του ERICH NEUMANN
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
ΣΚΕΨΕΙΣ ΕΠΑΝΩ ΣΤΗΝ ΣΚΙΑ (συνέχεια)
Η αποδοχή της σκιώδους πλευράς του ανθρώπου δεν οδηγεί μόνο στην συμπαράσταση και στην θεραπεία· περιέχει επίσης ένα στοιχείο συγνώμης και άφεσης. Ο άνθρωπος μαθαίνει κάτι περισσότερο από το να ζη απλώς σε ανεκτούς όρους μαζί με τον εαυτό του· θα πρέπει στην ουσία να μάθη να ζη με την αμαρτία του – αν και αυτό, φυσικά, δεν θα πρέπει να παρανοηθή ότι σημαίνει να ζη «μέσα» στην αμαρτία του. Αυτό μας φέρνει στην καρδιά του ηθικού και ψυχολογικού προβλήματος, που προκαλεί η υλοποίηση της σκιάς στην ανθρώπινη ανάπτυξη, και που, σύμφωνα με τα λόγια του Jung: :Δεν θα πρέπει να διαστρεβλωθή και να μετατραπή σε μια διανοητική δραστηριότητα, επειδή έχει πολύ περισσότερο την σημασία ενός μαρτυρίου και ενός πάθους που περιλαμβάνει ολόκληρο τον άνθρωπο: (Jung: «Το πνεύμα της ψυχολογίας», Άπαντα, τόμος 8, σελ. 208).
Σε κάθε περίπτωση, η αποδοχή της σκιάς προϋποθέτει μια θανάσιμη σύγκρουση, κατά την οποία το εγώ πολεμάει μέχρις εσχάτων για να υπερασπίση τον δικό του κόσμο αξιών· μόνο μέσα από το πάθος τελικά φθάνει στην συνειδητοποίηση μιας νέας ηθικής, στην οποία το εγώ και το συνειδητό δεν είναι πια υπεύθυνα για την μοναδική και υπέρτατη απόφαση. Κατ’ αρχήν, και για τον ασθενή και για τον θεραπευτή, η σκιά είναι το Κακό, και το Κακό είναι αυτό που πρέπει να αποφευχθή.
Αλλά αποφεύγουμε με επιμέλεια να ερευνήσουμε το εάν σε αυτήν ακριβώς την δύναμη του κακού ο θεός θα μπορούσε να έχη βάλει έναν ιδιαίτερο σκοπό, που είναι πάρα πολύ σημαντικό για μας να τον ξέρουμε. Οδηγείται κανείς σε μια παρόμοια άποψη όταν, σαν τον ψυχοθεραπευτή, έχει να κάνη με ανθρώπους που αντιμετωπίζουν την πιο σκοτεινή σκιά τους. Οπωσδήποτε, ο γιατρός δεν μπορεί να δείξη, με μια κίνηση εύκολης ηθικής ανωτερότητας, τις πλάκες του νόμου και να πη: “Δεν θα κάνης αυτό”. Πρέπει να εξετάση τα πράγματα αντικειμενικά και να ζυγίση τις πιθανότητες, επειδή ξέρει, όχι τόσο από θρησκευτική εκπαίδευση και παιδεία, όσο από ένστικτο και εμπειρία, ότι υπάρχει κάτι πολύ όμοιο με το “μακάριο σφάλμα” (Σημ: felix culpa: αναφέρεται στο αμάρτημα του Αδάμ. Από τον Roman Missal και την ακολουθία του Μεγάλου Σαββάτου. Το πλήρες κείμενο λέει: “O felix culpa, quae talem ac tantum meruit hebere redemptorem!” (Ω μακάριο σφάλμα, που αξιώθηκες να έχης έναν τόσο μεγάλο και ένδοξο Λυτρωτή!) Ξέρει ότι κάποιος μπορεί να χάση όχι μόνο την ευτυχία του, αλλά επίσης και την τελική του ενοχή, χωρίς την οποία ένας άνθρωπος δεν θα φθάση ποτέ στην ολοκλήρωσή του» (Jung: «Ψυχολογία και Αλχημεία». Άπαντα, τόμος 12, σ.σ. 29-30).
