ΠΑΣΧΟΣ ΜΑΝΔΡΑΒΕΛΗΣ
Τον Μάρτιο του 1988, ο Αμερικανός πρόεδρος Ρόναλντ Ρέιγκαν αποκάλυψε σε μια ομιλία του το καινούργιο χόμπι του: «Συλλέγω ιστορίες που λέγονται στη Σοβιετική Ενωση, από πολίτες αυτής της χώρας, ιστορίες που αποκαλύπτουν ότι εκεί έχουν φοβερή αίσθηση του χιούμορ, αλλά και εξαιρετικά κυνική στάση απέναντι στο σύστημα... Θα σας πω μία, που δεν έχω πει στον Γκορμπατσόφ. Ξέρετε, υπάρχει μια καθυστέρηση δέκα χρόνων για την παραλαβή αυτοκινήτου. Και μόνο μία στις επτά οικογένειες έχει αυτοκίνητο. Χρειάζεται μεγάλη διαδικασία και το προπληρώνεις. Και αυτό συνέβη σε έναν τύπο –σύμφωνα με το ανέκδοτο που κυκλοφορεί εκεί– ο οποίος πληρώνει τα λεφτά και ο υπεύθυνος του λέει “ΟΚ. Ελα σε δέκα χρόνια για να παραλάβεις το αυτοκίνητο”. Ο αγοραστής ρωτάει: “Πρωί ή απόγευμα;” “Τι διαφορά έχει σε δέκα χρόνια από τώρα;” ρωτάει ο υπεύθυνος. Και ο αγοραστής λέει: “Ξέρετε έρχεται ο υδραυλικός το πρωί”».
Αυτή η ιστορία καταγράφεται σε παραλλαγή –μαζί με πολλές άλλες– στο νέο βιβλίο του κ. Γιώργου Τσακνιά «Η πίπα του Στάλιν και άλλα (αντι)σοβιετικά ανέκδοτα» των εκδόσεων Κίχλη. Ο τίτλος προέρχεται από το ανέκδοτο που επίσης κυκλοφορούσε στη Σοβιετική Ενωση και σύμφωνα με το οποίο, «ο Στάλιν δέχεται στο γραφείο του μια αντιπροσωπεία βιομηχανικών εργατών από τα Ουράλια. Μόλις φεύγουν ψάχνει την πίπα του να καπνίσει – πουθενά η πίπα. Φωνάζει τον (στενό συνεργάτη του και διοικητή της μυστικής υπηρεσίας) Μπέρια. “Λαβρέντι, ήταν εδώ οι εργάτες από τα Ουράλια. Μόλις έφυγαν και δεν μπορώ να βρυ την πίπα μου...”. Ο Μπέρια αμέσως τρέχει πίσω από την αντιπροσωπεία. Ο Στάλιν ψαχουλεύει λίγο ακόμη το γραφείο του, ανοίγει ένα συρτάρι, σηκώνει κάτι χαρτιά και βρίσκει από κάτω την πίπα. Παίρνει τηλέφωνο: “Λαβρέντι, άκυρο· την βρήκα τελικά την πίπα. Στο συρτάρι ήταν”. Και ο Μπέρια απαντά: “Α, ναι; Γιατί εδώ όλοι έχουν ήδη ομολογήσει”».
Λαϊκή κριτική
Ο θρύλος λέει ότι ακόμη και ο ίδιος ο Στάλιν γελούσε με το παραπάνω ανέκδοτο, χαρούμενος ίσως από την «αποτελεσματικότητα» των μυστικών του υπηρεσιών να βγάζουν τις απολογίες που ήθελε. Το ανέκδοτο καθαυτό ήταν η λαϊκή κριτική για τις διαβόητες «Δίκες της Μόσχας», κατά τις οποίες παλιοί μπολσεβίκοι επαναστάτες, προφανώς ύστερα από βασανιστήρια των μυστικών υπηρεσιών, δήλωναν αντεπαναστατική δράση. Ηταν όμως «κάθε αστείο μια μικρή επανάσταση», όπως έγραψε ο Τζορτζ Οργουελ; Για τον κ. Τσακνιά: «Τα ανέκδοτα στην ΕΣΣΔ εκ των πραγμάτων δεν συνιστούσαν επανάσταση· ούτε καν αντιστασιακή πράξη. Ηταν βέβαια η βαλβίδα εκτόνωσης του ατμού της αγανάκτησης και υπ’ αυτή την έννοια αποτελούσαν μια δικλίδα ασφαλείας και για το καθεστώς». Κατά τον ίδιο, «δεν ήταν όλα τα ανέκδοτα εξίσου επικίνδυνα. Ανέκδοτο για τον Λένιν ήταν βαρύ αμάρτημα· το ίδιο και ανέκδοτο για τον Στάλιν όσο ζούσε. Σύμφωνα με μαρτυρία πρώην αστυνομικού από την Ουγγαρία, τα πολιτικά ανέκδοτα κατά κανόνα ήταν σχετικά ανεκτά, αρκεί να μην άγγιζαν τρία θέματα-ταμπού: τους ηγέτες του κόμματος και της χώρας, την παρουσία σοβιετικών στρατευμάτων στην Ουγγαρία και την επανάσταση του 1956 η οποία έπρεπε πάντα να χαρακτηρίζεται “αντεπανάσταση”».
