ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (29)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Συνέχεια από Τετάρτη,11 Δεκεμβρίου 2019

                                                      Jacob Burckhard

                                                                   ΤΟΜΟΣ 1^ος

                                           ^{ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ}

                                                   ΚΡΑΤΟΣ ΚΑΙ ΕΘΝΟΣ  

                                                                             – ΙΙ –

                                       Η ΠΟΛΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΤΗΣ ΕΞΈΛΙΞΗ

5. Η ΤΥΡΑΝΝΙΑ (συνέχεια 2^η)

Θα πρέπει πρώτα να αναφερθούμε σε ένα πραγματικό κεφάλι Ιανού, τον Φείδωνα του Άργους (απεβίωσε περί το 660), γόνο τής αρχαίας οικογένειας των Τεμενιδών, ο οποίος συγκαταλέγεται μεταξύ τών τυράννων εξ αιτίας ενός μοναδικού πραξικοπήματος: κατόρθωσε να υφαρπάξει την προεδρία τών Ολυμπιακών Αγώνων, γεγονός που τον περιέβαλε με ιδιαίτερο κύρος απέναντι στους κατοίκους τού Άργους. Αυτός λοιπόν ο τύραννος, ένας από τούς ελάχιστους που παρέλαβαν την εξουσία με κληρονομικό δικαίωμα, και που ήταν απόγονος του Ηρακλή, ασχολήθηκε ενεργά με το εμπόριο και τις συναλλαγές, νομοθέτησε ρυθμίσεις για τα βάρη και τα μέτρα, και ενδεχομένως εισήγαγε τα αρχαιότερα ελληνικά νομίσματα. Πιο παράξενα, και κάπως γνωστότερα είναι τα μέτρα που έλαβε ο δεύτερος τύραννος της Κορίνθου, ο Περίανδρος. Η πόλη απέκτησε τον σημαντικότερο ρόλο στο εμπόριο και τη βιομηχανία, και η οικογένεια των Βακχιάδων μπορούσε τουλάχιστον, όπως λέει ο Στράβων, να επωφεληθεί ελεύθερα από τις θαλάσσιες μεταφορές. Οι μεταρρυθμίσεις τού Περίανδρου είχαν ασφαλώς πολιτικό χαρακτήρα και απέβλεπαν στη διατήρηση της εξουσίας· αλλά είχαν παράλληλα και οικονομικό και μορφωτικό περιεχόμενο. «Οργάνωνε συνεχώς εκστρατείες και αγαπούσε τούς πολέμους· κατασκεύασε τριήρεις και βασίλευσε στις δύο θάλασσες», επειδή ήταν απαραίτητο, για να διατηρήσει η Κόρινθος την εξουσία, να ανοιχτεί στο εξωτερικό, και δεν γνωρίζουμε αν στις εκστρατείες του χρησιμοποίησε αποκλειστικά μισθοφόρους· ίδρυσε αποικίες, όχι μόνο για να απαλλαγεί από τούς δυσαρεστημένους πολίτες και να προσφέρει εξουσίες σε νόθους και μη απογόνους του, αλλά και για να αποκτήσει προγεφυρώματα ικανά να προστατέψουν την μικρή αυτοκρατορία του. Φρόντισε όμως κυρίως να επιβάλει στην πρωτεύουσά του αυστηρή και αποτελεσματική πειθαρχία, κάτι που ήταν πραγματικά απαραίτητο για την πόλη. Έχοντας πιθανώς υπόψη του τα ανοίγματα και τις κάστες τής Αιγύπτου επεδίωξε τον μεγαλύτερο έλεγχο των δραστηριοτήτων τής Κορίνθου, αλλά όπως ένας τύραννος που έχει συνήθως την τάση να εξαρτάται από εγωιστικά συμφέροντα, δεν μπορούσε να έχει και μακροπρόθεσμες βλέψεις: «Δεν μπορούσε ο καθένας να αποκτήσει δικαίωμα εγκατάστασης στην Κόρινθο ·έτσι απαγόρευε στους πολίτες να αγοράζουν δούλους και να μένουν οι ίδιοι άπραγοι· φρόντιζε να αναθέτει σε όλους ασχολίες· όποιος καθόταν άπραγος στην αγορά, ετιμωρείτο». Η πρόθεση που του απέδωσαν ήταν πως ήθελε έτσι να αποφύγει τις συνωμοσίες, κάτι που όμως δεν μπορεί να ήταν και ο ουσιαστικώτερος λόγος. «Τέλος συνέστησε έναν θεσμό που θα έλεγχε την απαγόρευση στους πολίτες να ξοδεύουν περισσότερα από όσα απέδιδαν». Είναι σαφές ότι φοβόταν την εξάπλωση της πόλης, και δεν φιλοδοξούσε να ελέγχει μεγάλες μάζες πολιτών. Αποτέλεσμα ήταν η Κόρινθος να εγκαταλείψει την