ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ Ο ΑΡΕΟΠΑΓΙΤΗΣ καί ο Χριστιανικός Πλατωνισμός. (4)

Συνέχεια από: Δευτέρα 25 Σεπτεμβρίου 2017

ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ Ο ΑΡΕΟΠΑΓΙΤΗΣ 

καί ο Χριστιανικός Πλατωνισμός.

τού Salvatore Lilla.

         
 2. Ωριγένης (συνέχεια).

        
  Και τρίτον μερικές εκφράσεις τής ανθολογίας, όπως" σε ένα κατώτερο μέτρο", "σε ένα μέτρο ακόμη πιό μειωμένο", "μεγαλύτερο", έχουν την ακριβή τους αντιστοιχία στις εκφράσεις "δέν είναι πιό δυνατός", "κατώτερος", "κυριαρχεί", ενός χωρίου τού "Εναντίον τού Κέλσου (VIII 15) όπου η εξαρτημένη θέση τού Υιού απέναντι στον Πατέρα δέν είναι καθόλου αμφίβολη. Ας δούμε απο κοντά το χωρίο.

          "Δηλώνουμε λοιπόν καθαρά....ότι ο Υιός δέν είναι πιό δυνατός τού Πατρός αλλά κατώτερος Αυτού. Δηλώνουμε αυτό σεβόμενοι Αυτόν που λέει: Ότι ο Πατήρ μου μείζων μου έστι (Ιωάν. 14,28). Κανένας απο εμάς δέν είναι τόσο ανόητος ώστε να πεί ότι ο Υιός τού ανθρώπου είναι ο Κύριος του Θεού. Δηλώνουμε ότι ο Σωτήρ κυριαρχεί σε όλα τα όντα που υπόκεινται σ'Αυτόν, ιδιαιτέρως όταν τον κατανοούμε σαν Θεό, σαν λόγο, σαν σοφία, σαν δικαιοσύνη, και σαν αλήθεια. Αλλά αυτό δέν σημαίνει ότι Αυτός κυριαρχεί πάνω στον Θεό και Πατέρα Του, ο οποίος αντιθέτως κυριαρχεί σ'Αυτόν" (Μπορούμε να συγκρίνουμε το χωρίο με Ενν. V, 3, 15).

          Ένα άλλο χωρίο τού Ωριγένη, παρμένο απο το "σχόλιο στο κατά Ιωάννην", παρουσιάζει την ίδια ιδέα, την οποία εισάγει σε εκείνη τής αναβάσεως στον Πατέρα μέσω τού Υιού και στις δύο εικόνες τού Αγίου τών Αγίων και των σκαλοπατιών ενός Ιερού (Ιωάν. XIX, 6,37-8). "Δέν είναι δυνατόν να κατανοήσουμε ή να θεωρήσουμε πρώτα τον Θεό και μετά την αλήθεια: πρέπει πρώτα να κατανοήσουμε και να θεωρήσουμε την αλήθεια, ώστε να κατορθώσουμε να φτάσουμε την θεωρία τής ουσίας του Θεού ή της δυνάμεως Του και της Φύσης Του, που βρίσκονται πέραν του Είναι (Πλ. Πολ. 509 b 9). Όπως σ'ένα ιερό υπάρχει μία σειρά απο σκαλοπάτια μέσω των οποίων είναι δυνατόν να εισέλθουμε στα Άγια τοίς Αγίοις, με τον ίδιο τρόπο η δική μας κλίμακα αντιπροσωπεύεται απο τον μονογενή Υιό του Θεού".

          Αυτό το χωρίο μπορεί να κατανοηθεί πλήρως μόνον εάν αναγνωσθεί στο φώς τών ιδεών και τών εικόνων τού Πλωτίνου. Οι αναλογίες ανάμεσα σ'αυτό και σε δύο χωρία τών Εννεάδων είναι εκπληκτικές Σύμφωνα με τον Πλωτίνο (Εν. VI, 7,35/V 5,3), η ανθρώπινη ψυχή η οποία κατόρθωσε να γίνει ένας νούς πλήρως καθαρός κατανοεί πρώτα την νοητή πραγματικότητα (ταυτόσημη με την αλήθεια και τον μεταφυσικό νού, την δεύτερη υπόσταση) και στην συνέχεια τον υπέρτατο Θεό, το Ενα-αγαθό το οποίο βρίσκεται επέκεινα τού νού, και παρομοιάζεται με μία σκάλα. Τα σκαλοπάτια τού Ωριγένη (σχόλιο στον Ιωάν XIX 6,38), έχουν το αντίστοιχο τους στον όρο "σκάλα" του Πλωτίνου (V, 5,3). Ο Συνέσιος και ο Δαμάσκιος θα εφαρμόσουν αυτή την εικόνα όχι στον νοητό κόσμο, αλλά στην ίδια την πρώτη αρχή: για τον Συνέσιο ο Πατήρ θα είναι το "θεμέλιο τού Υιού" (Υμν. ΙΙΙ, 60) και με τον ίδιο τρόπο ο Δαμάσκιος θα παρουσιάσει την ύπαρξις (ύπαρξη) ή το ΕΝΑ, σαν το θεμέλιον ή το έδαφος των δύο υποστάσεων που ακολουθούν, την πολλαπλότητα (ή την άπειρη γενετική δύναμη) και το ενωμένο Είναι (ηνωμένον ή τον πατρικό νού) Αρχές, Απορίες και λύσεις 121 (ΙΙΙ, 152,19-21).

          Υπάρχει λοιπόν μία πλήρης αντιστοιχία ανάμεσα στον Ωριγένη και τον Πλωτίνο. Όπως ο Υιός ο μονογενής τού Ωριγένη, ο Νούς τού Πλωτίνου είναι το πρώτο αντικείμενο τής θεωρίας, η αλήθεια, και παρουσιάζεται σαν μία σκάλα. Και πάνω σ'αυτή την κλιμακα τόσο ο Πατήρ τού Ωριγένη όσο και το Ένα-Αγαθό τού Πλωτίνου βρίσκονται τοποθετημένα. Πρέπει επι πλέον να σημειώσουμε ότι εάν ο Ωριγένης παρομοιάζει τον Πατέρα σαν τον Άγιο των Αγίων, ο Πλωτίνος σε ένα άλλο χωρίο (Εν. VI, 9.11) παρομοιάζει το Ένα-Αγαθό με το άδυτον του Ελληνικού Ιερού, το οποίο αντιστοιχεί ουσιαστικώς στο Άγιο των Αγίων.

          Σε ένα τρίτο χωρίο (Ιωάν. ΙΙ, 10,75), η υποταγή και εξάρτηση του Αγίου Πνεύματος απέναντι στον Υιό προϋποτίθεται καθαρά.

          "Το Άγιο Πνεύμα είναι πιό πολύτιμο απο κάθε άλλο Είναι το οποίο απέκτησε την ύπαρξη μέσω τού Λόγου και είναι πρώτο στην σειρά όλων αυτών τών όντων τα οποία έχουν γεννηθεί απο τον Πατέρα μέσω τού Χριστού".

          Γι'αυτό το Άγιο Πνεύμα φαίνεται να καταλαμβάνει μία ενδιάμεση θέση ανάμεσα στον Λόγο-Χριστό και όλα τα γεννηθέντα όντα μέσω Αυτού. Αυτή η ιδέα αντιστοιχεί ουσιαστικώς σ'εκείνη στην οποία στηρίζεται το χωρίο τής ανθολογίας και τού Ιερώνυμου, όπου το Άγιο Πνεύμα τοποθετείται υπεράνω όλων τών αγίων.