Στη Σοβιετική Ενωση τα πράγματα ήταν πιο δύσκολα. «Μόνο εντός του 1935 η Εν Κα Βε Ντε συνέλαβε 43.648 πολίτες βάσει του άρθρου 58. Για τους μισούς περίπου από αυτούς η κατηγορία ήταν ότι αντάλλασσαν ανέκδοτα ή σατιρικά ποιήματα (τσαστούσκι), ότι βανδάλισαν πορτρέτα ηγετών του κόμματος ή ότι διατύπωσαν περίεργες υποθέσεις για το τι συνέβη στον Κίροφ (σ.σ. μπολσεβίκος ηγέτης που δολοφονήθηκε από άγνωστο εκτελεστή το 1934) ή σε άλλα κομματικά στελέχη». Ο φυγάς Γεβγκένι Αντρέγιεβιτς, που κυκλοφόρησε στο Μόναχο το 1951 μια συλλογή ανεκδότων, έγραψε πώς «η συνήθης ποινή για τους “ανεκτοτσίκι” (εκείνους που αφηγούνται ανέκδοτα) είναι πέντε χρόνια» σε στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας. Σύμφωνα με μια ρήση της εποχής, «υπάρχουν άνθρωποι που συλλέγουν ανέκδοτα και άνθρωποι που συλλέγουν ανθρώπους που συλλέγουν ανέκδοτα».
Και για τις διώξεις
Αλλά ακόμη και αυτές οι διώξεις περνούσαν τη βάσανο του λαϊκού σαρκασμού. Ο πρώην αρχηγός της CIA Allan W. Dulles συνήθιζε να γελάει με τους φίλους του λέγοντας ότι την περίοδο της αποσταλινοποίησης εμφανίστηκε στο χωριό κάποιος που έλειπε 15 χρόνια. Είπε ότι ήταν στη φυλακή επειδή αποκάλεσε τον Στάλιν «ηλίθιο». «Μα», του λέει κάποιος, «η προσβολή ηγέτη τιμωρείτο μόνο με ένα χρόνο φυλακή». «Σωστά», του απαντά ο άλλος. «Αλλά έφαγα επιπλέον 14 χρόνια για την αποκάλυψη κρατικού μυστικού». Ή όπως καταγράφει ο κ. Τσακνιάς στο βιβλίο του: «Τρεις κρατούμενοι συζητούν στη φυλακή: “Εσένα γιατί σε πιάσανε;”. “Εγραψα εναντίον του (σ.σ. μπολσεβίκου επαναστάτη και συγγραφέα) Καρλ Ράντεκ. Εσένα;” “Εγώ έγραψα υπέρ του Καρλ Ράντεκ”. Ο τρίτος κάθεται αμίλητος. Οι άλλοι δύο γυρνούν και τον κοιτάζουν. “Εγώ είμαι ο Καρλ Ράντεκ” λέει εκείνος».
Τα αντικομμουνιστικά ανέκδοτα, φυσικά, δεν έριξαν τα ολοκληρωτικά καθεστώτα της Ανατολικής Ευρώπης. Η πληθώρα τους, όμως, ήταν ένα σημάδι κατάρρευσής των. «Ο εξόριστος στην Αγγλία Λιθουανός πολιτικός επιστήμονας Αλεξάντερ Στρόμας, πρώην καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Μόσχας, ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του ’70 υποστήριζε ότι τα αντισοβιετικά ανέκδοτα και η εξέλιξή τους αποτελούσαν σημάδι κατάρρευσης του καθεστώτος», γράφει ο κ. Τσακνιάς. «Ο Στρόμας προέβλεψε όχι μόνο την κατάρρευση των σοσιαλιστικών καθεστώτων στην ΕΣΣΔ και στην Ανατολική Ευρώπη, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο αυτή θα συνέβαινε και μάλιστα με εντυπωσιακή ακρίβεια».
Οπως και να έχει το πράγμα, όμως, αυτά τα ανέκδοτα ήταν ένα μέσο ανακούφισης των πολιτών και σύμφωνα με τον Αντρέγιεβιτς «το μοναδικό όπλο των ανθρώπων που ζουν σε ένα ολοκληρωτικό καθεστώς. Το ανέκδοτο είναι ένα είδος αναπαράστασης των πραγματικών συνθηκών της ζωής, του ηθικού του λαού και της αληθινής στάσης του απέναντι στις πολιτικές της κυβέρνησής του...».
Για τον Βρετανό κοινωνιολόγο Κρίστι Ντέιβις, «τα αντισοβιετικά ανέκδοτα δεν ήταν μικρές επαναστάσεις, ήταν όμως μικροί τόποι ελευθερίας». Ή όπως έλεγε ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Γκενάντι Αντρέγιεφ-Χομιάκοφ για τους πολίτες, «τα ανέκδοτα ήταν σαν να κάνουν κ...λο προς την κυβέρνηση, αλλά με το χέρι στην τσέπη»...