Η αποδοχή του προβλήματος της σκιάς είναι το πρώτο μέρος μιας διαδικασίας μεταμόρφωσης της προσωπικότητας, η οποία, ο,τιδήποτε άλλο και αν περιλαμβάνη, πάντοτε συνεπάγεται μια διεύρυνση της συνειδητότητας. Αυτό, πάντως, δεν σημαίνει με κανένα τρόπο μια ανεύθυνη παράδοση στην σκιά, που θα είχε σαν αποτέλεσμα μια μοιραία απώλεια της συνειδητότητας. Η αλλαγή της στάσης απέναντι στην σκιά, που είναι απαραίτητη για την θεραπεία του άρρωστου ανθρώπου, ο οποίος αντιπροσωπεύει τον σύγχρονο άνθρωπο με όλο του τον διχασμό και την διάλυση, δεν έχει τίποτε το κοινό με μια μεγαλομανή κατάσταση του να βρίσκεται κανείς «πέρα από το καλό και το κακό». Αντίθετα, η αποδοχή από κάποιον του εαυτού του σαν μιας οντότητας που περιέχει μια σκοτεινή πλευρά και μια σκιά, προέρχεται στην πραγματικότητα από μια βαθειά και ταπεινή αναγνώριση της ανυπέρβλητης κατάστασης περιορισμού του ανθρώπου σαν δημιουργήματος, η οποία κατάσταση είναι ένα μέρος του σκοπού της δημιουργίας του. Αντίθετα με το παλιό συνειδητό δίλημμα – ή να παραδοθή κανείς στην σκιά και να καταβροχθισθή, ή αλλοιώς να την προβάλη και να την χάση εντελώς – η «αποδοχή της σκιάς» είναι μια λύση που δίνει ένα τέλος στην συνειδητότητα αυτού του προβλήματος. Και αυτός είναι στην ουσία ο σκοπός αυτή της διαδικασίας.
«Μια από τις πιο σκληρές ρίζες του κακού είναι η ασυνειδητότητα, και θα ευχόμουν ο λόγος του Ιησού: “Άνθρωπε, εάν ξέρεις τί κάνεις, είσαι ευλογημένος, αλλά εάν δεν ξέρεις, είσαι καταραμένος, και παραβάτης του νόμου” ( Βλ. Το Απόκρυφο Ευαγγέλιο του Ιακώβου, σ. 33) να βρισκόταν ακόμη μέσα στα Ευαγγέλια, αν και έχει μόνο μια αυθεντική πηγή. Θα μπορούσε θαυμάσια να είναι η προμετωπίδα μιας νέας ηθικής». (Jung: «Μια ψυχολογική προσέγγιση στο δόγμα της Τριάδος». Άπαντα, τόμος 11, σελ.197).
Η σκιά είναι ο «φύλακας της θύρας», πέρα από την οποία ο δρόμος οδηγεί στο υπόγειο βασίλειο της μεταμόρφωσης και της ανανέωσης. Και έτσι, αυτό που αρχικά φαίνεται στο εγώ σαν διάβολος, γίνεται ένας ψυχοπομπός, ένας οδηγός της ψυχής, που της δείχνει τον δρόμο για τον κυριότερο κόσμο του ασυνειδήτου – που περιλαμβάνει την κόλαση, όπως και το βασίλειο των Μητέρων. Και εδώ, η συμφωνία του Faust με τον Μεφιστοφελή εμφανίζεται σαν ένα πρότυπο.
Ο σύγχρονος άνθρωπος έχει χάσει τον δρόμο του· αλλά ο δρόμος που θα του φέρη την σωτηρία είναι ένας δρόμος που οδηγεί προς τα κάτω, προς μια επανένωση με το ασυνείδητο, με τον κόσμο των φυσικών ενστίκτων και των προγόνων, που η σκιά είναι ο αγγελιοφόρος τους. Αυτός είναι που φέρνει τα «καλά νέα» του θησαυρού που είναι κρυμμένος στα βάθη, του θεραπευτικού βοτανιού που μεγαλώνει το σκοτάδι, και που η μυστική του δύναμη μπορεί να σταματήση το αίμα από την πληγή του σύγχρονου ανθρώπου.