          4. Αναφερόμενοι στο χωρίο τού "Σχόλια στον Ιωάννη" τού Ωριγένη, όπου περιγράφεται η ανάβαση απο την θεωρία τού Υιού σε εκείνη τού Πατρός, βρεθήκαμε μπρός σε ένα άλλο θέμα πολύ σημαντικό. Εκείνο τής σχέσης ανάμεσα στον Θεό, το Είναι και τον Νού. Μέ άλλα λόγια ο Θεός συλλαμβάνεται σάν ανώτερος τού Νού καί τού Είναι  ή ταυτίζεται απλώς με αυτές τις δύο πραγματικότητες; Στο χωρίο πού αναφέραμε πρίν, ο Ωριγένης αφήνει ανοιχτό το θέμα τών σχέσεων που υφίστανται ανάμεσα στον Πατέρα και την ουσία και στις δύο λύσεις. Το ίδιο συμβαίνει και σε ένα χωρίο τού "Ενάντια στον Κέλσο" (VI, 64). Οι ίδιες δύο εναλλακτικές λύσεις, με την επέκταση αυτή την φορά στον Νού, αναφέρονται σε ένα άλλο χωρίο: (VII, 38). "Όταν λέμε ότι ο Καθολικός Θεός...είναι ένας Νούς ή ότι είναι πάνω απο τον Νού και το Είναι". Σε κανένα απο αυτά τα χωρία δέν παίρνει μία θέση ακριβή και καθαρή. Κάνοντας έτσι ο Ωριγένης φαίνεται να έχει υπ'όψιν του την συζήτηση που υπάρχει πάνω σ'αυτό το πρόβλημα στις διάφορες φιλοσοφικές σχολές τής εποχής του! Εάν ο Πλάτων στο γνωστό χωρίο τού VI βιβλίου τής Πολιτείας (509 b 9) είχε τοποθετήσει το αγαθό υπεράνω τού Είναι, ο Αριστοτέλης ισχυρίσθηκε ότι είναι δυνατόν να υπολογίσουμε τον Θεό ή σαν έναν Νού ή σαν μία πραγματικότητα ανώτερή του (Περί ευχής, απ. 46 Rose). Μερικοί αντιπρόσωποι τού Νεοπυθαγορισμού είχαν υποστηρίξει χωρί αμφιβολία την θέση τής ανώτερότητος τής πρώτης αρχής απέναντι στον Νού και στο Είναι. Όσον αφορά τον μεσοπλατωνισμό, εάν ο Πλούταρχος είχε ταυτίσει την πρώτη του αρχή με το απόλυτο Είναι και τον Νού, ο Νουμένιος είχε θεωρήσει τον πρώτο του "Θεό", τόσο σαν την αρχή τού Είναι όσο και σαν ένα Είναι και έναν Νού, καί ο Αλκίνοος είχε δηλώσει ότι ο "πρώτος Θεός" ήταν ένας Νούς, αλλά είχε αναφερθεί και μία πιθανή ανωτερότητα σε σχέση με τον ίδιο τον Νού. 
Αντιθέτως ο Κέλσος είχε τοποθετήσει τον Θεό του υπεράνω τού Νού και τού Είναι. Το Ενα-Αγαθό του Πλωτίνου, η πρώτη υπόσταση, είναι ανώτερο απο τον Νού και το Είναι, τα οποία σχηματίζουν μαζί μία μοναδική οντότητα στην κατώτερη δεύτερη υπόσταση, αλλά σαν τον Πλούταρχο ο Ωριγένης ο Νεοπλατωνικός, ένας μαθητής τού Αμμόνιου, ο οποίος πρέπει να ξεχωρίσει απο τον διάσημο ομώνυμο Πατερικό συγγραφέα, ταυτίζει την πρώτη του αρχή με το απόλυτο Είναι και τον Νού. Και γι'αυτόν τον λόγο κατηγορήθηκε αυστηρά απο τον Πρόκλο.

          Έτσι λοιπόν μία πιό προσεκτική εξέταση των αναλογιών και των διαφορών ανάμεσα στον Πατέρα τού Ωριγένη και την πρώτη υπόσταση τού Πλωτίνου μπορεί να μας επιτρέψει να προτείνουμε μία λύση πιό καθαρή τού προβλήματος!

Συνεχίζεται

Αμέθυστος