Οταν η ΕΣΣΔ είχε γίνει... ανέκδοτο
ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΣΑΚΝΙΑΣ*
Σε λίγες μέρες (10/2017) συμπληρώνονται 100 χρόνια από τον Οκτωβριανή Επανάσταση. Ιδιαίτερη θέση στην ιστορία του πάλαι ποτέ υπαρκτού σοσιαλισμού κατέχουν τα αντισοβιετικά ανέκδοτα – τα αστεία που έλεγαν για το καθεστώς οι πολίτες που ζούσαν σε αυτό: εμφανίστηκαν ήδη από τους πρώτους μήνες μετά την επανάσταση του 1917 και κράτησαν μέχρι το τέλος, μέχρι την πτώση του Τείχους του Βερολίνου το 1989 και τη διάλυση της ΕΣΣΔ το 1991. Οι πρώτες συλλογές ανεκδότων κυκλοφόρησαν στη Δύση τη δεκαετία του ’30. Μετά το 1989 βγήκαν στην επιφάνεια αρκετές παράνομες συλλογές σε πολλές χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ, ενώ έγιναν και νέες έρευνες που αξιοποίησαν τόσο την προφορική μαρτυρία όσο και τα κρατικά αρχεία.
Το πολιτικό ανέκδοτο είναι μια μάλλον αυτονόητη δικλίδα ασφαλείας των πολιτών που ζουν υπό καταπιεστικό καθεστώς. Γιατί όμως το φαινόμενο υπήρξε τόσο έντονο –τεράστιο πλήθος και ποικιλία ανεκδότων, ταχύτατη διάδοση στην ΕΣΣΔ και σε όλες τις χώρες του ανατολικού μπλοκ– στην περίπτωση του υπαρκτού σοσιαλισμού; Κατ’ αρχάς, το νέο καθεστώς προσφερόταν για διακωμώδηση: έφερνε εντελώς νέα ήθη και, κυρίως, νέα γλώσσα και ορολογία. Δεύτερον, ήταν ένα καθεστώς πανταχού και διαρκώς παρόν, το οποίο επηρέαζε με χίλιους δυο τρόπους την καθημερινότητα των πολιτών. Τρίτον, ο σοσιαλισμός υπήρξε, παρά τα (αιματοβαμμένα) επιτεύγματά του –την εκβιομηχάνιση μιας οπισθοδρομικής αγροτικής χώρας και την ανάδειξή της σε υπερδύναμη–, ένα σύστημα αποτυχημένο σε ό,τι αφορά τις βασικές ανάγκες των πολιτών, ιδίως σε σύγκριση με τον κομμουνιστικό παράδεισο ευημερίας και ελευθερίας που επαγγελλόταν, ο οποίος κάθε τόσο υποτίθεται πως ήταν ζήτημα λίγων ετών.
Αυτοσαρκασμός
Ο Γκορμπατσόφ ελοιδορείτο κυρίως για τις διάφορες μεταρρυθμίσεις που ξεκινούσε, οι οποίες δεν κατέληγαν πουθενά. Το ακόλουθο ανέκδοτο το είχε αφηγηθεί ο ίδιος σε μια συνέντευξή του στη βρετανική τηλεόραση:
«Ο Ιβάν περιμένει ώρες να αγοράσει βότκα, αλλά η ουρά έξω από την κάβα είναι τεράστια, εξαιτίας της εκστρατείας του Γκορμπατσόφ ενάντια στον αλκοολισμό. Κάποια στιγμή, ο Ιβάν χάνει την ψυχραιμία του και βάζει τις φωνές:
– Δεν αντέχω άλλο! Τον μισώ τον Γκορμπατσόφ, τον μισώ! Θα πάω τώρα, τώρα, στο Κρεμλίνο και θα τον σκοτώσω!
Φεύγει σε αλλόφρονα κατάσταση. Επειτα από σαράντα λεπτά επιστρέφει, κάπως πιο ήρεμος, κι αρχίζει να σπρώχνει για να ξαναμπεί στην ουρά. Οι κοντινοί του τον ρωτάνε αν τα κατάφερε να σκοτώσει τον Γκορμπατσόφ.
– Μπα, λέει ο Ιβάν, η ουρά για να σκοτώσεις τον Γκορμπατσόφ ήταν ακόμα μεγαλύτερη».
Πολλά ανέκδοτα αφορούσαν τις διώξεις αντιφρονούντων και την Κα Γκε Μπε:
«Ενας άνδρας εμφανίζεται έντρομος στα κεντρικά της Κα Γκε Μπε. Κατάχλωμος, λουσμένος στον ιδρώτα, πηγαίνει στον αξιωματικό υπηρεσίας και του λέει:
– Ηρθα να αναφέρω ότι μου κλέψανε τον παπαγάλο.
