ΠΩΣ ΔΙΕΥΘΥΝΕΙ Η ΨΥΧΗ ΤΟ ΣΩΜΑ; (3)

Συνέχεια από: Πέμπτη 19 Οκτωβρίου 2017

Ίχνη μιάς διαμάχης γύρω απο τήν σχέση σώματος-ψυχής στήν Αρχαία Ακαδημία!

Του John Dillon.

          

Πάντως όμως, οι μαθητές τους οποίους συγκέντρωσε γύρω του ο Πλάτων στην Ακαδημία, όπως για παράδειγμα ο Σπεύσιππος, ο Ξενοκράτης, ο Αριστοτέλης και ο Ηρακλείδης ο Ποντικός, ήταν νόες αυτόνομοι και έτοιμοι στην ανταλλαγή ιδεών, όπως τούς είχε διδάξει ο ίδιος, και ένα θέμα τόσης σπουδαιότητος δέν θα είχε παραμείνει για πολύ στό περιθώριο. Το πρόβλημα τού τρόπου τής αλληλεπιδράσεως ανάμεσα στο άϋλο και στην ύλη άρχισε να απασχολεί τον νού τών νέων γενεών. Το ενδιαφέρον για τον πιό πιθανό υποψήφιο για τήν οντότητα διαμεσολαβήσεως φαίνεται να συγκεντρώνεται στην ύλη τού ουράνιου βασιλείου, η οποία υπολογίστηκε σαν ένας τύπος φωτιάς (πυρός) ιδιαιτέρως καθαρής. Αλλά και σε άλλα πιό εξωτικά στοιχεία τα οποία θα μπορούσαν να ορισθούν σαν αιθήρ.

          Ήδη στην περίοδο τού γήρατος τού Πλάτωνος, διαθέτουμε ένα μικρό σημείο ότι αυτοί οι στοχασμοί είχαν κυριεύσει τον νού του. Στο Νόμοι Χ 898 Ε 899Α, όπου ο ξένος αθηναίος συζητά τον τρόπο με τον οποίο μπορούμε να φανταστούμε τα άστρα να οδηγούνται απο τις ψυχές τους, προτείνει μία δυνατότητα η οποία μπορεί να είναι ότι ένα συγκεκριμένο αστέρι μπορεί να προσλάβει για τον εαυτό του "ένα σώμα φωτιάς ή αέρος κάποιου τύπου". Αυτό φυσικά δέν αφορά το πρόβλημα τού τρόπου με τον οποίο η ψυχή θά'πρεπε να συσχετισθεί με ένα γήϊνο σώμα, θνητό, αλλά τουλάχιστον το επισκιάζει. Σ'αυτό το σημείο φαίνεται ότι ο Πλάτων υπολογίζει με κάποια απροθυμία, μερικές ερωτήσεις οι οποίες αφορούν την αλληλεπίδραση ψυχής-σώματος, οι οποίες εγείρονται απο μερικούς μαθητές του.

          Ανάμεσα στους πιό άμεσους απο αυτούς είναι ο Αριστοτέλης και ο Ηρακλείδης ο Πόντιος. Ας εξετάσουμε πρώτα τον Αριστοτέλη και την "αποδόμηση" τής Πυθαγορικής-Πλατωνικής ψυχής στο περί ψυχής, στο οποίο η ψυχή γίνεται απλώς "η εντελέχεια πρώτη ενός φυσικού σώματος που διαθέτει όργανα" (εντελέχεια η πρώτη σώματος φυσικού οργανικού Β1, 412 b 5-6). Μ'αυτό ελευθερώνεται χωρίς αμφιβολία απο το πρόβλημα τής αλληλεπιδράσεως αυτής τής άϋλης οντότητος με το σώμα, χωρίς να λύσει όμως το θέμα τού τρόπου με τον οποίο λαμβάνει χώρα η ενέργεια τής πρόθεσης! Μένει ανοικτό το θέμα τής φύσεως τού Ενεργεία Νού στο περί ψυχής Γ,5 και η επίδραση του στον Παθητικό Νού ο οποίος είναι ενδογενής κατά κάποιο τρόπο στο άτομο. Ένα σκοτεινό θέμα μάλλον, αλλά συνολικά λιγότερο προβληματικό και αδιάφορο για την συζήτησή μας, απο την στιγμή που και οι δύο νόες, είναι εξίσου άϋλοι. Ο ενεργεία Νούς παρομοιάζεται με τον ήλιο ή με το φώς (430 α 15) αλλά αυτό δέν σημαίνει ότι η φύση του είναι εκείνη τής φωτιάς.

          Ο Αριστοτέλης στο περί ψυχής αποφασίζει να μήν αντιμετωπίσει το πρόβλημα τού τρόπου με τον οποίο μία απόφαση η οποία λαμβάνεται στο πλαίσιο τού ανθρώπινου παθητικού νού (ή ενυπάρχοντος) μεταφράζεται στην κίνηση τών οστών και τών μυών για να επιτευχθεί ένας σκοπός καθορισμένος απο το ίδιο το ανθρώπινο όν.

          Αυτό το πρόβλημα πάντως εξετάζεται, όπως γνωρίζουμε σε άλλες εργασίες και ειδικώς στο γνωστό χωρίο τού Περί ζώων γενέσεως, 736 b 27... Εδώ παρουσιάζεται ένα είδος αγέννητου πνεύματος (σύμφυτον πνεύμα) το οποίο εντοπίζεται ακριβώς στο αίμα γύρω απο την καρδιά το οποίο είναι κέντρο τής αισθητής και διατροφικής ψυχής, και είναι υπεύθυνο για την δημιουργική πρόοδο τής φαντασίας και των εικόνων και τής θεληματικής πράξης! Η ουσία αυτού τού πνεύματος μας εξηγεί, είναι "ανάλογη" με εκείνο το στοιχείο με το οποίο είναι κατασκευασμένα τα άστρα (736 b 38) δηλαδή με την πέμπτη ουσία, την οποία έθεσε ο Αριστοτέλης, τον αιθέρα. Σ'αυτό το σημείο μας δίνεται τουλάχιστον μία οντότης γέφυρα, η οποία ειναι ικανή να δεχθεί άϋλες ωθήσεις τού νού και να τις μεταμορφώσει μέσω τού οργάνου-αίμα, σε κινήσεις τών οστών και τών μυών!   Ο Αριστοτέλης πάντως, δέν μοιάζει έτοιμος να δηλώσει ότι ο ίδιος ο νούς είναι κάτι μή-άϋλο. Αυτό το βήμα το έκανε, τουλάχιστον όσον αφορά την ψυχή, ο συμμαθητής του Ηρακλείδης ο Πόντιος.

          Δέν είναι ξεκάθαρο επίσης εάν ο Αριστοτέλης συλλαμβάνει τον νού σαν ένα είδος τής ψυχής. Στο περί ψυχής, Β1, 413 b 26 υπάρχει μία σημαντική αναφορά στον νού, ο οποίος εάν μπορεί να υπάρξει ξεχωριστά, πρέπει να ανήκει σε ψυχής γένος έτερον, μία έκφραση η οποία μπορεί να σημαίνει "ένας άλλος τύπος ψυχής" ή και "κάτι διαφορετικό απο την ψυχή"!

          Ο Ηρακλείδης είναι μία ενδιαφέρουσα μορφή κάτω απο πολλές απόψεις, αλλά εκείνο που μας ενδιαφέρει είναι η γνώμη του η οποία μας έφτασε με έμμεσο τρόπο, ότι ακόμη και εάν η ανθρώπινη ψυχή είναι αθάνατη και υποκείμενη στην μετενσωμάτωση, συνίσταται απο μία ουσία σχεδόν υλική, φώς ή αιθέρα.  Αυτή η τελευταία μαρτυρία απο το σχόλιο στο περί ψυχής τού Φιλόπονου λέει: Μερικοί ανάμεσα σ'αυτούς που δήλωσαν ότι η ψυχή είναι ένα απλό σώμα, την όρισαν σαν ένα αιθερικό σώμα και αυτό αντιστοιχεί με τον ορισμό της σάν "ουράνια", όπως έκανε για παράδειγμα ο Ηρακλείδης ο Πόντιος.

          Αυτό μας οδηγεί στην σκέψη ότι πραγματικά ο Ηρακλείδης χρησιμοποίησε τον όρο "ουράνιον σώμα", αλλά είναι πιθανόν επίσης να έχει δίκαιο ο Φιλόπονος, ο οποίος δηλώνει απλά ότι αυτός ο ορισμός εξισούται με "αιθέριον".

Αυτή είναι λοιπόν η εναλλακτική λύση σ'εκείνη η οποία προβλέπει την παρουσία ενός ενδιάμεσου όντος όπως το πνεύμα και αυτή θα μπορούσε να υπολογισθεί απο ένα μέλος της Αρχαίας ακαδημίας, απο κάποιον με ανεξάρτητες ιδέες. Ο αιθήρ και το φώς είναι σωματικές μορφές μάλλον αραιές στην σύσταση, αλλά τουλάχιστον δέν είναι αντιθετικές στις άλλες ουσίες απο τις οποίες αποτελούνται τα σώματα! Μπορούμε να δούμε σ'αυτό το σημείο, την αρχή μιας τάσεως τής σκέψης, η οποία θα κατέληγε στην επόμενη γενιά στην στωϊκή λύση, ότι η ενεργητική αρχή τού σύμπαντος είναι ένα είδος καθαρό πύρ (πύρ νοητόν).

          Τί πράγμα σκεφτόταν ο Σπεύσιππος και ο Ξενοκράτης σχετικά με το πρόβλημα σώμα-ψυχή δέν είναι δυστυχώς ξεκάθαρο. Οι ορισμοί τους αντιστοίχως τής ψυχής, η μορφή του εκτατού σε κάθε διάσταση (ιδέα του πάντη διαστατού) δέν μας λένε τίποτε σχετικά. Αλλά γίνεται αντιληπτό ότι τουλάχιστον ο Ξενοκράτης δέν ξεχνά τις πολεμικές που ήγειραν ο Αριστοτέλης και ο Ηρακλείδης. Ελλείψει αποδείξεων όμως, δέν έχει νόημα να υποθέτουμε. Είναι αρκετό να σημειώσουμε ότι εντός των ορίων τής Ακαδημίας το ιδιαίτερο κενό στην Πλατωνική φιλοσοφία δέν εγκαταλείπεται χωρίς προσπάθειες λύσεως.

          Ολοκληρώνοντας πρέπει να αναρωτηθούμε όμως, πώς αυτό το θέμα, το οποίο απασχόλησε φιλοσόφους σαν τον Καρτέσιο, μπορεί να εμφανίζεται τόσο λιγο προβληματικό στον Πλάτωνα. Μία απο τις απαντήσεις μπορεί να είναι αυτή : ο φυσικός κόσμος, δέν ήταν πραγματικός για τον Πλάτωνα, δέν ήταν τίποτε παραπάνω απο ένα γιγαντιαίο ολόγραμμα τού οποίου αποτελούμε μέρος και εμείς. Σκεφτόμαστε στην πρόοδο χάρη στην οποία στον Τίμαιο, οι μορφές προβάλλονται σ'εκείνο το πεδίο δύναμης που είναι ο "Υποδοχέας". Αυτό είναι, στην μορφή τού συνδυασμού τών τριγώνων τής βάσεως, όπως καί αυτά τα ίδια άϋλες οντότητες. Ο Αριστοτέλης αντιμετωπίζει με σαρκασμό αυτή την θεωρία (περί του ουρανού ΙΙΙ, 8,306 b 23...) και ακριβέστερα την αρχή ότι κανένας αριθμός αυτών τών δυσδιάστατων τριγώνων, τοποθετημένων το ένα πάνω στο άλλο, θα μπορούσε ποτέ να δώσει χώρα σε κάτι τρισδιάστατο, δηλαδή στερεό. Αλλά ο Αριστοτέλης αποφεύγει το πρόβλημα : τα τρίγωνα δέν πρέπει να τοποθετηθούν το ένα πάνω στο άλλο, αλλά πρέπει να ενωθούν στις άκρες για να σχηματίσουν τα διάφορα "πλατωνικά στερεά" και να δημιουργήσουν έναν κόσμο δι'αυτής τής οδού και αυτός ο κόσμος πράγματι δέν είναι πιό στερεός εκείνου.

          Με την σειρά μας εμείς το αντιλαμβανόμαστε σαν στερεό, αλλά αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι εμείς οι ίδιοι είμαστε κατασκευασμένοι απο συνδυασμούς τριγώνων τής βάσεως.

Εάν έχουν έτσι τα πράγματα δέν θα υπήρχε κανένα πρόβλημα "ψυχής-σώματος", διότι στην πραγματικότητα δέν θα υπήρχε ένα τέτοιο πράγμα, δηλαδή το "σώμα". Το πάν είναι απλώς ένας άλλος τρόπος υπάρξεως τής ψυχής.

          Για τον Αριστοτέλη ο κόσμος είναι αποφασιστικά στερεός και τρισδιάστατος και ακριβώς με τον Αριστοτέλη αρχίζουν τα προβλήματα γύρω απο την σχέση ψυχής-σώματος!

                                    ΤΕΛΟΣ

Αμέθυστος.