὰ ἐπιμείνουμε στὴν ἑρμηνεία καὶ ἀνάλυση τοῦ πρώτου αὐτοῦ ὁρισμοῦ.
Ἡ ἀπάθεια ἀναφέρεται καὶ ἐδῶ –ὅπως καὶ παλαιότερα ἀπὸ τὴ στωϊκὴ διδασκαλία– στὸν νοῦ τοῦ ἀνθρώπου, ὅμως ἐδῶ ὁ νοῦς δὲν ἔχει σχέση μὲ τὴ σκεπτικὴ διαδικασία, εἶναι «ἐγκάρδιος», ἀφορᾶ στὴν «καρδία» τοῦ ἀνθρώπου, στὴν ἀποκατάσταση τῆς ἑνότητος τῆς ἀνθρώπινης ὑπάρξεως. Αὐτὸς ὁ ἐγκάρδιος νοῦς, ἡ ὑπαρκτικὴ ἑνότητα τοῦ ἀνθρώπινου προσώπου, ἐκφράζει μιὰ σύνοψη τῆς μυστικῆς ἐμπειρίας τῶν μοναχῶν τῆς ᾿Ανατολῆς, ποὺ διατυπώνεται ἀπὸ τὸν Ἰωάννη τῆς Κλίμακος σὰν προοίμιο τῆς μεγάλης Παλαμικής συνθέσεως τοῦ 14οῦ αἰώνα5. Ἡ ἀσκητικὴ ἐμπειρία τονίζει πάντοτε τὸν διαιρετικὸ καὶ ἀποδιοργανωτικὸ χαρακτήρα τῆς ἁμαρτίας, ἁμαρτία εἶναι ἡ ἔκπτωση στὴν «παρὰ φύσιν» διαίρεση καὶ ἐξάρθρωση τοῦ ἀνθρώπινου συνθέτου. Εἶναι ἡ ἴδια ἐμπειρία τῆς τραγικῆς ἐσωτερικῆς ἀντινομίας τὴν ὁποία ἐκφράζει ὁ ᾿Απ. Παῦλος στὸ ἔβδομο κεφάλαιο τῆς πρὸς Ρωμαίους. Οἱ φυσικὲς ἐπιθυμίες γίνονται αὐτοσκοπός, «ἕτερος νόμος ἐν τοῖς μέλεσι», παύουν νὰ ὑπηρετοῦν τὴν καθολικὴ ἑνότητα φύσεως καὶ προσώπου. Ἡ παθητικὴ δύναμη τῆς ψυχῆς, αὐτὴ ἡ ὑπαρκτική φορὰ τῆς φύσεως πρὸς τὸ «τέλος» τῆς προσωπικῆς ὁλοκληρώσεως, χάνει τὴ σωστή της κατεύθυνση, περισπᾶται στὸν χῶρο τῶν ἀντικειμένων, ζητάει νὰ αὐτοπραγματωθῆ στὰ ἀπολυτοποιημένα όρια τῆς εὐδαιμονικῆς ἀτομικότητος. Ὁ «νόμος τοῦ νοός», δηλαδή ἡ θέληση τοῦ προσώπου, ὑποτάσσεται στὸν νόμο τῆς ἁμαρτίας, «τὸν ἐν τῇ σαρκί». Ὁ θάνατος εἶναι ἡ τελικὴ συνέπεια αὐτῆς τῆς ἐξαρθρώσεως καὶ τοῦ διχασμοῦ φύσεως καὶ προσώπου.
Ἡ ἄσκηση, ὅπως ὁρίζεται ἀπὸ τὴν ἐμπειρία τῆς Ἐκκλησίας, εἶναι ἡ ὁδὸς ἐπιστροφῆς στὴ χαμένη ἑνότητα τοῦ ἀνθρώπινου συνθέτου. Ὑποτάσσει τὶς ἐπαναστατημένες καὶ αὐτόνομες φυσικές ἐπιθυμίες στὴ «θεωρητική» δύναμη τοῦ νοῦ, δηλαδὴ στὴν ἀρχὴ τῆς συνειδήσεως καὶ τῆς ἐλευθερίας, στὴ θέληση τοῦ προσώπου. Αὐτὴ ἡ ὑποταγὴ ὁδηγεῖ στὴν ἑνότητα τῶν ἐνεργητικῶν δυνάμεων τῆς διάνοιας καὶ τῆς θελήσεως, ἀποκαλύπτει τὴν καθολικὴ καὶ ἑνιαία πραγματικότητα τῆς ὑπαρκτικῆς συνθέσεως φύσεως καὶ προσώπου, καὶ τότε τὸ ἀνθρώπινο σύνθετο ἀντανακλᾶ τὴ δόξα τοῦ Τριαδικοῦ ἀρχετύπου. Τὸ κέντρο αὐτῆς τῆς ἐπισυναγωγῆς καὶ ἑνότητος εἶναι ἡ «καρδία» τοῦ ἀνθρώπου. «Ἡ καρδία γιὰ τὴν ἀσκητικὴ παράδοση τῆς ᾿Ανατολῆς εἶναι τὸ κέντρο τοῦ ἀνθρώπινου εἶναι, ἡ ρίζα τῶν ἐνεργητικῶν δυνάμεων, τῆς διάνοιας καὶ τῆς θελήσεως, τὸ σημεῖο ἀπὸ τὸ ὁποῖο προέρχεται καὶ στὸ ὁποῖο κατατείνει ὁλόκληρη ἡ πνευματική ζωή. Εἶναι ἡ πηγὴ ὅλων τῶν ψυχικῶν καὶ πνευματικῶν κινήσεων». Ὁ νοῦς «ἐπισυνάγεται» στὴν καρδιὰ τοῦ ἀνθρώπου, ποὺ θὰ πῆ ὅτι ἡ θέληση τῆς φύσεως ἐναρμονίζεται μὲ τὴ θέληση τοῦ προσώπου, καὶ στὴν κατάσταση αὐτὴ ὁ Ἰωάννης τῆς Κλίμακος βλέπει τὸ τέλος τῆς ἀπαθείας, τὴν χαρακτηρίζει «ἐπίγειο οὐρανὸ» ἀφοῦ εἶναι ἡ ἐναργέστερη εἰκόνα τῆς Τριαδικῆς ἁρμονίας καὶ ἑνότητος φύσεως καὶ προσώπων. Στὴν περιοχὴ αὐτὴ κάθε σκεπτική - νοηματική διατύπωση εἶναι ἐλλειπτική, γιατί μόνο ἡ ἐμπειρία τῆς ἀσκήσεως μπορεῖ νὰ ὁδηγήση στὴν προσέγγιση καὶ γνώση τῆς πραγματικότητος τοῦ νοῦ ποὺ ἀναδείχνεται «οὐρανὸς» ὅταν εἶναι «ἐγκάρδιος».
Ἡ ἐπισυναγωγὴ τοῦ νοῦ στὴν «καρδία» δὲν σημαίνει μιὰν αὐτοσυγκέντρωση ψυχολογικῆς τάξεως, μιὰν ἀπαλλαγὴ ἀπὸ τὴν περίσπαση τῶν αἰσθήσεων, ἕνα περιορισμὸ καὶ ἔλεγχο τῶν σκέψεων καὶ τῶν φαντασιῶν. ᾿Αλλὰ σημαίνει τὴν ἀπάθεια, τὴν ἀναγωγὴ τῆς φύσεως στὸ «τέλος» τῆς προσωπικῆς της ὁλοκληρώσεως, τὴν ἀνάδειξη καὶ φανέρωση τοῦ προσώπου ὡς πληρωματικῆς συγκεφαλαιώσεως τῆς φύσεως. Εἶναι, λοιπόν, φανερό ὅτι ἡ ἀπάθεια δὲν συνιστᾶ ἕνα ἐπίτευγμα ἠθικῆς ἀρτιώσεως ποὺ μπορεῖ νὰ μετρηθῆ στὰ ὅρια τῆς ἀτομικότητος τῆς φύσεως, ἀλλὰ εἶναι ἀκριβῶς τὸ ἀντίθετο, ἡ ὑπέρβαση τῆς ἀτομικότητος, ἡ ἐναρμόνιση τοῦ ἀτομικοῦ - φυσικοῦ θελήματος μὲ τὴν ἐλευθερία τοῦ προσώπου ἔναντι τῆς φύσεως, ἡ ἐμφάνιση τῆς καθολικότητος καὶ ἑνότητος τοῦ προσώπου ποὺ ἀντανακλᾶ τὴ δόξα τοῦ θείου ἀρχετύπου7. Ὅταν ὁ ἄνθρωπος πετύχη στὸ πρόσωπό του τὴν ἀποκατάσταση τῆς θείας εἰκόνας, τὴν ἑνότητα καὶ ἀκεραιότητα τῆς τεμαχισμένης φύσεως, τότε καὶ οἱ πανουργίες τῶν δαιμόνων εἶναι «ἀθύρματα» – κατὰ τὴν ἔκφραση τῆς Κλίμακος – γιατί μόνο τὶς διεσπασμένες δυνάμεις τοῦ ἀνθρώπου μπορεῖ ὁ διάβολος νὰ «κινῆ εἰς ἀμετρίαν»8.