Εντούτοις, η απάντηση της αναλυτικής ψυχολογίας του Jung στο πρόβλημα της σκιάς είναι κάτι περισσότερο από ένα ακόμη παράδειγμα της «γείωσης» του σύγχρονου ανθρώπου, που την συναντάμε σε τόσο πολλούς τομείς σήμερα. Η ψυχολογία του βάθους είναι, πράγματι, ένα από εκείνα τα πνευματικά ρεύματα, μέσω των οποίων η ανθρωπότητα αποκτά συνείδηση της συγγένειάς της με τα «κατώτερα» επίπεδα της πραγματικότητας – όπως συμβαίνει, για παράδειγμα, στην εθνολογία, δηλαδή την επιστήμη που έχει σαν πεδίο έρευνας τον πρωτόγονο άνθρωπο, την βιολογία, την επιστήμη που μελετά τον άνθρωπο σαν παιδί της φύσης, και την κοινωνιολογία, την επιστήμη του ανθρώπου σαν μέλους της ομάδος. Κοινή σε όλα αυτά τα ρεύματα είναι μια ορισμένη ομοιότητα κατεύθυνσης, που είναι χαρακτηριστική για το σύγχρονο «πνεύμα των καιρών»· από την άλλη μεριά, η ψυχολογία του βάθους γεννήθηκε από την πίεση μιας ανάγκης του ανθρώπου σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από οποιαδήποτε άλλη επιστήμη.
Η ψυχολογία του βάθους – που περιλαμβάνει, φυσικά, την αναλυτική ψυχολογία του Jung – δεν προήλθε από καμιά προσχηματισμένη αντίληψη για τον άνθρωπο. Είναι ένα «έργο εκστρατείας», κατά το οποίο και ο θεραπευτής, καθώς κάνει την απελπισμένη του προσπάθεια να σώση το άτομο από τον θανάσιμο κίνδυνο που το απειλεί, και ο ίδιος ο ασθενής, εκπλήττονται συνεχώς και κατακλύζονται από την παρουσία του απροσδόκητου, και αυτό το νόημα καθώς και η εσωτερική καθοδήγηση αναδύονται ξαφνικά από αυτό που φαίνεται παθολογικό και παράλογο. Μια από αυτές τις απροσδόκητες ενορατικές αντιλήψεις είναι η ανακάλυψη ότι, κατά παράδοξο τρόπο, ο Εωσφόρος, ο φορέας της Αυγής, διαλέγει την σκιά για να αποκαλύψη τον εαυτό του.
Αρχικά ο σύγχρονος άνθρωπος βιώνει τις δυνάμεις του «κακού» σαν σκοτεινές δυνάμεις χωρίς κανένα νόημα, που συντρίβουν τον κόσμο της ανθρώπινης συνείδησης και του πολιτισμού· αυτό που δεν κατορθώνει, όμως, να αναγνωρίση είναι οι ρίζες αυτών των δυνάμεων μέσα του. Μόνον όταν υποχρεώνεται από την ασθένεια και την πίεση της ανάγκης να συμφιλιωθή με την ίδια του την φύση, μπορεί να του δοθή η ευκαιρία να βιώση σταδιακά αυτή την σκοτεινή δύναμη της σκιάς σαν αγγελιαφόρο του δημιουργικού δυναμικού στοιχείου που ζη μέσα στην ψυχή του. Είναι μέρος του πεπρωμένου του σύγχρονου ανθρώπου ο δρόμος του να τον οδηγήση αρχικά «κάτω στα βάθη», όχι «επάνω στα ύψη»· είναι εκπληκτικό λοιπόν που ο οδηγός που συναντάει καθώς ξεκινάει την πορεία του δεν εμφανίζεται σαν κάποιος λαμπρός άγγελος φωτός, αλλά σαν η σκοτεινή σκιώδης μορφή του ίδιου του κακού;
Σε αυτό, όμως, ακριβώς το στάδιο, το σκοτεινό και παράδοξο μυστικό της μεταμόρφωσης της προσωπικότητας αρχίζει να γίνεται μια ζωντανή εμπειρία για τον άνθρωπο. Ακόμη και στην αντικειμενική διαδικασία της μεταμόρφωσης, κατά την οποία τα αρχέτυπα, οι απρόσωπες μορφές του συλλογικού ασυνειδήτου, αναλαμβάνουν τον ρόλο του οδηγού, και όταν η προσωπική μορφή της σκιάς έχει ήδη, όσο είναι δυνατόν, έρθει σε σχέση με την συνειδητή ζωή της προσωπικότητας, η σκιά ακόμη ασκεί την απροσμέτρητη επίδρασή της.
Αυτή η πλευρά της διαδικασίας της μεταμόρφωσης έχει εξηγηθή πολύ καθαρά από τον Jung στις έρευνές του σχετικά με την αλχημεία. Το πρόβλημα της σκιάς είναι κεντρικό σε αυτόν τον χώρο. Και τούτο δεν οφείλεται μόνο στο γεγονός ότι ο Ερμής, (Βλέπε: Jung: «Το πνεύμα Mercurius”, Άπαντα, Τόμος 13, σ.σ. 228-9) το «Πνεύμα» της αλχημείας, έχει επίσης τα χαρακτηριστικά του διαβόλου, και ότι ο θάνατος, η μαυρίλα (Σ.τ.Μ.: nigredo), η αποσύνθεση και η ενοχή είναι ουσιαστικές προϋποθέσεις του o p u s, οι οποίες πρέπει να γίνουν αποδεκτές και να βιωθούν. Όπως έχει δείξει ο Jung, ο αληθινός, μυστικός, αιρετικός σκοπός της αλχημείας δεν είναι απλώς η «ανοχή» της σκιάς και η αποδοχή της με έναν παθητικό τρόπο, αλλά η ενεργητική αναζήτηση και ανάδυσή της, και η λύτρωσή της με το o p u s m a g n u m (Το «Μεγάλο Έργο» της αλχημείας). Είναι πάντα η σκοτεινή και χθόνια πλευρά της σκιάς στην φύση του ανθρώπου και του κόσμου που λυτρώνεται με την τεκνοποίηση, την δημιουργία ή την γέννηση του f I l i u s p h i l o s o p h o r u m (Υιού των φιλοσόφων). Δεν είναι καθόλου τυχαίο το ότι ο χρυσός δεν βρίσκεται «σε έναν ουράνιο τόπο» (Σημ.: «εν ουρανίω τόπω»: Πλάτωνος «Πολιτεία»), αλλά «I n s t e r c o r e», στην κοπριά.
Πραγματικά, η διαδικασία της μεταμόρφωσης είναι δεμένη με την σκιά σε όλη της την πορεία, όχι μόνο στην αρχή της διαδρομής – ένα μυστικό που ήδη προδίδεται από την συνεχή εμφάνιση του συμβολισμού της αιμομιξίας, θεωρούμενης σαν αμαρτωλής πράξης. Η δημιουργική χάρη της αναγέννησης, της θεραπείας και της μεταμόρφωσης που αναδύεται απροσδόκητα από το σκοτάδι του ασυνειδήτου, κρατάει ως το τέλος την σύνδεσή της με το παράδοξο του d e u s a b s c o n d i t u s (κρυμμένου θεού), αυτής της απροσδιόριστης και ανεξιχνίαστης θεϊκής δύναμης η οποία μπορεί να συναντήση το εγώ με την μορφή του Σατανά, της σκιάς του θεού, μέσα στο ίδιο το οχυρό της ψυχής. Η θεότητα, που υπερβαίνει άπειρα την περιοχή της ανθρώπινης κατανόησης, αντανακλάται στην ίδια της την εικόνα – το παράδοξο του Ταυτού στον άνθρωπο. Σε μια σειρά από χωρία, ο Jung έκανε συνεχεία προσπάθειες να δείξη πώς και γιατί το τέταρτο πρόσωπο, ο διάβολος, Αντίχριστος, ανήκει στην ολότητα της θεϊκής φύσης, και δεν μπορεί πια να εξαιρείται από αυτήν. Εντούτοις, είναι τέλεια παρανόηση της έντασης της βαθειάς του ανησυχίας το να θεωρήσουμε ότι θεολογεί. Ο σκοπός του είναι, σε κάθε ιδιαίτερη περίπτωση, «να συνδέση τις ονομαζόμενες μεταφυσικές αντιλήψεις, που έχουν χάσει την ριζική τους σχέση με την φυσική εμπειρία, με ζωντανές, συλλογικές ψυχικές διαδικασίες, έτσι ώστε να μπορέσουν να αναλάβουν το αληθινό και αυθεντικό τους νόημα». (Jung: «Αιών», Άπαντα, Τόμος 9, μέρος ΙΙ, σ. 34).
