Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΒΑΘΟΥΣ ΚΑΙ ΜΙΑ ΝΕΑ ΗΘΙΚΗ (17)

του ERICH NEUMANN

Συνέχεια από Κυριακή, 9 Μαρτίου 2014

ΚΕΦΑΛΑΙΟ  V

ΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΑΞΙΕΣ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΗΘΙΚΗΣ  (συνέχεια)

Το λογικό υπόβαθρο του ισχυρισμού μας ότι η τάση εξέλιξης που συνδέει την ηθική με την ψυχή – με την ιδιότητα δηλαδή της ψυχής σαν ένα ενιαίο σύνολο – οδηγεί στην σταθερότητα της προσωπικότητας, θα είναι τώρα προφανές. Η αστάθεια που προκαλείται από την απόσχιση της σκιώδους πλευράς, με όλα της τα καταστρεπτικά αποτελέσματα, αποφεύγεται εάν η σκιά και το ασυνείδητο παραμείνουν κάτω από τον έλεγχο του συνειδητού, και το εγώ αναλάβη μια συνεχή προσπάθεια να τα ενώση με την συνειδητότητα και την πραγματική ζωή. Με αυτόν τον τρόπο η πορεία της ολοκλήρωσης, με την ιδιαίτερη προσοχή που δείχνει απέναντι στα αντισταθμιστικά φαινόμενα και τον προσανατολισμό της προς το Ταυτό και την ολότητα, οδηγεί σε μια δομή της προσωπικότητας που δεν μπορεί πια να διαλυθή από την σύγκρουση ανάμεσα στα αντίθετα, και την κυριαρχία της μιας ή της άλλης πλευράς.

Ο μεσαίος δρόμος, επάνω στον οποίο βαδίζει σήμερα η ανάπτυξη της προσωπικότητας, είναι απαλλαγμένος από την μονομέρεια της δογματικής, απόλυτης αξιολόγησης που επιβαλλόταν προηγουμένως επάνω στα επί μέρους συστήματα. Είναι απαλλαγμένος από το καθαρό «καλό» και το καθαρό «κακό», και εξ’ ίσου απαλλαγμένος από τις μονόπλευρες εναλλακτικές λύσεις μιας αποκλειστικά ορθολογιστικής στάσης ή μιας καθορισμένης ιδεολογίας «παραλόγου». Σε αυτήν την διαδικασία, επίσης, η προσωπικότητα απελευθερώνεται από την καταστρεπτική διαλεκτική, κάτω από την επιρροή της οποίας οποιαδήποτε δεδομένη μονομερής στάση αντικαθίσταται επανειλημμένα και βίαια από την εξ ίσου μονομερή αντίθετη στάση.

Αυτή η ελευθερία από τα αντίθετα και αυτός ο «μεσαίος δρόμος» δεν πρέπει καθόλου να συγχέωνται με τους πασίγνωστους προκατόχους του στον χώρο της Ανατολής. Ο μεσαίος μας δρόμος έχει πραγματικά ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά με τον αντίστοιχό του της Ανατολής, τα πιο σπουδαία από τα οποία είναι η ηθική αυτονομία και η μερική ανεξαρτησία του κόσμου, την οποία φέρνει αυτή η αυτονομία· βρίσκεται σε αντίθεση, πάντως, με την εχθρότητα απέναντι στον κόσμο που είναι χαρακτηριστική στην Ανατολική πνευματικότητα. Ο δρόμος της νέας ηθικής ενδιαφέρεται ιδιαίτερα να δυναμώση και να βαθύνη την «ύπαρξη μέσα στον κόσμο», και αυτό είναι που κάνει δυνατή την διαδικασία της εστίασης στο Ταυτό και της συμπερίληψης των ασυνειδήτων στοιχείων μέσα στην δομή της προσωπικότητας. Στην πράξη, η αφομοίωση των ασυνειδήτων στοιχείων αφήνει πολύ λίγο χώρο για τον «εξευγενισμό». Εκτός από την υλοποίηση μερικών αρνητικών περιεχομένων κάτω από τον έλεγχο της συνείδησης, ο κύριος και αποφασιστικός ρόλος παίζεται από την  μ ε τ α μ ό ρ φ ω σ η  αυτών των περιεχομένων μέσα στα πλαίσια της προσωπικότητας.