[Η ΑΣΚΗΣΗ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΤΟΥ ΝΟΥ ΤΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ, ΕΠΙΤΥΓΧΑΝΕΤΑΙ ΔΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΟΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΙΚΛΗΣΕΩΣ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΟΝΟΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ. ΚΥΡΙΕ ΗΜΩΝ ΙΗΣΟΥ ΧΡΙΣΤΕ ΕΛΕΗΣΟΝ ΤΗΝ ΑΝΕΠΑΡΚΕΙΑ ΜΑΣ, ΤΗΝ ΑΜΑΡΤΙΑ ΜΑΣ.ΔΕΝ ΕΠΙΣΤΡΕΦΕΙ ΠΛΕΟΝ ΜΕ ΤΙΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ. Ο ΠΕΛΑΓΙΑΝΙΣΜΟΣ ΕΙΝΑΙ Η ΥΒΡΙΣ ΚΑΙ Η ΑΠΟΤΥΧΙΑ ΤΟΥ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟΥ. Η ΑΝΤΑΝΑΚΛΑΣΗ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΟΣ ΕΙΝΑΙ ΑΚΡΙΒΩΣ Ο ΑΠΑΓΟΡΕΥΜΕΝΟΣ ΚΑΡΠΟΣ.Η ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΟΥ ΝΟΥ ΠΟΥ ΔΙΔΑΞΕ Ο ΠΛΩΤΙΝΟΣ ΜΕ ΤΗΝ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΚΑΙ ΤΗ ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ ΝΟΗΜΑΤΟΣ,ΤΟΥ ΤΟΚΟΥ ΕΝ ΚΑΛΩ ΤΗΣ ΚΟΡΥΦΑΙΑΣ ΔΟΞΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΕΝΑΙ ΤΟ ΚΙΝΗΤΟ ΑΚΙΝΗΤΟ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ. ΕΙΝΑΙ ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ ΤΗΣ ΟΥΤΟΠΙΑΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ Η ΟΠΟΙΑ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΕ ΤΗΝ ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ. ΕΝΑΝ ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΟΣΜΟ. ΧΩΡΙΣ ΕΜΕΝΑ ΕΙΠΕ Ο ΚΥΡΙΟΣ ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙΤΕ ΝΑ ΚΑΝΕΤΕ ΤΙΠΟΤΕ ΘΑ ΕΠΑΝΑΛΑΜΒΑΝΕΤΕ ΤΟΝ ΘΡΗΝΟ ΤΟΥ ΖΑΡΑΤΟΥΣΤΡΑ ΘΥΣΙΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΝΟΥ ΠΟΥ ΕΙΝΑΙ ΑΝΥΠΟΤΑΚΤΟΣ ΣΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΔΥΝΑΜΗ ΚΑΙ ΟΥΣΙΑ ΑΠΟ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ. ΥΠΑΚΟΥΕΙ ΜΟΝΟ ΣΤΟΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟ ΤΟΥ.]
Σημειώσεις
4. ΚΘ' α΄ 165.
5. Βλ. Γ. ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΟΥ, Ἡ περὶ θεώσεως τοῦ ἀνθρώπου διδασκαλία Γρηγορίου Παλαμᾶ, Θεσσαλονίκη 1963, σελ. 84 κ.ἑ. «Ἡ καρδία ἡμῶν ἐστι τὸ τοῦ λογιστικοῦ ταμεῖον καὶ πρῶτον σαρκικὸν ὄργανον λογιστικόν». ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΠΑΛΑΜΑ. Ὑπὲρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων 1, 1, 10, Ἔκδοσις Καθηγητοῦ Παναγ. Χρήστου, τόμος Α΄ σ. 372.