ξέφρενη ζωή που τής είχε στοιχίσει μια δυσμενή φήμη, και το γεγονός ότι απαγορεύτηκαν τα συμπόσια δεν απέβλεπε τόσο στην αποφυγή τής συνωμοσίας – διότι οι πλέον επίδοξοι σφετεριστές δεν θα τα είχαν ανάγκη – αλλά στο να εμποδίσει το ότι συνήθως εκφυλίζονταν σε όργια. Οι Κορίνθιοι θα έπρεπε να μετατραπούν σε εργατικούς τεχνίτες, με μιαν εξίσου εύπορη ζωή, που το Κράτος θα προστάτευε από εξωτερικούς κινδύνους, έτσι ώστε να μην αποτελούν κίνδυνο για τον τύραννο, ο οποίος θα μπορούσε ενδεχομένως να μοιράζεται μαζί τους τα συμφέροντά του. Το γεγονός ότι η αγορά δούλων περιορίστηκε αλλά δεν καταργήθηκε ερμηνεύεται κατά περίπτωση: αν επρόκειτο για οικιακούς δούλους, η πρόθεση ήταν να περιοριστεί η ανατολίτικη παράδοση μιας πληθώρας δούλων πολυτελείας· αντίθετα, στην περίπτωση των δούλων που θα απασχολούσαν οι βιοτέχνες, σκοπός ήταν να εξαλειφθεί η πιθανότητα δημιουργίας μεγάλων βιοτεχνιών, και επομένως η υπερβολική ανάπτυξη της πόλης. Ο Περίανδρος κυβέρνησε χωρίς την επιβολή φόρων, εισπράττοντας αποκλειστικά μερίδιο από τις εμπορικές συναλλαγές και τις αθλοπαιδιές, κάτι που ήταν, όπως φαίνεται, εφικτό στην Κόρινθο. Ο Πολυκράτης, που κατέλαβε την εξουσία πολύ αργότερα και με εξαιρετικά δόλιο τρόπο, και υπήρξε ορμητικός και περιπετειώδης πολιτικός, είχε ελπίσει επίσης στην εύνοια των Σαμίων, καταλαμβάνοντας διάφορα νησιά και πόλεις στο εξωτερικό και λεηλατώντας φίλους και εχθρούς, μοιράζοντας τα αγαθά τους με τους συμπολίτες του και ευνοώντας το εμπόριο με την Αίγυπτο· μια φήμη που διέδιδε ο λαός του ήταν ότι αιχμάλωτοι από τη Λέσβο υποχρεώθηκαν να κατασκευάσουν την πελώρια τάφρο γύρω από τα τείχη τής πόλης. Τέλος υποχρέωσε όλες τις μητέρες τών νεκρών πολεμιστών να αναλάβουν η κάθε μια την φροντίδα ενός πλούσιου Σάμιου, λέγοντας ο ίδιος: «Αυτή στην προσφέρω ως μητέρα». Ο Πεισίστρατος, που κατέλαβε την εξουσία την ώρα που μια βαθειά πολιτική και κοινωνική κρίση των Αθηνών, την οποία το σύνταγμα του Σόλωνα δεν είχε επιλύσει, μόλις άρχιζε, φαίνεται να ακολούθησε σε αρκετές περιπτώσεις την ίδια τακτική με τον Περίανδρο: ένα αθηναϊκό Κράτος, που αφ’ ενός θα το προστάτευε από εξωτερικούς κινδύνους η ίδια του η ισχύς, οι συμμαχίες και τα ασφαλή προγεφυρώματα, και που θα πρυτάνευε απ’ την άλλη στο εσωτερικό του η εργασία και οι επωφελείς δραστηριότητες. Ενθάρρυνε την επιστροφή στα κτήματα εκείνων που τους είχε σαγηνεύσει η πόλη, στην οποία και περιφέρονταν άσκοπα: «Γιατί μένεις άπραγος; Έχασες το αλέτρι σου; Σου προσφέρω ένα άλλο, πάρε το και δούλεψε ! Σου λείπει σιτάρι ή σπόρος, έλα και πάρε!». Μπορούμε δε να προσθέσουμε σ’ αυτά και ένα αυθεντικό πνεύμα μεγαλείου, έναν σεβασμό που ενέπνεε η μόρφωσή του, και την αναμφισβήτητη λάμψη της προσωπικότητάς του. Το γεγονός ότι η τρίτη φορά που κατέλαβε την εξουσία (541 π. Χ.) ήταν αποτέλεσμα μιας καλά οργανωμένης οικονομικής επιχείρησης, στην οποία συμμετείχαν ένας μεγάλος αριθμός πόλεων συνεισφέροντας με χρήματα, οφείλεται στην εμπιστοσύνη που ενέπνεαν οι επιτυχίες του και στην σημασία τής εξάπλωσης της φήμης του σε ολόκληρη την Ελλάδα. Η κύρια συνεισφορά που η οικογένειά του και ο ίδιος επέβαλαν στους Αθηναίους ήταν ένας φόρος εισοδήματος «μόνο» δέκα τοις εκατό (η δεκάτη), που επέτρεπε να φροντίζουν την πόλη, να συντηρούν τούς πολέμους τους και να επιδοτούν τη δημόσια λατρεία· δεν αναφέρεται, είναι αλήθεια, αν αυτή η συνεισφορά είχε ψηφιστεί από τον λαό, αλλά δεν θα ήταν οπωσδήποτε δυνατή χωρίς κάποιο ίχνος καλής θελήσεως.

Τα τυραννικά καθεστώτα αυτού τού είδους βρίσκονται στον αντίποδα του σπαρτιατικού ιδεώδους: η αφθονία τής αναψυχής και της καλοκαγαθίας τών ευγενών, ακόμη και όταν μερικοί τύραννοι χρησιμοποιούν την τελευταία για ίδιον όφελος και συχνάζουν στους μεγάλους δημόσιους αγώνες τών Ελλήνων, εξακολουθούν να αποτελούν προτεραιότητα των κυβερνώντων, οι οποίοι είτε τις θέτουν υπό τον έλεγχό τους (όπως ο Φείδων), είτε θεσμοθετούν νέες, όπως ο Περίανδρος με τα Ίσθμια και ο Κλεισθένης με τα Πύθια, παρότι αυτά περιορίστηκαν τελικά σε απλούς μουσικούς αγώνες. Στην πραγματικότητα ήταν αναπόφευκτο και ασφαλώς προβλέψιμο για τόσο οξυδερκή άτομα το ότι οι υπήκοοί τους, στον βαθμό που επρόκειτο για ελεύθερους πολίτες, στους οποίους το εμπόριο και οι λοιπές δραστηριότητες προσέφεραν επαρκή ασφάλεια, θα καλλιεργούσαν ένα πνεύμα ανεξαρτησίας, που θα οδηγούσε στην πτώση της τυραννίας· ίσως να βασίζονταν σε ό,τι συνήθως πιστεύουν οι άνθρωποι, ότι δηλαδή οφέλη και ευδαιμονία θα εξαφανίζονταν με την πτώση τού τυράννου· αλλά σ’ αυτούς τούς πληθυσμούς υπήρχε ήδη μια διαφορετική προσδοκία από τον σκέτο υπολογισμό· το όραμα της αριστοκρατικής, ή ακόμη και της δημοκρατικής πόλης. Ο χρυσαφένιος Δίας τού Κύψελου στην Ολυμπία, η θεσπέσια Κρήνη τού Θεαγένη στα Μέγαρα, το Ολύμπειον του Πεισίστρατου, το έργο που προσέφερε συγκεντρώνοντας και καταγράφοντας με τη βοήθεια των γιών του τα Ομηρικά Έπη, υποστηρίζοντας παράλληλα το αρχαίο θέατρο, ο κύκλος τών καλλιτεχνών που συγκέντρωσε γύρω του χρηματοδοτώντας τους πλουσιοπάροχα, τα εξωτικά γένη ζώων που εισήγαγε στον τόπο του, όλα αυτά δεν εμπόδισαν την συνήθως πρώιμη πτώση από την εξουσία τών εν λόγω οικογενειών. Εν τούτοις οι διασημότεροι ποιητές τής εποχής τους είχαν επισκεφτεί και τιμήσει τούς δημόσιους αγώνες τών τυράννων, όπως ο Αρίων τούς αγώνες τού Περίανδρου, ο Ίβυκος και ο Ανακρέων εκείνους τού Πολυκράτη, ο Σιμωνίδης και ο Ανακρέων τού Ίππαρχου, χωρίς να συμπεριλάβουμε εδώ τούς Σικελούς τυράννους τού 5^ου αιώνα, που γνώρισαν τον Σιμωνίδη, τον Πίνδαρο, τον Αισχύλο και τον Βακχυλίδη είτε ως παρόντες είτε μέσα από τα έπη τους. Και δεν θα μπορούσαν ασφαλώς να παίξουν τον ρόλο τού αυλοκόλακα τέτοιοι ποιητές, όπως μάς το αποκαλύπτει και ο Πίνδαρος στις εκμυστηρεύσεις του για τον Ιέρωνα, ή για τον Περίανδρο. Εκτός αυτού, στους χρόνους που ακολούθησαν είχε επικρατήσει η άποψη ότι ένας τύραννος έπρεπε να περιστοιχίζεται από φιλοσόφους, όπως το μαρτυρούν πολύ συγκεκριμένα οι διαφορετικές εκδοχές τής παρουσίας δύο πυθαγόρειων φίλων στην αυλή κάποιου τυράννου τής Μεγάλης Ελλάδας ή τής Σικελίας· μόνο που οι περίφημοι αυτοί τύραννοι ανήκουν σε μιαν αρχαιότερη εποχή από τούς δύο διάσημους φιλοσόφους. Όταν αργότερα η ιδιότητα του τυράννου και του σοφού φάνηκαν απολύτως ασυμβίβαστες, η περίπτωση του Περίανδρου, που αρχικά περιλαμβανόταν στη λίστα τών Επτά Σοφών τής αρχαιότητας, δημιούργησε μια κωμική σχεδόν κατάσταση αμηχανίας, που βρήκε διέξοδο στην παραδοχή, ότι υπήρχαν δύο πρόσωπα με αυτό το όνομα. Λες και δεν διέθετε ο δεσποτισμός τα μέσα για να γοητεύσει περισσότερους από έναν φιλοσόφους !

Οι αρχαιότεροι Ίωνες και Αιολείς τύραννοι της Εφέσου, της Μιλήτου, της Κύμης κ. ο. κ. μάς έγιναν γνωστοί μέσα από τόσο αποσπασματικές πληροφορίες, ώστε δεν μπορούμε να εκφράσουμε ασφαλή και έγκυρη άποψη ούτε ως προς την άνοδο και την παρακμή τους εν σχέσει προς τις αριστοκρατίες και τις τιμοκρατίες, ούτε ως προς την διακυβέρνησή τους (που ήταν, κατά την παράδοση, πολύ σκληρή). Ίσως ορισμένοι απ’ αυτούς να αντιστάθηκαν, στο μέτρο τών δυνατοτήτων τους, οι ίδιοι όσο και η πόλη τους, ενάντια στη Λυδική και ενάντια, αργότερα, στην Περσική επιδρομή, αν και χωρίς επιτυχία: όσοι κυβέρνησαν αργότερα, περί τα τέλη τού 6^ου αιώνα, δεν ήταν, όπως μάς αποκαλύπτονται κατά την εκστρατεία τού Δαρείου ενάντια στους Σκύθες και την αξιομνημόνευτη Ιονική εξέγερση, παρά υποτελείς τών Περσών, εξασφαλίζοντας έτσι την επιβίωση της πόλης τους. Το ίδιο συνέβη δε και αργότερα, όταν συμμάχησαν κατά τον 5^ον αιώνα οι Σικελοί τυραννίσκοι με τους Καρχηδόνιους.

(συνεχίζεται)