Η μεταμόρφωση του αρνητικού ήταν το βασικό ψυχολογικό πρόβλημα της αλχημείας. Όπως έχει δείξει ο Jung (Βλέπε: Wilhelm και Jung: «Το μυστικό του χρυσού λουλουδιού». Λονδίνο και Νέα Υόρκη, 1931 και C.G.Jung: «Ψυχολογία και Αλχημεία», Άπαντα, τόμος 12, κλπ.), η μεταμόρφωση του σιδήρου, του πιο ταπεινού μετάλλου, σε χρυσό, το πιο πολύτιμο, γινόταν κατανοητή σαν μια ψυχική διαδικασία από τους ίδιους του Αλχημιστές.

Το ίδιο πρόβλημα βρίσκεται σε μια παράλληλη αλλά διαφορετική μορφή στην Cabala και τον Χασιδισμό, μια θρησκευτική ανανεωτική κίνηση που ενθουσίαζε τις μάζες των Εβραίων της ανατολικής Ευρώπης πριν από τουλάχιστον εκατόν πενήντα χρόνια. Αποφθέγματα όπως: «Οι ιερότεροι σπινθήρες βρίσκονται στο πιο χαμηλό επίπεδο», και «Το καλό είναι κρυμμένο στο σκοτάδι», αναφέρονται σε αυτήν την διαδικασία της μεταμόρφωσης· το ίδιο και η ερμηνεία της εντολής «Αγαπήσεις Κύριον τον Θεό σου εξ όλης της καρδίας σου», που σημαίνει «Να αγαπήσης τον Θεό και με τα καλά και με τα κακά σου ένστικτα».

Ολόκληρη η σημασία αυτής της σύλληψης κατανοήθηκε μόνο από λίγους εκ των αρχηγών του Χασιδισμού, και όχι από τον Ιουδαϊσμό γενικά. Αυτό εκφράζεται πολύ καθαρά στην ακόλουθη ερμηνεία: Στο κείμενο «Αγαπήσεις τον πλησίον σου ως σε αυτόν· εγώ ειμί ο Κύριος» (Λευιτικόν 14, 18), η Εβραϊκή λέξη που μεταφράζεται με το «τον πλησίον σου» αντικαθίσταται από την λέξη που σημαίνει «το δικό σου κακό», που είναι ομόηχη, αν και γράφεται διαφορετικά. Τότε το κείμενο θα λέει: «Να αγαπήσης το κακό σου σαν τον εαυτό σου· εγώ είμαι ο Κύριος», και η ερμηνεία του είναι η εξής: «Όπως κάνεις εσύ, έτσι κάνω κι εγώ, ο Κύριος», με άλλα λόγια: «Όπως αγαπάς το δικό σου κακό, έτσι κι εγώ το αγαπώ» (Torat Rabbi Nachmann, σ. 73. S.A. Horodetsky).

Δεν είναι στις προθέσεις μας να περιγράψουμε εδώ πώς συμβαίνει η μεταμόρφωση του κακού και του αρνητικού μέσα στην προσωπικότητα. Είναι ένα μέρος της διαδικασίας της εξατομίκευσης, κατά την οποία, ακόμη και στον σύγχρονο άνθρωπο, είναι συνηθισμένο να εμφανίζονται αλχημιστικά σύμβολα· αυτά τα σύμβολα δείχνουν τον μεταμορφωτικό χαρακτήρα αυτής της εμπειρίας. Η μεταμόρφωση, κατά την οποία η προσωπικότητα υφίσταται μια μεταβολή, σαν να βράζη στην φωτιά και να λυώνη, όπως τα μέταλλα, συνδέεται επίσης συχνά με σύμβολα αναγέννησης, και ουσιαστικά είναι πάντα μια διαδικασία ολοκλήρωσης.