– Για αυτό θα πρέπει να απευθυνθείς στην αστυνομία, σύντροφε, να δηλώσεις την κλοπή του παπαγάλου…
– Ναι, ναι, θα πάω να δηλώσω την κλοπή του παπαγάλου. Πάντως, να ξέρετε ότι πολιτικά διαφωνώ εντελώς μαζί του».
«Κάποια νύχτα του 1938, στο αποκορύφωμα των σταλινικών διώξεων, ακούγεται ένα χτύπημα στην πόρτα ενός διαμερίσματος στη Μόσχα. Οι ένοικοι πετάγονται πάνω έντρομοι. Εξω από την πόρτα ακούγεται μια φωνή:
– Πάρτε ό,τι μπορείτε μαζί σας και βγείτε αμέσως έξω!
Ολοι χλωμιάζουν και αρχίζουν να τρέμουν. Η φωνή συνεχίζει:
– Μην ανησυχείτε, πάντως. Ο γείτονας είμαι. Απλώς έχει πάρει φωτιά η πολυκατοικία».
Εν κατακλείδι: τι νόημα έχουν αυτά τα ανέκδοτα σήμερα, σχεδόν 30 χρόνια από την κατάρρευση των καθεστώτων που σατίριζαν; Νομίζω πως η απάντηση είναι απλή: ό,τι νόημα έχει και η αντίστοιχη «αντικαθεστωτική» λογοτεχνία. Οποιο έργο έχει λογοτεχνική αξία επιβιώνει στον χρόνο. Ετσι και το καλής ποιότητας χιούμορ: κι όταν πια είναι εκτός επικαιρότητας, παραμένει απολαυστικό. Το λέει και το (αντι)σοβιετικό ανέκδοτο:
«Τα καλύτερα ανέκδοτα είναι εκείνα με τα οποία εξακολουθείς να γελάς ύστερα από δέκα χρόνια – και μάλιστα γελάς τόσο πολύ, που πρέπει να κρατιέσαι από τις μπάρες στο παράθυρο».
Η έλλειψη αγαθών και οι ιδεοληψίες
Πολλά ανέκδοτα κυκλοφορούσαν για τις ελλείψεις σε τρόφιμα και άλλα βασικά είδη:
«Ενας Μοσχοβίτης μπαίνει σε ένα κατάστημα και ρωτάει:
– Εχετε κρέας;
– Οχι, λάθος μαγαζί. Εμείς εδώ δεν έχουμε ψάρι. Θα πάτε απέναντι, εκεί είναι που δεν έχουν κρέας».
Αλλα ανέκδοτα κορόιδευαν τις μαρξιστικές-λενινιστικές ιδεοληψίες:
Ενας νεαρός, στέλεχος της Κομσομόλ, παρακολουθεί έναν γέρο αγρότη που οργώνει το χωράφι του με το ψωραλέο άλογό του και με το χειροποίητο αλέτρι του. «Το βλέπω ότι στην πράξη δουλεύει», σχολιάζει, «αλλά στη θεωρία;».
Το αστείο για τον Στάλιν, όπως το αφηγείτο ο ίδιος!
Τα αντισοβιετικά ανέκδοτα προφανώς ήταν απαγορευμένα, αν και όχι πάντοτε διά ροπάλου: μετά την αποσταλινοποίηση του Χρουστσόφ, οι σχετικές διώξεις χαλάρωσαν πολύ.
Περίπου 200.000 πολίτες από όσους απελευθερώθηκαν τότε είχαν βρεθεί στα γκουλάγκ επί Στάλιν για κάποιο ανέκδοτο!
Από την άλλη, τα ίδια τα στελέχη του Κόμματος εκτιμούσαν ένα καλό αστείο.
Ιδού ένα για τον Στάλιν, που άρεσε στον ίδιο και το έλεγε με κάθε ευκαιρία:
«Ο Στάλιν δέχεται στο γραφείο του μια αντιπροσωπεία βιομηχανικών εργατών από τα Ουράλια.
Μόλις φεύγουν, ψάχνει την πίπα του να καπνίσει – πουθενά η πίπα. Φωνάζει αμέσως τον Μπέρια:
– Λαβρέντι, ήταν εδώ οι εργάτες από τα Ουράλια, μόλις έφυγαν και δεν μπορώ να βρω την πίπα μου...
Ο Μπέρια αμέσως τρέχει πίσω από την αντιπροσωπεία.
Ο Στάλιν ψαχουλεύει λίγο ακόμα στο γραφείο του, ανοίγει ένα συρτάρι, σηκώνει κάτι χαρτιά και βρίσκει από κάτω την πίπα.
Παίρνει αμέσως τηλέφωνο:
– Λαβρέντι, άκυρο, τη βρήκα τελικά την πίπα. Στο συρτάρι ήταν.
– Α ναι; Γιατί εδώ έχουν ήδη όλοι ομολογήσει».
Ο Μπρέζνιεφ
Αν ο Στάλιν ήταν η προσωποποίηση του κυνισμού και της σκληρότητας, ο Μπρέζνιεφ στα ανέκδοτα παρουσιαζόταν ως ματαιόδοξος βλάκας, ανίκανος ακόμα και να πει μερικές λέξεις μόνος του:
«Ακούγεται ένα χτύπημα στην πόρτα του γραφείου του Μπρέζνιεφ. Ο Μπρέζνιεφ φοράει βιαστικά τα γυαλιά του, βγάζει ένα χαρτί από την τσέπη του και διαβάζει δυνατά:
– Ναι; Ποιος είναι;».
* Ο Γιώργος Τσακνιάς είναι ιστορικός. Το βιβλίο του «Η πίπα του Στάλιν και άλλα (αντι)σοβιετικά ανέκδοτα 1917-1989» θα κυκλοφορήσει σύντομα από τις εκδόσεις Κίχλη.
Τον Μάρτιο του 1988, ο Αμερικανός πρόεδρος Ρόναλντ Ρέιγκαν αποκάλυψε σε μια ομιλία του το καινούργιο χόμπι του: «Συλλέγω ιστορίες που λέγονται στη Σοβιετική Ενωση, από πολίτες αυτής της χώρας, ιστορίες που αποκαλύπτουν ότι εκεί έχουν φοβερή αίσθηση του χιούμορ, αλλά και εξαιρετικά κυνική στάση απέναντι στο σύστημα... Θα σας πω μία, που δεν έχω πει στον Γκορμπατσόφ. Ξέρετε, υπάρχει μια καθυστέρηση δέκα χρόνων για την παραλαβή αυτοκινήτου. Και μόνο μία στις επτά οικογένειες έχει αυτοκίνητο. Χρειάζεται μεγάλη διαδικασία και το προπληρώνεις. Και αυτό συνέβη σε έναν τύπο –σύμφωνα με το ανέκδοτο που κυκλοφορεί εκεί– ο οποίος πληρώνει τα λεφτά και ο υπεύθυνος του λέει “ΟΚ. Ελα σε δέκα χρόνια για να παραλάβεις το αυτοκίνητο”. Ο αγοραστής ρωτάει: “Πρωί ή απόγευμα;” “Τι διαφορά έχει σε δέκα χρόνια από τώρα;” ρωτάει ο υπεύθυνος. Και ο αγοραστής λέει: “Ξέρετε έρχεται ο υδραυλικός το πρωί”».
 |
| Από την εποχή του Λένιν (αριστερά) και του Στάλιν (δεξιά) μέχρι τη διάλυση της ΕΣΣΔ, οι Σοβιετικοί διακωμωδούσαν τα πάντα. Μάλιστα, 200.000 είχαν βρεθεί στα γκουλάγκ για κάποιο ανέκδοτο! |
Λαϊκή κριτική
Ο θρύλος λέει ότι ακόμη και ο ίδιος ο Στάλιν γελούσε με το παραπάνω ανέκδοτο, χαρούμενος ίσως από την «αποτελεσματικότητα» των μυστικών του υπηρεσιών να βγάζουν τις απολογίες που ήθελε. Το ανέκδοτο καθαυτό ήταν η λαϊκή κριτική για τις διαβόητες «Δίκες της Μόσχας», κατά τις οποίες παλιοί μπολσεβίκοι επαναστάτες, προφανώς ύστερα από βασανιστήρια των μυστικών υπηρεσιών, δήλωναν αντεπαναστατική δράση. Ηταν όμως «κάθε αστείο μια μικρή επανάσταση», όπως έγραψε ο Τζορτζ Οργουελ; Για τον κ. Τσακνιά: «Τα ανέκδοτα στην ΕΣΣΔ εκ των πραγμάτων δεν συνιστούσαν επανάσταση· ούτε καν αντιστασιακή πράξη. Ηταν βέβαια η βαλβίδα εκτόνωσης του ατμού της αγανάκτησης και υπ’ αυτή την έννοια αποτελούσαν μια δικλίδα ασφαλείας και για το καθεστώς». Κατά τον ίδιο, «δεν ήταν όλα τα ανέκδοτα εξίσου επικίνδυνα. Ανέκδοτο για τον Λένιν ήταν βαρύ αμάρτημα· το ίδιο και ανέκδοτο για τον Στάλιν όσο ζούσε. Σύμφωνα με μαρτυρία πρώην αστυνομικού από την Ουγγαρία, τα πολιτικά ανέκδοτα κατά κανόνα ήταν σχετικά ανεκτά, αρκεί να μην άγγιζαν τρία θέματα-ταμπού: τους ηγέτες του κόμματος και της χώρας, την παρουσία σοβιετικών στρατευμάτων στην Ουγγαρία και την επανάσταση του 1956 η οποία έπρεπε πάντα να χαρακτηρίζεται “αντεπανάσταση”».
Στη Σοβιετική Ενωση τα πράγματα ήταν πιο δύσκολα. «Μόνο εντός του 1935 η Εν Κα Βε Ντε συνέλαβε 43.648 πολίτες βάσει του άρθρου 58. Για τους μισούς περίπου από αυτούς η κατηγορία ήταν ότι αντάλλασσαν ανέκδοτα ή σατιρικά ποιήματα (τσαστούσκι), ότι βανδάλισαν πορτρέτα ηγετών του κόμματος ή ότι διατύπωσαν περίεργες υποθέσεις για το τι συνέβη στον Κίροφ (σ.σ. μπολσεβίκος ηγέτης που δολοφονήθηκε από άγνωστο εκτελεστή το 1934) ή σε άλλα κομματικά στελέχη». Ο φυγάς Γεβγκένι Αντρέγιεβιτς, που κυκλοφόρησε στο Μόναχο το 1951 μια συλλογή ανεκδότων, έγραψε πώς «η συνήθης ποινή για τους “ανεκτοτσίκι” (εκείνους που αφηγούνται ανέκδοτα) είναι πέντε χρόνια» σε στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας. Σύμφωνα με μια ρήση της εποχής, «υπάρχουν άνθρωποι που συλλέγουν ανέκδοτα και άνθρωποι που συλλέγουν ανθρώπους που συλλέγουν ανέκδοτα».
Και για τις διώξεις
Αλλά ακόμη και αυτές οι διώξεις περνούσαν τη βάσανο του λαϊκού σαρκασμού. Ο πρώην αρχηγός της CIA Allan W. Dulles συνήθιζε να γελάει με τους φίλους του λέγοντας ότι την περίοδο της αποσταλινοποίησης εμφανίστηκε στο χωριό κάποιος που έλειπε 15 χρόνια. Είπε ότι ήταν στη φυλακή επειδή αποκάλεσε τον Στάλιν «ηλίθιο». «Μα», του λέει κάποιος, «η προσβολή ηγέτη τιμωρείτο μόνο με ένα χρόνο φυλακή». «Σωστά», του απαντά ο άλλος. «Αλλά έφαγα επιπλέον 14 χρόνια για την αποκάλυψη κρατικού μυστικού». Ή όπως καταγράφει ο κ. Τσακνιάς στο βιβλίο του: «Τρεις κρατούμενοι συζητούν στη φυλακή: “Εσένα γιατί σε πιάσανε;”. “Εγραψα εναντίον του (σ.σ. μπολσεβίκου επαναστάτη και συγγραφέα) Καρλ Ράντεκ. Εσένα;” “Εγώ έγραψα υπέρ του Καρλ Ράντεκ”. Ο τρίτος κάθεται αμίλητος. Οι άλλοι δύο γυρνούν και τον κοιτάζουν. “Εγώ είμαι ο Καρλ Ράντεκ” λέει εκείνος».
Τα αντικομμουνιστικά ανέκδοτα, φυσικά, δεν έριξαν τα ολοκληρωτικά καθεστώτα της Ανατολικής Ευρώπης. Η πληθώρα τους, όμως, ήταν ένα σημάδι κατάρρευσής των. «Ο εξόριστος στην Αγγλία Λιθουανός πολιτικός επιστήμονας Αλεξάντερ Στρόμας, πρώην καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Μόσχας, ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του ’70 υποστήριζε ότι τα αντισοβιετικά ανέκδοτα και η εξέλιξή τους αποτελούσαν σημάδι κατάρρευσης του καθεστώτος», γράφει ο κ. Τσακνιάς. «Ο Στρόμας προέβλεψε όχι μόνο την κατάρρευση των σοσιαλιστικών καθεστώτων στην ΕΣΣΔ και στην Ανατολική Ευρώπη, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο αυτή θα συνέβαινε και μάλιστα με εντυπωσιακή ακρίβεια».
Οπως και να έχει το πράγμα, όμως, αυτά τα ανέκδοτα ήταν ένα μέσο ανακούφισης των πολιτών και σύμφωνα με τον Αντρέγιεβιτς «το μοναδικό όπλο των ανθρώπων που ζουν σε ένα ολοκληρωτικό καθεστώς. Το ανέκδοτο είναι ένα είδος αναπαράστασης των πραγματικών συνθηκών της ζωής, του ηθικού του λαού και της αληθινής στάσης του απέναντι στις πολιτικές της κυβέρνησής του...».
Για τον Βρετανό κοινωνιολόγο Κρίστι Ντέιβις, «τα αντισοβιετικά ανέκδοτα δεν ήταν μικρές επαναστάσεις, ήταν όμως μικροί τόποι ελευθερίας». Ή όπως έλεγε ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Γκενάντι Αντρέγιεφ-Χομιάκοφ για τους πολίτες, «τα ανέκδοτα ήταν σαν να κάνουν κ...λο προς την κυβέρνηση, αλλά με το χέρι στην τσέπη»...
Οταν η ΕΣΣΔ είχε γίνει... ανέκδοτο
ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΣΑΚΝΙΑΣ*
Σε λίγες μέρες (10/2017) συμπληρώνονται 100 χρόνια από τον Οκτωβριανή Επανάσταση. Ιδιαίτερη θέση στην ιστορία του πάλαι ποτέ υπαρκτού σοσιαλισμού κατέχουν τα αντισοβιετικά ανέκδοτα – τα αστεία που έλεγαν για το καθεστώς οι πολίτες που ζούσαν σε αυτό: εμφανίστηκαν ήδη από τους πρώτους μήνες μετά την επανάσταση του 1917 και κράτησαν μέχρι το τέλος, μέχρι την πτώση του Τείχους του Βερολίνου το 1989 και τη διάλυση της ΕΣΣΔ το 1991. Οι πρώτες συλλογές ανεκδότων κυκλοφόρησαν στη Δύση τη δεκαετία του ’30. Μετά το 1989 βγήκαν στην επιφάνεια αρκετές παράνομες συλλογές σε πολλές χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ, ενώ έγιναν και νέες έρευνες που αξιοποίησαν τόσο την προφορική μαρτυρία όσο και τα κρατικά αρχεία.
Το πολιτικό ανέκδοτο είναι μια μάλλον αυτονόητη δικλίδα ασφαλείας των πολιτών που ζουν υπό καταπιεστικό καθεστώς. Γιατί όμως το φαινόμενο υπήρξε τόσο έντονο –τεράστιο πλήθος και ποικιλία ανεκδότων, ταχύτατη διάδοση στην ΕΣΣΔ και σε όλες τις χώρες του ανατολικού μπλοκ– στην περίπτωση του υπαρκτού σοσιαλισμού; Κατ’ αρχάς, το νέο καθεστώς προσφερόταν για διακωμώδηση: έφερνε εντελώς νέα ήθη και, κυρίως, νέα γλώσσα και ορολογία. Δεύτερον, ήταν ένα καθεστώς πανταχού και διαρκώς παρόν, το οποίο επηρέαζε με χίλιους δυο τρόπους την καθημερινότητα των πολιτών. Τρίτον, ο σοσιαλισμός υπήρξε, παρά τα (αιματοβαμμένα) επιτεύγματά του –την εκβιομηχάνιση μιας οπισθοδρομικής αγροτικής χώρας και την ανάδειξή της σε υπερδύναμη–, ένα σύστημα αποτυχημένο σε ό,τι αφορά τις βασικές ανάγκες των πολιτών, ιδίως σε σύγκριση με τον κομμουνιστικό παράδεισο ευημερίας και ελευθερίας που επαγγελλόταν, ο οποίος κάθε τόσο υποτίθεται πως ήταν ζήτημα λίγων ετών.
Αυτοσαρκασμός
Ο Γκορμπατσόφ ελοιδορείτο κυρίως για τις διάφορες μεταρρυθμίσεις που ξεκινούσε, οι οποίες δεν κατέληγαν πουθενά. Το ακόλουθο ανέκδοτο το είχε αφηγηθεί ο ίδιος σε μια συνέντευξή του στη βρετανική τηλεόραση:
«Ο Ιβάν περιμένει ώρες να αγοράσει βότκα, αλλά η ουρά έξω από την κάβα είναι τεράστια, εξαιτίας της εκστρατείας του Γκορμπατσόφ ενάντια στον αλκοολισμό. Κάποια στιγμή, ο Ιβάν χάνει την ψυχραιμία του και βάζει τις φωνές:
– Δεν αντέχω άλλο! Τον μισώ τον Γκορμπατσόφ, τον μισώ! Θα πάω τώρα, τώρα, στο Κρεμλίνο και θα τον σκοτώσω!
Φεύγει σε αλλόφρονα κατάσταση. Επειτα από σαράντα λεπτά επιστρέφει, κάπως πιο ήρεμος, κι αρχίζει να σπρώχνει για να ξαναμπεί στην ουρά. Οι κοντινοί του τον ρωτάνε αν τα κατάφερε να σκοτώσει τον Γκορμπατσόφ.
– Μπα, λέει ο Ιβάν, η ουρά για να σκοτώσεις τον Γκορμπατσόφ ήταν ακόμα μεγαλύτερη».
Πολλά ανέκδοτα αφορούσαν τις διώξεις αντιφρονούντων και την Κα Γκε Μπε:
«Ενας άνδρας εμφανίζεται έντρομος στα κεντρικά της Κα Γκε Μπε. Κατάχλωμος, λουσμένος στον ιδρώτα, πηγαίνει στον αξιωματικό υπηρεσίας και του λέει:
– Ηρθα να αναφέρω ότι μου κλέψανε τον παπαγάλο.
– Για αυτό θα πρέπει να απευθυνθείς στην αστυνομία, σύντροφε, να δηλώσεις την κλοπή του παπαγάλου…
– Ναι, ναι, θα πάω να δηλώσω την κλοπή του παπαγάλου. Πάντως, να ξέρετε ότι πολιτικά διαφωνώ εντελώς μαζί του».
«Κάποια νύχτα του 1938, στο αποκορύφωμα των σταλινικών διώξεων, ακούγεται ένα χτύπημα στην πόρτα ενός διαμερίσματος στη Μόσχα. Οι ένοικοι πετάγονται πάνω έντρομοι. Εξω από την πόρτα ακούγεται μια φωνή:
– Πάρτε ό,τι μπορείτε μαζί σας και βγείτε αμέσως έξω!
Ολοι χλωμιάζουν και αρχίζουν να τρέμουν. Η φωνή συνεχίζει:
– Μην ανησυχείτε, πάντως. Ο γείτονας είμαι. Απλώς έχει πάρει φωτιά η πολυκατοικία».
Εν κατακλείδι: τι νόημα έχουν αυτά τα ανέκδοτα σήμερα, σχεδόν 30 χρόνια από την κατάρρευση των καθεστώτων που σατίριζαν; Νομίζω πως η απάντηση είναι απλή: ό,τι νόημα έχει και η αντίστοιχη «αντικαθεστωτική» λογοτεχνία. Οποιο έργο έχει λογοτεχνική αξία επιβιώνει στον χρόνο. Ετσι και το καλής ποιότητας χιούμορ: κι όταν πια είναι εκτός επικαιρότητας, παραμένει απολαυστικό. Το λέει και το (αντι)σοβιετικό ανέκδοτο:
«Τα καλύτερα ανέκδοτα είναι εκείνα με τα οποία εξακολουθείς να γελάς ύστερα από δέκα χρόνια – και μάλιστα γελάς τόσο πολύ, που πρέπει να κρατιέσαι από τις μπάρες στο παράθυρο».
Η έλλειψη αγαθών και οι ιδεοληψίες
Πολλά ανέκδοτα κυκλοφορούσαν για τις ελλείψεις σε τρόφιμα και άλλα βασικά είδη:
«Ενας Μοσχοβίτης μπαίνει σε ένα κατάστημα και ρωτάει:
– Εχετε κρέας;
– Οχι, λάθος μαγαζί. Εμείς εδώ δεν έχουμε ψάρι. Θα πάτε απέναντι, εκεί είναι που δεν έχουν κρέας».
Αλλα ανέκδοτα κορόιδευαν τις μαρξιστικές-λενινιστικές ιδεοληψίες:
Ενας νεαρός, στέλεχος της Κομσομόλ, παρακολουθεί έναν γέρο αγρότη που οργώνει το χωράφι του με το ψωραλέο άλογό του και με το χειροποίητο αλέτρι του. «Το βλέπω ότι στην πράξη δουλεύει», σχολιάζει, «αλλά στη θεωρία;».
Το αστείο για τον Στάλιν, όπως το αφηγείτο ο ίδιος!
Τα αντισοβιετικά ανέκδοτα προφανώς ήταν απαγορευμένα, αν και όχι πάντοτε διά ροπάλου: μετά την αποσταλινοποίηση του Χρουστσόφ, οι σχετικές διώξεις χαλάρωσαν πολύ.
Περίπου 200.000 πολίτες από όσους απελευθερώθηκαν τότε είχαν βρεθεί στα γκουλάγκ επί Στάλιν για κάποιο ανέκδοτο!
Από την άλλη, τα ίδια τα στελέχη του Κόμματος εκτιμούσαν ένα καλό αστείο.
Ιδού ένα για τον Στάλιν, που άρεσε στον ίδιο και το έλεγε με κάθε ευκαιρία:
«Ο Στάλιν δέχεται στο γραφείο του μια αντιπροσωπεία βιομηχανικών εργατών από τα Ουράλια.
Μόλις φεύγουν, ψάχνει την πίπα του να καπνίσει – πουθενά η πίπα. Φωνάζει αμέσως τον Μπέρια:
– Λαβρέντι, ήταν εδώ οι εργάτες από τα Ουράλια, μόλις έφυγαν και δεν μπορώ να βρω την πίπα μου...
Ο Μπέρια αμέσως τρέχει πίσω από την αντιπροσωπεία.
Ο Στάλιν ψαχουλεύει λίγο ακόμα στο γραφείο του, ανοίγει ένα συρτάρι, σηκώνει κάτι χαρτιά και βρίσκει από κάτω την πίπα.
Παίρνει αμέσως τηλέφωνο:
– Λαβρέντι, άκυρο, τη βρήκα τελικά την πίπα. Στο συρτάρι ήταν.
– Α ναι; Γιατί εδώ έχουν ήδη όλοι ομολογήσει».
Ο Μπρέζνιεφ
Αν ο Στάλιν ήταν η προσωποποίηση του κυνισμού και της σκληρότητας, ο Μπρέζνιεφ στα ανέκδοτα παρουσιαζόταν ως ματαιόδοξος βλάκας, ανίκανος ακόμα και να πει μερικές λέξεις μόνος του:
«Ακούγεται ένα χτύπημα στην πόρτα του γραφείου του Μπρέζνιεφ. Ο Μπρέζνιεφ φοράει βιαστικά τα γυαλιά του, βγάζει ένα χαρτί από την τσέπη του και διαβάζει δυνατά:
– Ναι; Ποιος είναι;».
* Ο Γιώργος Τσακνιάς είναι ιστορικός. Το βιβλίο του «Η πίπα του Στάλιν και άλλα (αντι)σοβιετικά ανέκδοτα 1917-1989» θα κυκλοφορήσει σύντομα από τις εκδόσεις Κίχλη.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου