ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (230)

 Συνέχεια από: Τρίτη 21 Μαΐου 2024

Jacob Burckhardt

ΤΟΜΟΣ 4ος

ΜΕΡΟΣ ΕΝΑΤΟ: Ο Έλληνας άνθρωπος στην ιστορική του εξέλιξη

I ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η φυσική εμφάνιση του Έλληνα ανθρώπου. Αδαμάντιος.

Για τη φυσική εξωτερική εμφάνιση του Έλληνα ανθρώπου θα περιμέναμε πιο ακριβείς πληροφορίες πρώτα απ’ όλα από τη εικαστική τέχνη. Αλλά αυτή μας η επιθυμία ικανοποιείται μόνο κατά τρόπο πολύ σχετικό: η τέχνη, στην πραγματικότητα, δεν μας δίνει τον μέσο όρο, αλλά τη μορφή την εξαιρετική, εξιδανικευμένη, κατασκευασμένη με χαρακτηριστικά που έχουν συγκεντρωθεί από εδώ κι από εκεί· αυτή μπορεί να μας αποκαλύψει μόνο τι θεωρούνταν τότε ευγενές και λαμπρό, ποια εμφάνιση, με λίγα λόγια, θα επιθυμούσε κανείς να έχει. Παρ’ όλα αυτά, ακόμα κι έτσι, αποτελεί μαρτυρία πρώτης τάξεως για την ομορφιά της φυλής. Ένας άσχημος λαός δεν θα μπορούσε να δημιουργήσει εκείνη την τέχνη μόνο εμπνευσμένος από την επιθυμία του, και αυτό που θεωρούνταν όμορφο έπρεπε να παρουσιάζεται συχνά και στην πραγματικότητα. Αλλά πέρα από τα ταφικά ευρήματα, τα οποία μας δίνουν τουλάχιστον αποδείξεις όλο και περισσότερες για μια ευγενή κανονικότητα στη δομή των οστών, δεν μας απομένει άλλο από το να καταφύγουμε σε λογοτεχνικές μαρτυρίες· και επειδή δεν θα ήταν αρκετά αξιόπιστες για εμάς οι δηλώσεις των ίδιων των Ελλήνων για την ομορφιά τους, πρέπει να περιμένουμε να εκφραστεί κάποιο άλλο έθνος για το ζήτημα αυτό. Μια τέτοια μαρτυρία, έστω κι αν προέρχεται μόνο από τις αρχές του 5ου αιώνα μ.Χ., μας δίνεται από το σημαντικό απόσπασμα των Φυσιογνωμικών του Αδαμάντιου (ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΣ, Φυσιογνωμικά, κεφ. 24), που ανακάλυψε ο O. Müller (O. MÜLLER, Αρχαιολογία, § 329, 2), όπου ένας βαπτισμένος Εβραίος, σχετικά με εκείνη την ελληνική φυλή που ήδη τότε θεωρούνταν ένα είδος σπανιότητας, μας λέει –πέρα από μερικές άλλες γενικές παρατηρήσεις– ότι «είναι αρκετά (αὐτάρκως) ψηλοί, στιβαροί στη διάπλαση, με λευκό δέρμα, τα χέρια και τα πόδια καλά σχηματισμένα, το κεφάλι μέτριου μεγέθους, τον λαιμό δυνατό, τα μαλλιά καστανά και μαλακά και γλυκά κυματιστά, το πρόσωπο τετράγωνο (πρόσωπον τετράγωνον, άρα όχι ωοειδές, αλλά με ζυγωματικά μάλλον προεξέχοντα), το στόμα λεπτοσχηματισμένο, τη μύτη ίσια, τα μάτια με βλέμμα έντονο και λαμπερό (ὀφθαλμοὺς ὑγρούς, χαροπούς, γοργούς)· είναι ο λαός που έχει τα ωραιότερα μάτια του κόσμου».

Άλλες μαρτυρίες – ο Αριστοτέλης.

Αυτή η εξαιρετικά ενδιαφέρουσα διαπίστωση (για τον λαό με τα πιο όμορφα μάτια) είναι μοναδική στο είδος της· όλες οι άλλες έχουν μόνο μερική αξία: μας λένε, για παράδειγμα, ότι μέσα στον ελλαδικό λαό ορισμένοι πληθυσμοί, κυρίως οι Ίωνες, είχαν θεωρηθεί ιδιαίτερης ομορφιάς [Έτσι και το χωρίο του Λουκιανού, Εικόνες, 2, σύμφωνα με το οποίο στην Ιωνία είναι η Σμύρνη που έχει τις πιο όμορφες γυναίκες]· ή απαριθμούν χαρακτηριστικά της ομορφιάς, δηλαδή μεμονωμένα γνωρίσματα ενός ιδεατού κανόνα, ο οποίος όμως αφορά έναν εξαιρετικό τύπο, όχι τον μέσο εθνικό τύπο [Πόσο αρχαία μπορεί να είναι η πηγή από την οποία ο Αιλιανός (Περί ζώων ιδιότητος, XII 1) άντλησε την περιγραφή της νεαρής Ασπασίας, της αγαπημένης του Κύρου του Νεότερου και του Αρταξέρξη Μνήμονα; Ή μήπως αυτή η περιγραφή προέρχεται ακριβώς από τον ίδιο τον Αιλιανό;]· ή, τέλος, σχετίζονται με μια ορισμένη περίοδο, καθώς διαπιστώνουν την παρακμή της ομορφιάς· για παράδειγμα, ο ίδιος ο Κικέρων παραδέχεται ότι, κατά τη διάρκεια της διαμονής του στην Αθήνα, συνάντησε πολύ λίγους ωραίους έφηβους [Κικέρων, Περί της φύσεως των θεών, I 28, 79. – Βλ. επίσης Δίων Χρυσόστομος, "Εἰς Μελανκόμαν*" περί της ομορφιάς, όπου ως κριτήριο για την παρακμή της ανδρικής ομορφιάς λαμβάνεται η ομορφιά των αγαλμάτων της Ολυμπίας· και όπου, ακόμη κι όταν εμφανίζεται η ομορφιά, δεν εκτιμάται πλέον ή γίνεται κακή χρήση αυτής, και σχετικά αναφέρεται η στάση των βαρβάρων απέναντι στην ομορφιά].

Εξαιρετικά σημαντική είναι η στάση που υιοθετεί ο Αριστοτέλης απέναντι στην ομορφιά. Σε ένα σημείο όπου κανείς δεν θα το περίμενε, δηλαδή στα Πολιτικά (V. 7), δηλώνει –με την ίδια λογική με την οποία μιλά και για το κράτος– ότι υπάρχουν διάφοροι τύποι εξίσου αποδεκτοί: για τη μύτη, εκτός από το πιο όμορφο σχήμα που είναι το ίσιο, μπορεί να είναι ωραίο και το σχήμα που είναι λίγο κυρτό προς τα μέσα (το ελαφρώς καμπυλωτό), καθώς και το ρωμαϊκό (αετίσιο) σχήμα, εφόσον η γραμμή τους δεν υπερβαίνει το μέτρο και διατηρεί πάντοτε κάποια αναλογία. Ακόμη και για εκείνον, η ομορφιά πρέπει εν μέρει να αποκτάται, τόσο που μπορεί να μιλήσει κανείς για διπλή ομορφιά· γιατί, για παράδειγμα, οι αθλητές του πένταθλου είναι ανεπτυγμένοι τόσο στην ευκινησία όσο και στη δύναμη. Με τον ίδιο τρόπο, υπάρχει για εκείνον μια διαφορετική ομορφιά ανάλογα με τις ηλικίες· πέρα από τον έφηβο και τον άνδρα στην ακμή της ανδρικής ηλικίας, ακόμα και ο γέροντας μπορεί να έχει τη δική του ομορφιά. [Αριστοτέλης, Ρητορική, Ι΄ 5. Στο ίδιο έργο, στο κεφάλαιο 6, σχετικά με τις ιδιότητες που κοσμούν ένα πράγμα, λέγεται: θηλειῶν δ' ἀρετὴ σώματος μὲν κάλλος καὶ μέγεθος, ψυχῆς δὲ σωφροσύνη - «Η αρετή των γυναικών, ως προς το σώμα, είναι η ομορφιά και το μέγεθος, ως προς την ψυχή, η σωφροσύνη». Άρα, το σχετικά υψηλό ανάστημα ήταν χαρακτηριστικό της γυναικείας ομορφιάς. — Για το γρήγορο μαράζωμα της γυναικείας ομορφιάς, βλ. Ευριπίδης, Αίολος, απόσπ. 24 κατά Nauck]. Είναι προφανές ότι, έξω από τη θεωρία, στη ζωή πάντα θεωρούνταν όμορφες οι πιο διαφορετικές μορφές. [Ας συγκριθεί, για παράδειγμα, το χωρίο του Πλάτωνα, Πολιτεία, V΄ 19, 474, όπου γίνεται λόγος για τον θαυμασμό των εραστών απέναντι σε διαφορετικές μορφές].

(Συνεχίζεται)

* Ο Μελανκόμας (Μελανκόμας ὁ πυγμάχος) ήταν διάσημος πυγμάχος, πρότυπο ανδρικής ομορφιάς και αρετής. Ο Δίων Χρυσόστομος του αφιέρωσε δύο λόγους (ομιλίες), γνωστούς ως: Λόγος 28: "Εἰς Μελανκόμαν" (Περί Μελανκόμα) & Λόγος 29: "Δεύτερος λόγος εις Μελανκόμαν" (Δεύτερος περί Μελανκόμα). Σε αυτούς τους λόγους, ο Δίων παρουσιάζει τον Μελανκόμα ως ιδεώδη αθλητή, που ενσαρκώνει τη φυσική ομορφιά, την εγκράτεια, την ηθική αρετή και την αυτοκυριαρχία. Ο Δίων χρησιμοποιεί τη μορφή του για να διατυπώσει απόψεις περί σωματικής και ψυχικής τελειότητας και της παρακμής των καιρών.