6. LOSSKY, Théologie mystique... σελ. 197. Λέει ὁ ἅγιος ΜΑΚΑΡΙΟΣ & ΑΙΓΥΠΤΙΟΣ : «Ὥσπερ ἐστὶν ὁ ὀφθαλμὸς μικρὸς παρ᾿ ὅλα τὰ μέλη, καὶ αὐτὴ ἡ κόρη μικρὰ οὖσα, μέγα ἐστὶ σκεύος· βλέπει γὰρ ὑφ᾽ ἔν, οὐρανόν, ἀστέρας, ἥλιον, σελήνην, πόλεις καὶ ἄλλα κτίσματα· ὁμοίως καὶ αὐτὰ τὰ ὁρόμενα ὑπὸ τὸ ἕν, τῇ μικρᾷ κόρῃ τοῦ ὀφθαλμοῦ ἐμμορφοῦται καὶ ἐνεικονίζεται – οὕτως ἐστὶ καὶ ὁ νοῦς εἰς τὴν καρδίαν» 43, 7 [Όπως το μάτι είναι μικρό σε σχέση με όλα τα μέλη του σώματος, κι όμως η κόρη του, παρότι μικροσκοπική, είναι σπουδαίο όργανο· γιατί μ’ αυτήν βλέπουμε τον ουρανό, τα άστρα, τον ήλιο, τη σελήνη, τις πόλεις και όλα τα δημιουργήματα· και όλα αυτά εμφανίζονται και αποτυπώνονται μέσα σ’ αυτήν τη μικρή κόρη – έτσι είναι και ο νους μέσα στην καρδιά] – Die 50 geistlichen Homilien des Makarios, Hrg. v. Dörries, Klostermann, Kroeger, Berlin 1964, σελ. 289.
7. «Für die ganze Patristik ist das reine Herz der vollkommene Spiegel des göttlichen Urbildes» [Για όλη την πατερική θεολογία, η καθαρή καρδιά είναι ο τέλειος καθρέφτης του θεϊκού αρχέτυπου]. M: LOT-BORODINE, Das Mysterium der Tränengabe im christlichen Osten, Benediktinische Monatschrift, [Το μυστήριο της χορήγησης δακρύων στην χριστιανική Ανατολή, Μηνιαίο περιοδικό των Βενεδικτίνων] 21 (1939) σ. 340.
8. «Ἕως ἐστὶ πόλεμος, ὑπὸ φόβον ἐστὶ καὶ τρόμον ὁ ἄνθρωπος, ἢ νικῆσαι σήμερον, ἢ νικηθῆναι· ἢ νικᾶσθαι αὔριον, ἢ νικᾶν· ὁ ἀγὼν γὰρ περισφίγγει τὴν καρδίαν. Ἡ δὲ ἀπάθεια, ἀπολέμητός ἐστιν. Ἐδέξατο γὰρ τὸ βραβεῖον καὶ ἡμερίμνησε περὶ τοῦ μέρους τῶν τριῶν μεμερισμένων ὅτι ἔφθασαν ἀλλήλοις εἰρηνεῦσαι διὰ Θεοῦ. Ἔστι δὲ τὰ τρία, ψυχή, σῶμα καὶ πνεῦμα. Ὅταν οὖν τὰ τρία ἓν γένωνται διὰ τῆς ἐνεργείας τοῦ Πνεύματος τοῦ ῾Αγίου, οὐκ ἔτι δύνανται ἀποχωρισθῆναι» [Μέχρι που υπάρχει πόλεμος, ο άνθρωπος βρίσκεται κάτω από φόβο και τρόμο, είτε (πρόκειται) να νικήσει σήμερα είτε να νικηθεί·είτε να νικηθεί αύριο είτε να νικήσει· διότι ο αγώνας σφίγγει (περιπλέκει ασφυκτικά) την καρδιά. Η απάθεια (δηλαδή η ελευθερία από τα πάθη), είναι έξω από πόλεμο. Διότι παρέλαβε το βραβείο και φρόντισε για το ζήτημα των τριών μερισμένων (μερών), ότι έφτασαν να ειρηνεύσουν μεταξύ τους διά του Θεού. Τα τρία δε είναι: ψυχή, σώμα και πνεύμα. Όταν λοιπόν τα τρία γίνουν ένα διά της ενέργειας του Αγίου Πνεύματος, δεν μπορούν πλέον να χωριστούν]. Ὁ ἅγιος ΗΣΑΙΑΣ & ΑΝΑΧΩΡΗΤΗΣ, Περί τηρήσεως τοῦ νοός, ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ, τόμος Α΄, Ἔκδοση Παπαδημητρίου, ᾿Αθῆναι 1957, σελ. 33.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου