Πρεσβεία Τιμής και το Πρωτείο του Κωνσταντινουπόλεως: Μια Ερμηνευτική Ανάγνωση

του Αρχιμ. Παντελεήμονος Μανουσάκη, Καθηγητού Φιλοσοφίας

Ο ΒΑΘΡΟΛΟΜΑΙΟΣ Ο ΠΡΩΤΟΣ

Καθώς πλησιάζει η θρονική εορτή του Οικουμενικού Πατριαρχείου, ειδικά φέτος όπου η εορτή λαμπρύνεται με την παρουσία του αγιωτάτου Πάπα Ρώμης, πληθαίνουν οι κραυγές των ορθοδόξων διαμαρτυρομένων των οχλουμένων τόσο από το πρωτείο του Ρώμης όσο και του τα ίσα πρεσβεία φέροντος πρωτείο του Κωνσταντινουπόλεως.

Με κίνδυνο να γίνω κουραστικός επανέρχομαι, λοιπόν, στο θέμα του πρωτείου, αφού οι προηγούμενες δημοσιευμένες επεξηγήσεις μου (εδώ και εδώ) δεν έπεισαν όσους δεν ήθελαν να πεισθούν, αλλά και αφού ο διάλογος συνεχίζεται με τελευταία συμβολή αυτή του Μητροπολίτου Βολοκολάμσκ Ιλαρίωνος ο οποίος στην αρχή του τρέχοντος μήνα έδωσε διάλεξη στην Θεολογική Σχολή του Αγ. Βλαδιμήρου με θέμα «Primacy and Synodality from an Orthodox Perspective».

Θα πρέπει να τονισθεί, και ιδιαιτέρως προς όσους δυσανασχετούν με την συζήτηση αυτή θεωρώντας την επουσιώδη, πως το θέμα του πρωτείου δεν είναι ζήτημα εθιμοτυπίας, δεν αφορά τις πρωτοκαθεδρίες ούτε υπηρετεί την προσωπική ματαιοδοξία των προκαθημένων. Το πρωτείο είναι ζωτικό εκκλησιολογικό θέμα που αφορά όχι μόνον το ευ είναι της Εκκλησίας, την εύρυθμη δηλαδή λειτουργία του εκκλησιαστικού πολιτεύματος, αλλά το ίδιο της το είναι, και για αυτό η εξέταση του ζητήματος μόνον εξ απόψεως ιστορικής ή κανονικής το αδικεί. Το πρωτείο είναι θέμα ουσιωδώς θεολογικό και άρα η αρμόζουσα συζήτησή του οφείλει να διεξαχθεί εντός του θεολογικού πλαισίου.

Στο παρόν σημείωμα, ωστόσο, δεν σκοπεύω να επανέλθω στις θεολογικές αρχές του πρωτείου (αυτές έχουν διατυπωθεί ήδη με ακριβεία σε σειρά δημοσιεύσεων του Μητροπολίτου Περγάμου κ. Ιωάννου, καθώς και στην διδακτορική εργασία του Μητροπολίτου Σηλυβρίας κ. Μαξίμου), αλλά στην διευκρίνηση μιας παρεξηγήσεως, την οποία επανέλαβε ως επιχείρημα και στην προρρηθείσα διάλεξή του ο Μητροπολίτης Ιλαρίων. Η παρεξήγηση αφορά την σημασία της φράσης «πρεσβεία τιμής» την οποία αναφέρει ο 3^ος κανόνας της Δευτέρας Οικουμενικής Συνόδου (381).  Πολλά φαίνεται να διακυβέβονται από το πώς θα μεταφράσει κανείς τούτες τις δύο λέξεις. Τί σημαίνει ο όρος πρεσβεία και πώς εννοούμε τά πρεσβεία τιμής; Μάλλον, τί ακριβώς εννοούσαν οι Πατέρες της Συνόδου όταν απέδιδαν τα πρεσβεία τιμής στον θρόνο της Κωνσταντινουπόλεως;

Η παρερμηνεία είναι δικαιολογημένη ειδικά για εμάς τους Ἐλληνες στους οποίους η ελληνική γλώσσα έχει κληροδοτήσει είτε λέξεις που παραμένουν αναλλοίωτες ενώ η σημασία τους έχει μεταβληθεί (διαχρονική πολυσημία), είτε ένα και το αυτό λεκτικό σημαίνον με πολλαπλά σημαινόμενα (συγχρονική πολυσημία). Έτσι, βλέπουμε την λέξη τιμή και σπεύδουμε αμέσως και ανεξέταστα να καταλάβουμε αυτό που εμείς σήμερα εννοούμε στην καθημερινή χρήση της λέξης. Τα πρεσβεία τιμής μεταφράζονται σε τιμητικά πρεσβεία, δηλαδή σε κάτι δίχως ουσιαστικό αντίκρυσμα, κάτι το οποίο αφορά μόνον τελετές, κ.λπ. Φανταζόμαστε, δηλαδή, τα πρεσβεία τιμής περίπου όπως την απονομή ενός τιμητικού τίτλου, ένος επίτιμου διπλώματος.

Πώς, όμως, μια τέτοια κατανόηση του όρου τιμή θα μας βοηθούσε να διαβάσουμε την Πλατωνική Απολογία, για παράδειγμα, όταν ο Σωκράτης εξισώνει τις πολιτειακές τιμές με τις αρχές (ἐν τε ταίς αρχαίς και ταίς άλλαις τιμαίς, 35b2); Ή, όταν, ακόμα σαφέστερα, ο Αριστοτέλης επεξηγεί πως τιμὰς λέγομεν είναι τὰ αρχάς (Πολιτικά, 1281a3); Η πολιτική αρχή ασφαλώς και δεν είναι απλώς τιμητική, αλλά επιφέρει συγκεκριμένα δικαιώματα και υποχρεώσεις. Υποδηλώνει μάλιστα τον έχοντα εξουσία να ασκεί την διακυβέρνηση της πόλεως, ήτοι τόν άρχοντα που άρχει ως κυριάρχης επί της ιεραρχικής δομής της πόλεως. Ίσως, λοιπόν, τα πρεσβεία τιμής να είχαν μια διαφορετική σημασία για τους συντάκτες του κανόνα τον 4^ον αιώνα απ᾽ότι έχει για τους επιπόλαιους ερμηνευτές του σήμερα.[1]

Άλλωστε και η λέξη πρεσβεία χρήζει μιας κάποιας ερμηνευτικής προσεγγίσεως. Η φράση, για παράδειγμα πρεσβεία διδόναι τινί δεν σημαίνει για την κλασική γραμματεία την τιμητική παραχώρηση του προβαδίσματος, αλλά την εκχώρηση δικαιώματος. Έτσι ο Θησέας (στην απωλεσθείσα τραγωδία του Σοφοκλέους Αιγεύς) εξηγεί πως ο πάτερας του του εκχώρησε το κυριαρχικό δικαίωμα επί της Αθηναϊκής γης με τις λέξεις: πρεσβεία νείμας τησδε γής (fr. 24).

Βλέπουμε, λοιπόν, πως στην σύντομη αυτή επισκόπηση των όρων η φράση-κλειδί του 3^ου κανόνος πρεσβεία τιμής δεν σημαίνει καθόλου αυτό που νομίζουν όσοι την επικαλούνται για να αντιτάξουν στα πρεσβεία εξουσίας τα «πρεσβεία τιμής» (= τιμητικά πρεσβεία). Αν ο κανόνας ενδιαφερόταν να αποδώσει μόνον τιμητικά πρεσβεία στον Κωνσταντινουπόλεως τότε μια τέτοια παρερμηνεία θα κατηγορούσε εμμέσως τους εν αγίω πνεύματι συνηγμένους Πατέρες των Συνόδων ως αργόσχολους, οι οποίοι δεν είχαν τίποτα το ουσιαστικότερο να κάνουν από το να εκδίδουν κανόνες για θέματα εκκλησιαστικής εθιμοτυπίας. Άπαγε της βλασφημίας!

Αν ήσαν βεβαίως τα πράγματα έτσι δεν θα είχε ασχοληθεί ούτε η Δ᾽Οικουμενική Σύνοδος με την διασάφηση του 3^ου κανόνα όπως διατυπώθηκε στον δικό της 28^ον κανόνα. Επί μία ολόκληρη ημέρα (29 Οκτωβρίου του 451) απασχόλησε την Σύνοδο της Χαλκηδόνος η ερμηνεία των πρεσβείων τιμής του Κωνσταντινουπόλεως, διατυπώνοντας συγκεκριμένα προνόμια δικαιοδοσίας ήτοι: α) το δικαίωμα εκλογής και χειροτονίας των μητροπολιτών των θεμάτων Πόντου, Ασίας, και Θράκης, β) το δικαίωμα εκλογής και χειροτονίας των ιεραποστολικών επαρχιών («εν τοις βαρβαρικοίς»), και γ) το δικαίωμα να εκδικάζει τις προσφυγές ἀλλων αρχιερέων στις μεταξύ των διενέξεις (έκκλητον). Στήν γλώσσα των Πατέρων της Δ᾽Οικουμενικής Συνόδου τούτα τα προνόμια τα οποία απέδιδαν στον Κωνσταντινουπόλεως ἐξ αυθεντίας έξουσίαν[2] δεν αποτελούσαν μία καινοτομία αλλά την ερμηνεία του κανόνος που είχαν ήδη θεσπίσει εβδομήντα χρόνια πριν οι Πατέρες της Δευτέρας Οικουμενικής Συνόδου (τοις των αγίων πατέρων όροις επόμενοι και τὸν αρτίως αναγνωσθέντα κανόνα των ρν´ θεοφιλεστάτων επισκόπων...όπως χαρακτριστικά αναφέρει το προοίμιο του 28^ου κανόνος[3]) καθώς και την αναγνώριση μια πάγιας πρακτικής.

Ο άρτι αναγνωσθείς κανόνας είναι φυσικά ο 3^ος της Δευτέρας. Όταν τον έκτο αιώνα, ο διάκονος Rusticus διορθώνει τα πρακτικά της συνόδου μεταφράζει την φράση πρεσβεία τιμής την οποία συναντά κατά την ανάγνωση του 3^ου κανόνα κατά την διάρκεια της 17^ης συνεδρίας της Συνόδου ως primatus honorem (τιμἠν του πρωτείου).[4] Η μεταφραστική επιλογή είναι άκρως αποκαλυπτική: από την μία επικυρώνει την ερμηνεία των πατέρων της Τετάρτης Οικουμενικής Συνόδου που είδαν στα πρεσβεία τιμής την ἐξ αυθεντίας ἐξουσίαν του Κωνσταντινουπόλεως, από την άλλη, μας επιτρέπει να δούμε πως στο νού ενός σύγχρονου των πατέρων τα πρεσβεία τιμής δεν σήμαιναν τίποτα άλλο παρά τήν τιμή του πρωτείου.

---

[1]Το επιχείρημα αυτό έχει διατυπώσει με μεγάλη πειστικότητα ο Brian E. Daley στην μελέτη του “Position and Patronage in the Early Church” δημοσιευμένη στο Journal of Theological Studies, τομ. 44 (Οκτώβριος 1993), σελ. 529-553.

[2] Acta Conciliorum Oecumenicorum (ACO), ΙΙ, i, 457. Eπιμ. E. Schwartz (Βερολίνο, 1914).

[3] Concilium Oecumenicorum Generaliumque Decreta (Brepols, 2006), σελ. 150.

[4] Brian E. Daley, “Position and Patronage in the Early Church,” σελ. 542. 

- See more at: http://www.amen.gr/article19813#sthash.pqYPyTKt.dpuf

Αmen

ΣΧΟΛΙΟ: Έχουμε πρεσβύτερο, σάν σεβάσμιο καί γεροντότερο. Έχουμε πρεσβευτές οι οποίοι δέν είναι κυβερνήτες. Εχουμε πρεσβείες πειθούς καί ευγλωττίας. Τό δικαίωμα είναι σύγχρονη επινόηση γιά τήν εξισορρόπηση τής εξουσίας τών λίγων. Η χρησιμοποίηση τής μυθικής γλώσσας τού Θησέα, πού σημαίνει τήν διαδοχή τής βασιλείας, δέν επιβεβαιώνει τήν ανησυχία;
Η διδακτορική εργασία του Μητροπολίτου Σηλυβρίας κ. Μαξίμου καταργεί τούς Πατέρες οι οποίοι έσωσαν τήν εκκλησία στήν διάρκεια τών αιώνων από τά νύχια Πατριαρχών καί Επισκόπων;; Η ΤΙΜΗ ΠΡΟΣΦΕΡΕΤΑΙ. Δέν διεκδικείται. Αρχή σοφίας έλεγχος ονομάτων. Αυτός ο έλεγχος όμως δέν ομοιάζει μέ τόν έλεγχο τής παληάς ΕΣΑ στούς φαντάρους; Δέν μάς καθιστά φτωχότερους; Δικαιοδοσία στήν εκκλησία η οποία κατήργησε τό βασίλειο τού θανάτου;; ΤΗΝ ΕΞΟΥΣΙΑ;; Τά Μανουσάκια στολίζουν επάξια τελικώς τά είδωλα τής εξουσίας!
Αμέθυστος