 Φθάνομε λοιπόν στην εξής διατύπωση των αξιών στην νέα ηθική: ό,τι οδηγεί στην ολοκλήρωση είναι «καλό», ό,τι οδηγεί στην διάσπαση είναι «κακό» . Η ακεραιτότητα είναι καλή, η αποσύνθεση είναι κακή. Η ζωή, οι εποικοδομητικές τάσεις και η ολότητα είναι στην πλευρά του «καλού»· ο θάνατος, η διάσπαση και η διάλυση είναι στην πλευρά του κακού. Συγχρόνως, όμως, ο σύγχρονος άνθρωπος έχει συνείδηση της αδιάσπαστης αλληλεξάρτησης ανάμεσα στις δύο αρχές. Σε σύγκριση, πάντως, είναι γεγονός ότι οι διαδικασίες της ολοκλήρωσης υπερτερούν· αυτό ισχύει εξ ίσου για την ζωντανή ψύχη όπως και για την έμβια ύλη γενικά. Η εκτίμησή μας για τις ηθικές αρχές δεν αφορά πια περιεχόμενα, ιδιότητες ή πράξεις που θεωρούνται σαν «οντότητες»· σχετίζεται λειτουργικά με την ολότητα. Ο,τιδήποτε βοηθάει στην ολότητα, που έχει σαν κέντρο της το Ταυτό, προς την κατεύθυνση της ολοκλήρωσης, είναι «καλό», ανεξάρτητα από την φύση αυτού του βοηθητικού παράγοντα. Και το αντίστροφο, ο,τιδήποτε οδηγεί στην αποσύνθεση είναι «κακό» έστω και αν πρόκειται για «καλές προθέσεις», «συλλογικά καθιερωμένες αξίες», ή ο,τιδήποτε άλλο «εξωτερικά καλό».

Η ενσωμάτωση του αρνητικού στην διαδικασία της ολοκλήρωσης είναι κριτήριο όχι μόνο δύναμης, αλλά και ηθικής επίτευξης. Αυτό παραμένει αληθινό, έστω και αν, πολλές φορές, αυτή η «επίτευξη» είναι στην πράξη ένα είδος μαρτυρίου, και μπορεί πραγματικά να πάρη την μορφή της αποτυχίας – ή να εκφρασθή με τους όρους μιας αληθινής αποτυχίας. Και ο πόνος, επίσης  – η αποδοχή και η αφομοίωση του πόνου – είναι μια επίτευξη και μια έκφραση της ψυχολογικής ζωτικότητας του ατόμου. Το ότι αυτό δεν είναι ζήτημα αναζήτησης εκ μέρους μας του κακού, αλλά του ό,τι, αντίθετα, το κακό χτυπάει την πόρτα μας, δεν χρειάζεται να τονισθή περισσότερο. Καθώς αφομοιώνεται, όμως, αυτό το κακό που χτυπάει την πόρτα μας ενσωματώνεται στην ολότητα της προσωπικότητας, χωρίς ο αναγκαίος χαρακτήρας της αντίθεσης ανάμεσα στο «καλό» και στο «κακό» να εξαφανίζεται σε αυτήν την διαδικασία. Η ζωντανή ολότητα στην πραγματικότητα ζη από την ένταση ανάμεσα στα ζεύγη των αντιθέτων, που είναι ενωμένα μέσα της για να σχηματίσουν μια υπερκείμενη ενότητα, είτε αυτά τα αντίθετα είναι το καλό και το κακό, είτε είναι το αρσενικό και το θηλυκό, το εξωτερικό και το εσωτερικό, το λογικό και το παράλογο, ή άλλα.

Η ολότητα με την ένωση του συνειδητού και του ασυνειδήτου, περιλαμβάνει την ανάπτυξή της και τις κατώτερες και τις ανώτερες ψυχικές δυνάμεις. Ο κίνδυνος της διάσπασης χρειάζεται να καταπολεμηθή, τόσο όταν οι πνευματικές δυνάμεις έχουν τον έλεγχο, όσο και όταν οι ενστικτώδεις γήινες δυνάμεις κυριαρχούν. Μια ανάπτυξη που ξεπερνάει την μονομέρεια της φύσης, είτε αυτή καθορίζεται από τον ψυχολογικό τύπο, είτε από το φύλο, είναι το ιδανικό της νέας ηθικής, με την οποία ο σύγχρονος άνθρωπος κάνει μια ειλικρινή προσπάθεια να σταματήση να αρνείται την πραγματικότητα του κόσμου στις αξιολογικές του κρίσεις, και, αντίθετα, να αποδεχθή τον κόσμο και να τον ενσωματώση σε μια ανώτερη σύνθεση μέσα του.

Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο, ένα από τα βασικά σύμβολα της διαδικασίας της εξατομίκευσης είναι η mandala ή ιερός κύκλος. Με αυτό το σύμβολο, η ψυχή πετυχαίνει μορφική τελειότητα, επειδή, για παράδειγμα, το σχήμα μιας σφαίρας ή ενός λουλουδιού εκφράζει την κυκλικότητα της ψυχής που βρίσκεται σε αρμονία με τον εαυτό της, στην οποία κυκλικότητα η τετραδικότητα των ψυχικών λειτουργιών, η πόλωση ανάμεσα στο αρσενικό και το θηλυκό και οι κληρονομημένες επί μέρους προσωπικότητες του ασυνειδήτου, με όλο το πλήθος των αντιθέτων τους, ενσωματώνονται σε μια ενιαία δομή.

Από μια άποψη, η νέα ηθική είναι μια ατομική ηθική, μια ηθική εξατομίκευσης. Εκφράζει το μοναδικού χαρακτήρα καθήκον κάθε ατόμου (μοναδικού χαρακτήρα εφόσον προκύπτει από την μοναδικότητα της κρυστάλλωσής του), που είναι να αντιμετωπίση τα δικά του ιδιαίτερα ηθικά προβλήματα, όπως προκύπτουν από την ψυχοσωματική του  ιδιοσυγκρασία και το πεπρωμένο του. Αλλά η άλλη πλευρά της νέας ηθικής, που είναι τουλάχιστον εξ ίσου σπουδαία, είναι ακριβώς η συλλογική σημασία της εξατομίκευσης, και όλα όσα αυτή συνεπάγεται. Αυτό για το οποίο μιλήσαμε αποκαλώντας το σταθερότητα της ψυχικής δομής έχει, όπως έχουμε ήδη τονίσει, ζωτική σχέση με το σύνολο.

Έχουμε περιγράψει την κρυστάλλωση της παλιάς ηθικής σαν «μολυσματική», επειδή σε αυτήν την ηθική το αρνητικό δεν γίνεται αποδεκτό ούτε αφομοιώνεται, ή μεταμορφώνεται, ή βιώνεται από το άτομο, αλλά διώχνεται και αποσχίζεται από το συνειδητό, με αποτέλεσμα να μεταναστεύση σε πρωτόγονες περιοχές της ομάδας, όπου προκαλεί ερεθισμό και εκρήξεις αναταραχής.

Από την άλλη μεριά, η προσωπικότητα που έχει βρη το κέντρο της και έχει επιτύχει την ηθική της αυτονομία, σύμφωνα με την άποψη της καθολικής ηθικής, αποτελεί με την σταθεροποιημένη της δομή και την διεύρυνση της συνειδητότητας, ένα σημείο συσπείρωσης και ένα προστατευτικό τείχος για το σύνολο. Είναι μια εστία ακινησίας μέσα στην ροή των φαινομένων, και τα κύματα της συλλογικοποίησης και της μαζικής ψυχής σπάζουν χωρίς αποτέλεσμα επάνω της, είτε ορμούν από τα έξω είτε από τα μέσα. Αυτά τα κύματα παρασύρουν στην πραγματικότητα μόνο προσωπικότητες που έχουν αναπτυχθή επάνω στις γραμμές μιας μερικής ηθικής, επειδή οι ρίζες που έχουν αυτές οι προσωπικότητες δεν είναι βυθισμένες μέσα στο ασυνείδητο. Αυτές οι προσωπικότητες συντρίβονται από μόνο το βάρος των μαζικών συμβάντων που εκτυλίσσονται γύρω τους και μέσα τους, και τα οποία εμφανίζονται με την μορφή μιας εχθρικής τυραννίας, όπως μπορούμε να παρατηρήσουμε σε κάθε πλευρά της σκηνής του σύγχρονου κόσμου.

Η παγιωμένη ψυχική δομή του ανθρώπου της καθολικής ηθικής δεν είναι εκτεθειμένη σε τόσο σοβαρό κίνδυνο, για τον απλό λόγο ότι αυτός έχει αφομοιώσει και ενσωματώσει, πάρα πολλά στοιχεία από την μαζική ψυχή, δηλαδή το συλλογικό ασυνείδητο, τα οποία κάνουν τους άλλους ανθρώπους να κυριεύονται από τρόμο, έκπληξη, θαυμασμό ή υποχρεωτική έλξη. Μια τέτοια προσωπικότητα γνωρίζει καλύτερα τα ύψη και τα βάθη και τα χάσματα της ανθρώπινης φύσης, αφού τα έχει δοκιμάσει και τα έχει ζήσει μέσα της η ίδια. Σε περιπτώσεις καταστροφικών φυσικών πλημμυρών που χαρακτηρίζουν περιόδους βίαιας συλλογικής αναταραχής, μια τέτοια προσωπικότητα αποτελεί κυματοθραύστη ενάντια στις μαζικές επιδημίες και την πλημμύρα των γεγονότων από τα οποία αυτές συνοδεύονται, και λειτουργεί σαν φύλακας και παράγοντας κάθαρσης του συνόλου. Όπως λέει ο C.G.Jung: «Η προσωπικότητα δεν επιτρέπει στον εαυτό της να καταληφθή από τον πανικό εκείνων των ανθρώπων που μόλις τώρα ξυπνούν στην κατάσταση της συνειδητότητας, επειδή έχει αφήσει πίσω της όλους της τους φόβους. Είναι ικανή να αντιμετωπίση τις αλλαγές των καιρών, και έχει γίνει χωρίς να το ξέρη ή να το θέλη ένας α ρ χ η γ ό ς». (Άπαντα, τόμος 17, σ. 179).

Αυτό το είδος αφομοίωσης από ένα άτομο περιεχομένων που ζουν ενεργά στο σύνολο, μας είναι γνωστό για παράδειγμα, από τους προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης. Αυτοί ζούσαν την σκιώδη πλευρά του ανθρώπου και τους κινδύνους της αρχικά μέσα τους, και έτσι μπορούσαν έπειτα να αναγγείλουν την εισβολή της πριν από το πραγματικό γεγονός· αντίστροφα, όταν ερχόταν η καταστροφή, ήταν οι πρώτοι που ζούσαν μέσα τους την ανάδυση από τα βάθη εποικοδομητικών δυνάμεων και δυνατοτήτων λύτρωσης, και τότε ήταν ικανοί να εξωτερικεύσουν αυτές τις δυνάμεις με την μορφή της παρηγοριάς και της υπόσχεσης για λύτρωση στο μέλλον.

Στον βαθμό που ζη στην πραγματικότητα ολόκληρο το φάσμα της ατομικής του ζωής, το άτομο είναι, όπως είπαμε στην αρχή, ένα αλχημιστικό δοχείο, στο οποίο τα στοιχεία που υπάρχουν στο σύνολο λιώνουν και μετασχηματίζονται για να αποτελέσουν μια νέα σύνθεση, η οποία έπειτα προσφέρεται στο σύνολο. Αλλά η προ-επεξεργασία του κακού που εκτελεί το άτομο σαν μέρος της διαδικασίας της αφομοίωσης της σκιάς του, το κάμει συγχρόνως ένα παράγοντα ανοσοποίησης του συνόλου. Η ατομική σκιά κάποιου συνδέεται πάντοτε με την συλλογική σκιά της ομάδας του, και, καθώς αφομοιώνει το δικό του κακό, ένα κομμάτι του συλλογικού κακού αφομοιώνεται πάντοτε την ίδια στιγμή.

Συνεχίζεται