Ο θανάσιμος κίνδυνος που αντιμετωπίζει ο σύγχρονος άνθρωπος είναι η επανασυλλογικοποίησή του κάτω από την πίεση μαζικών γεγονότων, το να γίνη δηλ, παιχνιδάκι των δυνάμεων του ασυνειδήτου, και τελικά ο ίδιος να χαθή μέσα στην διάλυση της συνειδητότητάς του. Η αναλυτική ψυχολογία του Jung αντιμετωπίζει αυτόν τον κίνδυνο διδάσκοντας την αρχή της ανάπτυξης προς την κατεύθυνση της ολότητας, μέσω της διαδικασίας της εξατομίκευσης. Αλλά αυτή η ανάπτυξη προς την κατεύθυνση της ολότητας περιλαμβάνει υποχρεωτικά μια δημιουργική σχέση ανάμεσα στην σκοτεινή, ενστικτώδη πλευρά της ανθρώπινης φύσης, και την φωτεινή πλευρά, που αντιπροσωπεύεται από το συνειδητό. Χρειάζεται μια καινούργια μορφή ανθρωπισμού, με την οποία ο άνθρωπος θα μάθη να γίνεται φίλος με τον εαυτό του, και να βιώνη την σκιώδη πλευρά του σαν ένα ουσιαστικό στοιχείο της δημιουργικής του ζωτικότητας. Η σκιά δεν είναι ένα μεταβατικό στάδιο, ούτε «τίποτε άλλο παρά μόνο» η πλευρά των ενστίκτων, θεωρούμενη απλώς σαν ένα έδαφος, μέσα στο οποίο είναι φυτεμένες οι ρίζες της ζωής. Είναι το παράδοξο μυστικό της ίδιας της μεταμόρφωσης, αφού στην πραγματικότητα ακριβώς μέσα στην σκιά και μέσω της σκιάς ο μόλυβδος μετατρέπεται σε χρυσό. Μόνο όταν ο άνθρωπος μαθαίνει να ζη τον εαυτό του σαν το πλάσμα ενός δημιουργού που έκανε το φως και το σκοτάδι, το καλό και το κακό, αποκτάει συνείδηση του Ταυτού σαν μιας παράδοξης ολότητας, μέσα στην οποία τα αντίθετα είναι ενωμένα, όπως είναι μέσα στην θεότητα. Μόνον τότε – όταν η δημιουργική αλληλεπίδραση του φωτός και της σκιάς γίνη αποδεκτή και βιωθή σαν το θεμέλιο αυτού του κόσμου – η ζωή σε αυτόν τον κόσμο είναι πράγματι δυνατή για τον άνθρωπο· μόνον τότε η ενότητα της δημιουργίας και της ανθρώπινης ύπαρξης θα διαφύγουν την καταστροφή από το ολέθριο σχίσμα που απειλεί το μέλλον της ανθρώπινης φυλής.
ΤΕΛΟΣ
ΣΧΟΛΙΟ: H ΘΕΟΤΗΣ. Ο ΠΙΟ ΣΥΝΤΟΜΟΣ ΔΡΟΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΟ. Η ΘΕΩΣΗ Η ΕΝΩΣΗ ΤΩΝ ΑΝΤΙΘΕΤΩΝ. Η ΕΙΡΗΝΗ Η ΕΝΟΤΗΣ ΤΩΝ ΠΟΛΛΩΝ. Η ΒΟΥΛΗΣΗ ΓΙΑ ΔΥΝΑΜΗ, Η ΕΞΑΤΟΜΙΚΕΥΣΗ, ΑΓΚΑΛΙΑΖΕΙ ΤΟ ΜΗΔΕΝ. ΤΟ ΕΙΝΑΙ ΚΑΙ ΤΟ ΤΙΠΟΤΑ.
Αμέθυστος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου