Συνέχεια από Τετάρτη 6 Φεβρουαρίου 2013
Αντανακλάσεις της ψυχής
Στην αρχαία Αίγυπτο υπήρχαν καλά και κακά πνεύματα. Ο νάνος Bes και ο νεαρός Ώρος, για παράδειγμα, ήταν θετικοί δαίμονες· οι αρνητικοί δαίμονες συχνά αναφέρονταν με ένα ανώνυμο συλλογικό τρόπο: «οι σύντροφοι του Σηθ». Το ίδιο ισχύει και για τους Devas του Ιράν. Στην Μεσοποταμία και την Μικρά Ασία υπήρχαν επίσης τέτοιοι καλοί και κακοί δαίμονες· οι τελευταίο, για παράδειγμα, είναι πνεύματα των νεκρών και κακοί άνεμοι που φέρνουν αρρώστεια, καθώς και «κατάσκοποι» και «μυστικοί πράκτορες», που σκοπός τους είναι να προκαλέσουν ζημιά στους ανθρώπους.
Υπήρχαν επίσης Χαναανικοί και αρχαίοι ιουδαϊκοί δαίμονες, που θεωρούνταν ότι συνδέονται στενά με την ανθρώπινη ψυχή, «πνεύματα – ανάσες», που μπορούσαν, όταν εισέβαλαν στους ανθρώπους, να προκαλέσουν διάφορες διαθέσεις, αινιγματικές ορμές, ξαφνικές αντιδράσεις, και ούτω καθεξής, αλλά επίσης και μια ηθική άποψη ή πεποίθηση· η Παλαιά Διαθήκη περιέχει πολλές αναφορές σε ένα πνεύμα της επιθυμίας ή του φθόνου, αλλά επίσης και σε ένα πνεύμα ενόρασης ή κατανόησης. Ακόμη και σωματικές λειτουργίες όπως η όσφρηση, ο λόγος, ο ύπνος και η σεξουαλικότητα έχουν το δικό τους «πνεύμα».
Στην προελλαδική περίοδο στην Ελλάδα, όπως και στην Αίγυπτο, οι δαίμονες ήταν μέρος ενός ανώνυμου συλλογικού στοιχείου. Η λέξη δ α ί μ ω ν προέρχεται από τον δ α ί ο μ α ι*, που σημαίνει «διαιρώ», «διανέμω», «απονέμω», «μοιράζω», και αρχικά αναφερόταν σε μια στιγμιαία αντιληπτή θεϊκή δραστηριότητα, όπως αυτή που επιδρά σε ένα τρομαγμένο άλογο, μια αποτυχία σε κάποιο έργο, στις αρρώστιες, την τρέλλα, τον τρόμο που νοιώθει κανείς σε ορισμένα σημεία της φύσης. Υπάρχουν ακόμη και ικανότητες που κατά κάποιον τρόπο είναι δαίμονες. Η ιδέα ενός δαίμονα σαν μόνιμου συντρόφου του ανθρώπου εμφανίζεται στον 5ο αιώνα π.Χ. στον Ησίοδο, και τον 3ο αιώνα π. Χ. απέκτησε ευρεία εξάπλωση. Ένας τέτοιος δαίμονας προκαλεί την ευτυχία ή την δυστυχία του ανθρώπου· ήδη τον 4ο αιώνα π. Χ. γίνονταν θυσίες σε έναν καλό (αγαθό) δαίμονα σαν σε οικιακό πνεύμα.
Ο Πλάτων δεν χρησιμοποιεί την λέξη δ α ί μ ω ν μονοσήμαντα· συνήθως είναι συνώνυμη με την λέξη θ ε ό ς, μερικές φορές με την απόχρωση ενός «ημι-ανθρώπινου όντος. Στο Σ υ μ π ό σ ι ο, η Διοτίμα λέει ότι ο έρωτας είναι ένας πανίσχυρος δαίμονας, και «τα πνεύματα, όπως ξέρετε, είναι κάτι ανάμεσα σε θεό και άνθρωπο». Στην ερώτηση του Σωκράτη «τί δυνάμεις έχουν τότε αυτά;» απαντάει: «Είναι οι αγγελιοφόροι και οι διερμηνείς που πηγαινοέρχονται ανάμεσα στον ουρανό και την γη, μεταφέροντας προς τα επάνω την λατρεία και τις προσευχές μας, και κατεβαίνοντας με τις απαντήσεις και τις εντολές του ουρανού, και, επειδή είναι ανάμεσα στις δύο καταστάσεις, ενώνουν και τις δύο πλευρές μαζί και τις συγχωνεύουν σε ένα μεγάλο σύνολο. Αυτοί αποτελούν το μέσο για την ύπαρξη των προφητικών τεχνών, των ιερατικών λειτουργιών της θυσίας, της μύησης και της επωδής, της μαντείας και της μαγείας, επειδή το θεϊκό δεν αναμειγνύεται απ’ ευθείας με το ανθρώπινο, και μόνο μέσω της μεσολάβησης του πνευματικού κόσμου ο άνθρωπος μπορεί να έχη οποιαδήποτε επικοινωνία, είτε ξύπνιος είτε στον ύπνο, με τους θεούς… Υπάρχουν πολλά πνεύματα, και πολλά είδη πνευμάτων, και ο Έρωτας είναι ένα από αυτά.
Στην Στοά και την Πλατωνική φιλοσοφία της μέσης περιόδου οι αποχρώσεις της διαφοράς ανάμεσα στους θεούς και τους δαίμονες ζωγραφίζονται πιο έντονα: οι θεοί είναι οι πανίσχυρες δυνάμεις του σύμπαντος, απομακρυσμένοι από τους ανθρώπους, μεγαλοπρεπείς, στο μεγαλύτερο μέρος τους αμέτοχοι όσον αφορά τα βάσανα και τα πάθη της ανθρωπότητας. Οι δαίμονες, από την άλλη μεριά, κατοικούν στον ενδιάμεσο χώρο ανάμεσα στον Όλυμπο και στους ανθρώπους, ιδιαίτερα στις περιοχές του αέρα και του υποσελήνιου κόσμου, και εκεί ενώνονται με τα πνεύματα της φύσης σε πηγές και φυτά και ζώα. Παρουσιάζοντας την υστερο-πλατωνική αντίληψή του ο Απουλήιος από τα Μάδαρα το διατυπώνει αυτό ως εξής: Οι ποιητές έχουν αποδώσει εσφαλμένα στους θεούς ό,τι ίσχυε μόνο για τους δαίμονες· «εξυψώνουν και ευνοούν ορισμένους ανθρώπους, και καταπιέζουν και ταπεινώνουν άλλους. Αισθάνονται επομένως συμπάθεια, θυμό, χαρά και φόβο, και όλα τα άλλα αισθήματα που χαρακτηρίζουν την ανθρώπινη φύση… όλες τις θύελλες που βρίσκονται τόσο μακρυά από την γαλήνη των ουράνιων θεών. Όλοι οι θεοί ζουν μέσα σε μια αμετάβλητη πνευματική κατάσταση… αφού τίποτε δεν είναι περισσότερο τέλειο από έναν θεό… Όλα αυτά τα συναισθήματα, επομένως, ταιριάζουν στην κατώτερη φύση των δαιμόνων, οι οποίοι έχουν κοινή την αθανασία με τα ανώτερα όντα και τα πάθη με τα κατώτερα όντα… Τους ονόμασαν λοιπόν “παθητικούς” επειδή υπόκεινται στις ίδιες ταραχές με εμάς». Κατά μία έννοια το πνεύμα ενός ανθρώπου, η «ιδιοφυία» του, και το «καλό του πνεύμα» (όπως το δ α ι μ ό ν ι ο του Σωκράτη), είναι και αυτά επίσης δ α ί μ ο ν ε ς σαν τα άλλα πνεύματα που κατοικούν στον αέρα. Μετά τον θάνατο του ανθρώπου γίνονται Λέμουροι (Lemures: ψυχές νεκρών, σκιές, δαίμονες, είδωλα, φαντάσματα) ή Λάρητες (Lares: εφέστιοι θεοί. Οι Λάρητες είχαν την μορφή εφήβων, προστάτευαν τα σπίτια, τις οικογένειες, το κράτος, τους δρόμους, τους ταξιδιώτες κλπ.) ή, εάν ήταν κακά πνεύματα, γίνονται Iarvai (συνηθισμένα φαντάσματα).
Το μεγάλο πρότυπο του Απουλήιου ήταν ο Πλούταρχος (γεννήθηκε το 50 μ. Χ.), που επινόησε αυτήν την εγκόσμια τάξη: Στην κορυφή της τάξης του σύμπαντος βρίσκονται οι ορατοί θεοί, τα ουράνια σώματα που ανήκουν στο στοιχείο της φωτιάς·** κάτω από αυτούς οι δαίμονες που ανήκουν στον αέρα· ακόμη χαμηλότερα τα πνεύματα των νεκρών ηρώων (στο στοιχείο του νερού)· και τελικά τα ανθρώπινα όντα, τα ζώα και τα φυτά με την γήινη φύση τους. Οι ψυχές μας μπορούν να υψωθούν ή να κατεβούν, ανάλογα με την αξία τους. Οι δαίμονες δεν είναι αθάνατοι, αλλά ζουν για χιλιάδες χρόνια. Όταν πεθαίνουν συχνά παρουσιάζονται καταιγίδες ή επιδημίες πανούκλας. Οι κακοί δαίμονες τις περισσότερες φορές τιμωρούν την παραβίαση των ταμπού με αθεράπευτη τρέλλα.
Η διάκριση που έγινε στην ύστερη αρχαιότητα ανάμεσα σε θεούς, που είναι απομακρυσμένοι από όλα τα γήινα βάσανα, και τους δαίμονες, που υπόκεινται σε όλα τα ανθρώπινα πάθη και συναισθήματα, μου φαίνεται πολύ σημαντική. Οι δαίμονες είναι, ας πούμε, πιο κοντά στα ανθρώπινα όντα, πιο υποκειμενικοί – ψυχολογικοί από τους θεούς. Ο Κικέρων μάλιστα τους ονομάζει mentes ή animi (πνεύματα ή ψυχές). Άλλοι τους ονομάζουν potestates (δυνάμεις). Η περιγραφή των δαιμόνων σαν «ψυχών» μπορεί να βρεθή σε πολλούς προγενέστερους συγγραφείς, αλλά κυρίως στους μεταγενέστερους, στους Στωικούς, τον Ποσειδώνιο, τον Φίλωνα, τον Πλούταρχο, τον Κλήμεντα τον Αλεξανδρέα, και άλλους. Από την άποψη της Γιουγκιανής ψυχολογίας, η διάκριση στην αρχαιότητα ανάμεσα σε θεούς και δαίμονες σημαίνει το εξής: οι θεοί παριστάνουν περισσότερο την αρχετυπική θεμελιακή δομή της ψυχής, που είναι πολύ απομακρυσμένη από την συνείδηση, ενώ οι δαίμονες είναι οπτικοποιήσεις των ίδιων αρχετύπων, οπωσδήποτε, αλλά σε μια μορφή πιο κοντινή στην συνείδηση, η οποία πλησιάζει περισσότερο την υποκειμενική εσωτερική εμπειρία των ανθρώπων. Είναι σαν μια επί μέρους όψη του αρχετύπου να αρχίζη να κινήται πλησιάζοντας προς το άτομο, να προσκολλάται σε αυτό, και να γίνεται ένα είδος «προσφυούς ψυχής».
Στον νεοπλατωνισμό έχουμε την εξής παγκόσμια τάξη. Ο ανώτερος θεός με σοφή πρόνοια τακτοποίησε όλα τα πράγματα. Μια άλλη πρόνοια αποδίδεται στους θεούς που κινούνται μέσα στον ουρανό, δηλαδή στα ουράνια σώματα· αυτά φροντίζουν για την αύξηση των θνητών δια μέσου της διατήρησης του είδους. Μια τρίτη λειτουργία πρόνοιας έχει ανατεθεί στους δαίμονες, που είναι οι προστάτες και φύλακες ειδικών ανθρώπινων υποθέσεων. Ο Κέλσος, που ανήκει στην Ακαδημαϊκή – Στωική φιλοσοφική σκέψη, τους αποδίδει ακόμη και ειδικές λειτουργίες: δίνουν στο ανθρώπινο γένος τα ζωτικά αναγκαία στοιχεία του νερού, του κρασιού, του ψωμιού και του αέρα· παρέχουν γονιμότητα στον γάμο, και κάθε ένας απ’ αυτούς φροντίζει ένα ιδιαίτερο μέρος του σώματος· γι’ αυτόν τον λόγο πρέπει να γίνεται επίκληση σε αυτούς κάθε φορά που ένα ορισμένο μέρος του σώματος χρειάζεται θεραπεία. Μπορούν να αναγγείλουν προφητείες στους ανθρώπους, αλλά σε μερικές περιπτώσεις μπορούν επίσης να προκαλέσουν το φυσικό κακό. Ο καλύτερος τρόπος για να θεραπευθή αυτό το κακό είναι η εξιλέωση από την κοινότητα ενός τέτοιου δαίμονα.
Γ. Οι δαίμονες στον Χριστιανισμό.
Όσον αφορά το ζήτημα της σύνδεσης των αρχετύπων με το υποκείμενο, δεν έγινε μεγάλη αλλαγή με την εξάπλωση του Χριστιανισμού· πάντως, μια περισσότερο οξεία διαχωριστική γραμμή η θ ι κ ο ύ χαρακτήρα χαράχθηκε (τρίτο στάδιο). Μόνο ο Χριστός, δηλαδή ο ίδιος ο Θεός, (και μερικοί άγγελοι), είναι θετικός· ορισμένα πνεύματα της φύσης είναι ουδέτερα, αλλά καλύτερα να αποφεύγονται· ενώ όλοι οι άλλοι δαίμονες είναι κακοί. Οι ειδωλολατρικοί θεοί της παλαιότερης εποχής θεωρούνταν τώρα απλώς σαν κακοί δαίμονες. Επί πλέον, η Ιουδαϊκή παράδοση για τον Σατανά και τους πεπτωκότες αγγέλους αναμίχθηκε με την εικόνα που είχαν προβάλει οι Έλληνες. Σύμφωνα με τον Ιουστίνο τον μάρτυρα, τα ουράνια σώματα και οι άγγελοι του Θεού έχουν κάποια πρόνοια για τα πράγματα που βρίσκονται κάτω από ον ουρανό. (Οι άγγελοι είναι ταυτόσημοι με τους «θεούς» του Πλάτωνα). Αλλά η αιτία για όλα τα κακά ήταν η πτώση μερικών αγγέλων και η συνεύρεση τους με γυναίκες των ανθρώπων. Προσπαθούν να σφετερισθούν την θεϊκή δύναμη και ενθαρρύνουν ιδιαίτερα το σεξουαλικό πάθος. Η αμαρτία τους δεν βρίσκεται τόσο πολύ στην εχθρότητα απέναντι στον θεό όσο στην ανυπακοή και την εξαπάτηση και παραπλάνηση (τ ο α π ο π λ α ν ά ν) της ανθρωπότητας.
Αυτές οι ιδέες ανάγονται στο βιβλίο του Ενώχ (γύρω στο 100 π. Χ.), στο οποίο υπάρχει, όπως ξέρουμε, η ιστορία για ορισμένους αγγέλους που ερωτεύθηκαν γυναίκες των ανθρώπων και κατέβηκαν από τον ουρανό για να βρίσκωνται μαζί τους. Μαζί γέννησαν μια καταστρεπτική φυλή γιγάντων, που ερήμωσε ολόκληρη την γη. Όπως εξήγησε ο Jung, ψυχολογικά αυτό σημαίνει μια εσπευσμένη εισβολή στην ανθρώπινη συνείδηση περιεχομένων από το συλλογικό ασυνείδητο. Οι γίγαντες είναι εικόνες της επερχόμενης διόγκωσης, η οποία οδηγεί στην καταστροφή του ανθρώπινου γένους. Η πτώση των αγγέλων, όπως λέει ο Jung, «διεύρυνε την σημασία του ανθρώπου σε “γιγάντια” μέτρα, πράγμα που δείχνει μια διόγκωση της συνείδησης του πολιτισμού εκείνης της εποχής». Επρόκειτο για ζήτημα υπερβολικά γρήγορης αύξησης της γνώσης –ακριβώς όπως συμβαίνει και σήμερα. Αυτή η ιστορία από το βιβλίο του Ενώχ είναι και πάλι ιδιαίτερα επίκαιρη, επειδή είναι φανερό ότι και στην εποχή μας τέτοιες εισβολές από συλλογικά περιεχόμενα του ασυνειδήτου συμβαίνουν συχνά. Αυτό φαίνεται παραστατικά στην περιγραφή του ονείρου ενός Αμερικανού, άγνωστου σε μένα, που μου στάλθηκε καθώς έγραφα αυτό το κεφάλαιο για τους δαίμονες. Έχει ως εξής:
«Προχωρώ με μια γυναίκα προς το Palisades, από όπου μπορεί κανείς να έχη μια πανοραμική θέα της Νέας Υόρκης. Ένας άνδρας μας οδηγεί. Η Νέα Υόρκη είναι ένας σωρός από ερείπια· γνωρίζουμε ότι ο κόσμος έχει καταστραφή. Φωτιές καίγονται παντού, χιλιάδες άνθρωποι τρέχουν προς όλες τις κατευθύνσεις πανικόβλητοι, ο ποταμός Hudson έχει πλημμυρίσει μεγάλα τμήματα της πόλης. Είναι μισόφωτο· φλογισμένες σφαίρες στον ουρανό στριφογυρίζουν κατεβαίνοντας προς την γη. Είναι το τέλος του κόσμου… Η αιτία είναι ότι μια φυλή γιγάντων έχει έρθει από έναν εξωγήινο χώρο. Στο μέσο των ερειπίων βλέπω δύο από αυτούς να κάθωνται και πότε-πότε να αρπάζουν ανθρώπους και να τους τρώνε με τις χούφτες, με μια αδιαφορία σαν να έτρωγαν σταφύλια στο τραπέζι. Οι γίγαντες έχουν διαφορετικό μέγεθος και μορφή. Ο οδηγός μου εξηγεί ότι έρχονται από διαφορετικούς πλανήτες, όπου ζουν μαζί με αρμονία και ειρήνη, και ότι έφθασαν στην γη με ιπτάμενους δίσκους. Οι φλογισμένες σφαίρες σημαίνουν και άλλες τέτοιες προσγειώσεις. Στην πραγματικότητα η γη φτιάχθηκε στην αρχή από γίγαντες. Η γη είναι, ας πούμε, το θερμοκήπιό τους, και τώρα επιστρέφουν για να μαζέψουν τους καρπούς τους· υπάρχει μια συγκεκριμένη αιτία γι’ αυτό, που θα την αναλύσω αργότερα.
Εγώ σώζομαι επειδή έχω μεγάλη πίεση αίματος. Γι’ αυτό διαλέχτηκα για να περάσω από το τεστ· εάν το περάσω, θα γίνω ένας «σωτήρας ψυχών», σαν τον οδηγό μου. Συνεχίζουμε να προχωράμε, και ξαφνικά βλέπω μπροστά μου ένα τεράστιο χρυσό θρόνο, επάνω στον οποίο κάθονται ο βασιλιάς και η βασίλισσα των γιγάντων. Αυτοί είναι που κατευθύνουν την καταστροφή του πλανήτη. Για να περάσω το τεστ μου θα πρέπη να ανέβω σε μια σκάλα προς αυτούς. Είναι μια πολύ δύσκολη άνοδος· φοβάμαι, αλλά ξέρω πως πρέπει να το κάνω αυτό· ο κόσμος και η ανθρωπότητα κρέμονται από μια κλωστή. Ξυπνάω μουσκεμένος στον ιδρώτα από το όνειρο».
Οι γίγαντες εδώ έχουν εκσυγχρονισθή σε μακρινούς κατοίκους του διαστήματος, αλλά είναι εύκολο να αναγνωρίσουμε το ίδιο αρχετυπικό υπέδαφος. Ο βασιλιάς και η βασίλισσα αντιπροσωπεύουν το θεϊκό ζευγάρι που τελεί τον ι ε ρ ό γ ά μ ο, την ένωση των αποσχισμένων ψυχικών αντιθέτων. Ο θεϊκός γάμος είναι μια αρχετυπική εικόνα που έχει προορισμό να θεραπεύση μια βαθειά ψυχική διάσπαση. Οπότε η συνείδηση του ανθρώπου έχει απομακρυνθή πάρα πολύ από την φυσική της βάση. Τέτοιες συμφιλιωτικές τελετές γίνονταν με σκοπό την θεραπεία, και γενικά κορυφώνονταν στο μοτίβο του θεϊκού γάμου. Τα παράλληλα στοιχεία από το βιβλίο του Ενώχ είναι που ενδιαφέρουν περισσότερο εμάς. Προφανώς ζούμε σε μια εποχή που μοιάζει με εκείνη της αρχής της παρακμής του αρχαίου πολιτισμού και των αρχών του Χριστιανισμού – μια εποχή έντονων εσωτερικών και εξωτερικών κρίσεων, μια εποχή που πιέζει για βαθειές αλλαγές.
Αλλά ας γυρίσουμε στην θεωρία των πρώτων Χριστιανικών χρόνων για τους δαίμονες. Ο εκκλησιαστικός Πατέρας Αθηναγόρας, όπως παλαιότερα ο Ευχήμερος, θεωρεί πολλούς δαίμονες σαν τις μεταθανάτιες ψυχές σπουδαίων νεκρών, όπως ηρώων και βασιλιάδων. Αυτό αντιστοιχεί σε μια επαναδραστηριοποίηση των αντιλήψεων των πρωτόγονων λαών όσον αφορά τα πνεύματα των νεκρών, (αλλά με λογοκρατικό ένδυμα!). Εκτός από τους δαίμονες, ο Αθηναγόρας δέχεται ένα ολόκληρο πλήθος από αγγέλους που κυβερνούν τα άστρα και ο,τιδήποτε στον κόσμο. Κατά την άποψή του ο Σατανάς, πριν από την πτώση του, ήταν ο άγγελος που κυβερνούσε ολόκληρη την ύλη, έτσι μετά την πτώση ο υλικός κόσμος έγινε μέρος του βασιλείου του κακού. Ο Σατανάς έπεσε την Κόλαση επειδή είχε προδώσει το αξίωμά του, και επειδή αυτός και οι ακόλουθοί του ήταν ακόλαστοι και υπερήφανοι, και είχαν υποκύψει στον πόθο για τις θνητές γυναίκες.
Είναι φανερό ότι αυτοί οι πρώτοι εκκλησιαστικοί Πατέρες δεν ήθελαν πραγματικά να θεωρήσουν τον Σατανά σαν μια δύναμη αντίθετη προς τον Θεό, επειδή αυτό θα σήμαινε να πέσουν σε μια δυαλιστική αντίληψη για το Θεό. Ο Θεός είναι και παραμένει ο Ένας και Ακέραιος, και οι κακοί άγγελοι, δηλαδή οι δαίμονες, είναι πνεύματα παράβασης, καταναγκασμού (σεξουαλικότητα) και υπερηφανείας ( ύβρις), που δ ι α τ α ρ ά σ σ ο υ ν την αρμονία της δημιουργίας και, σύμφωνα με την διδασκαλία του Τατιανού, χωρίζουν τον άνθρωπο από την αρχική του συγγένεια με το θεϊκό πνεύμα. Έργο του ανθρώπινου γένους είναι να ανακαλύψη και πάλι αυτήν την συγγένεια με το θεϊκό πνεύμα. Οι δυνάμεις που ελκύουν τον άνθρωπο προς τα κάτω είναι από την μια ο κόσμος και η ύλη, και από την άλλη οι δαίμονες. Σύμφωνα με τον Τατιανό, τα πνεύματα δεν αποτελούνται από «καθαρό πνεύμα», αλλά μάλλον από ένα π ν ε ύ μ α λεπτής υλικής φύσης. Εντούτοις, επειδή είναι «άσαρκα», δεν μπορούν να πεθάνουν εύκολα. Κατά την άποψη του Τατιανού, το κύριο αμάρτημα των αγγέλων δεν είναι η σεξουαλική επιθυμία, αλλά η αξίωση να γίνουν θεοί, δηλαδή η ορμή για δύναμη. Επιχειρούν να παραπλανήσουν τους ανθρώπους μέσω των φ α ν τ α σ μ ά τ ω ν (ψεύτικες μαρτυρίες και πλάνες) έτσι ώστε να λατρέψουν αυτούς αντί για τον Θεό. Γι’ αυτόν τον λόγο η αναφορά του Παύλου στις «διακρίσεις πνευμάτων» (1η προς Κορινθίους 12-10) είναι τόσο σημαντική. Σύμφωνα με τον Θεόφιλο Αντιοχείας, δεν είναι κυρίως η επιθυμία για δύναμη αλλά ο φθόνος και η αιμοδιψία που χαρακτηρίζουν τα κακά πνεύματα. Μετά την πτώση από τον Παράδεισο αυτά τα πνεύματα σφετερίσθηκαν θεϊκά ονόματα και χρησιμοποίησαν μαγικά σημεία και τρομακτικές εικόνες στην προσπάθειά τους να παραπλανήσουν το ανθρώπινο γένος. Οι ειδωλολατρικοί θεοί κάνουν το ίδιο, σύμφωνα με τον Ιουστίνο τον μάρτυρα. Αυτή η άποψη ήταν μια συνέχεια, τροποποιημένη, μιας παγανιστικής παράδοσης. Στον καιρό τους ο Πλούταρχος και ο Ξενοκράτης είχαν ερμηνεύσει έναν αριθμό από ειδωλολατρικές λατρευτικές συνήθειες σαν απευθυνόμενες προς τους κακούς δαίμονες, με σκοπό την ελάφρυνση των ανώτερων θεών από το φορτίο τους. Ο Ιουστίνος ο μάρτυρας αποδίδει καθαρά την ενοχή για την σταύρωση του Χριστού όχι στους Εβραίους αλλά στους κακούς δαίμονες. Γι’ αυτήν ακριβώς την αιτία ο Σταυρός έγινε η δύναμη που κατανικά τους δαίμονες. Εάν οι δαίμονες κάποτε πετυχαίνουν κάποια θαυματουργική θεραπεία, αυτό συμβαίνει, σύμφωνα με τον Τατιανό, απλώς για να προσελκύσουν δημόσιες τιμές· το ίδιο ισχύει και για τις μαντείες, όταν καμμιά φορά λένε την αλήθεια.
Αυτήν την αξίωση εκ μέρους των δαιμόνων για δημόσιες λατρευτικές τιμές αξίζει να την εξετάσουμε από πιο κοντά, επειδή μέχρι τα τέλη του 17ου αιώνα έπαιξε ρόλο ακόμη και στον εξορκισμό.. Εάν δεχθούμε την ερμηνεία, που είναι πλατειά αποδεκτή σήμερα, της λέξης r e l i g i o (θρησκεία) σαν «συνειδητής θεώρησης του θείου», τότε οι δαίμονες απλώς θέλουν, βασικά, να αντιμετωπισθούν «θρησκευτικά» από τους ανθρώπους. Γνωρίζουμε από τα μυθολογικά χρωματισμένα ελληνικά ιστορικά συγγράμματα ότι η πανούκλα, η κακή σοδειά, η ήττα στον πόλεμο, και ούτω καθεξής, στέλνονται συχνά από έναν θεό που έχει απερίσκεπτα περιφρονηθή σε μια λατρευτική τελετή. Γι’ αυτόν τον λόγο η Άρτεμις έστειλε νηνεμία όταν οι Έλληνες ετοιμάζονταν να ξεκινήσουν για την Τροία, μια νηνεμία που μπορούσε να σταματήση μόνο με την θυσία της Ιφιγένειας. Από αυτήν την άποψη οι δαίμονες δεν συμπεριφέρονται διαφορετικά από τους ίδιους του θεούς. Από ψυχολογική άποψη αντιπροσωπεύουν περιεχόμενα του ασυνειδήτου που διατυπώνουν μια χωρίς όρους απαίτηση για την προσοχή των ανθρώπων· δρουν σαν όργανα της ψυχής που δεν λειτουργούν αν δεν αντιμετωπισθούν με σεβασμό.
Η εικόνα των δαιμόνων όπως έχει σχεδιαθή από τους αρχαίους εκκλησιαστικούς Πατέρες δείχνει μερικά πολύ σύνθετα χαρακτηριστικά: οι δαίμονες είναι άλλοτε πεπτωκότες άγγελοι, άλλοτε ειδωλολατρικοί θεοί ή οιονεί - υλικά πνεύματα της φύσης. Ενεργούν κινούμενοι από σεξουαλική επιθυμία, θέληση για δύναμη, παθιασμένη ζήλια ή αιμοδιψία, ή από την επιθυμία να τιμηθούν λατρευτικά ή τελετουργικά. Εξαπατούν τους ανθρώπους μέσω των φ α ν τ α σ μ ά τ ω ν – απατηλών εικόνων και ιδεών κάθε είδους – ή, με σύγχρονους όρους, μέσω προβολών. Μόνο ο Χριστός και ο Σταυρός έχουν μεγαλύτερη δύναμη. Μόνο Αυτοί μπορούν να περιορίσουν τους δαίμονες.
Οι δαίμονες έγιναν αντιληπτοί και βιώθηκαν, σύμφωνα με τα παραπάνω, σε όλον τον Μεσαίωνα και σε μεγάλο μέρος της περιόδου του Διαφωτισμού, και αυτή η άποψη διαμόρφωσε την βάση για την πράξη του εξορκισμού στην Καθολική Εκκλησία. Κατά την διάρκεια όμως της περιόδου του Διαφωτισμού, όλες αυτές οι διαβολικές ή δαιμονικές δυνάμεις κηρύχθηκε ανοιχτά ότι είναι απλές ψευδαισθήσεις, μία άποψη, που, στο μεγαλύτερο ποσοστό, έχει διατηρήσει ακόμη και η σύγχρονη ψυχιατρική. Αλλά εδώ βρισκόμαστε στο τέταρτο στάδιο της απόσυρσης των προβολών. Μόνο με την σύγχρονη ψυχολογία του βάθους έχει αρχίσει αυτή η ιδέα να αναθεωρείται. Ο Freud και η σχολή του θεωρούν, ακόμη και σήμερα, ότι τα συμπλέγματα είναι καθαρά υποκειμενικού χαρακτήρα. Πόσο μακριά μπορεί να φθάση αυτό το αξίωμα φαίνεται στο τελευταίο βιβλίο της Cecile Ernst επάνω στον εξορκισμό του διαβόλου. Η συγγραφέας δηλώνει με έμφαση ότι η ίδια δεν «πιστεύει» σε διαβόλους και δαίμονες. Τονίζει ιδιαίτερα την ισχυρή επιθυμία για αναγνώριση που έχουν τα ψυχικά άρρωστα άτομα, και ερμηνεύει τα λόγια τους σαν απλές υστερικές κουβέντες που χρησιμοποιούν για να προσελκύσουν το ενδιαφέρον των γύρω τους. Η παράλογη θεατρική παράσταση των τελετών του εξορκισμού έχει κάποιο θετικό αποτέλεσμα μόνο επειδή ικανοποιεί αυτήν την υστερική ανάγκη του ασθενή για προσοχή και αναγνώριση. Κατά την γνώμη μου αυτή η ερμηνεία φαίνεται να υπεραπλουστεύη σημαντικά τα πραγματικά δεδομένα. Είδαμε ότι οι δαίμονες συχνά θεωρείται ότι επιθυμούν λατρευτικές τιμές. Όταν ένα πρόσωπο που είναι ψυχικά άρρωστο επιθυμεί να προσελκύση το ενδιαφέρον των άλλων προς αυτό, αυτή η επιθυμία, κατά την γνώμη μου, ανήκει περισσότερο στο σύμπλεγμα και όχι πάντα τόσο στο εγώ του ασθενή. Η Dr. Ernts θεωρεί τον αθενή απόλυτα υπεύθυνο για την συμπεριφορά του. Αλλά κατά την δική μου γνώμη, η ευθύνη του ασθενή είναι μόνο π ε ρ ι ο ρ ι σ μ έ ν η. Σχετικά, η εξήγηση που δίνεται σε ένα παλιό κείμενο εξορκισμού από τον Stans (1729) μου φαίνεται άξια να την αναφέρουμε. Το κείμενο τονίζει ότι ένας άνθρωπος μπορεί να κυριευθή από «διαβόλους» μόλις υποκύψη σε αμαρτωλά συναισθήματα όπως οργή, φθόνο, μίσος, λαγνεία και μικροψυχία. Αυτή η περιγραφή μου φαίνεται πως βρίσκεται πιο κοντά στην πραγματική κατάσταση των πραγμάτων: Το εγώ είναι υπεύθυνο μόνο ως ένα ορισμένο βαθμό για την επίδραση που ένα πρόσωπο έχει στο περιβάλλον του – δηλαδή, για αυτό που ο Jung ονόμασε προσωπική σκιά του ατόμου, αλλά δεν είναι υπεύθυνο για αρχετυπικούς ψυχικούς παράγοντες. Το να αγνοή κανείς την σκιά του, πάντως, μοιάζει συχνά πάρα πολύ με το να ανοίγη μια πόρτα, από όπου θα εισβάλουν αυτές οι δυνάμεις. Το ζήτημα της ηθικής ευθύνης, επομένως, είναι εξαιρετικά λεπτό, και απαιτεί διαφορετική αντιμετώπιση σε κάθε περίπτωση.
Υποσημειώσεις
* (Σ.τ.Μ: ή δαίνυμι, ή δαινύω. Δηλαδή δαίμων σημαίνει αυτόν που διαμοιράζει τις τύχες. Η λέξη χρησιμοποιείται για να δηλώση την θεϊκή δύναμη, σε αντίθεση με το «θεός» που δείχνει την προσωπική θεότητα. Οι δαίμονες είναι θεότητες «κατώτερης» τάξεως.
**(Σ.τ.Μ: αιθήρ: το καθαρό ανώτερο στρώμα του αέρα σε αντίθεση με την λέξη αήρ, που σημαίνει την πυκνή ομιχλώδη ατμόσφαιρα που περιβάλλει την γη. Προέρχεται από το ρ. αίθω = ανάβω, καίω, φλέγομαι, λάμπω και αντιστοιχεί στο στοιχείο της φωτιάς (πρβλ. αιθάλη, Αιθίοψ κλπ.).
Συνεχίζεται
Αμέθυστος
Αντανακλάσεις της ψυχής
Marie–Louise von Franz
Β.
Οι δαίμονες στην αρχαιότητα
Υπήρχαν επίσης Χαναανικοί και αρχαίοι ιουδαϊκοί δαίμονες, που θεωρούνταν ότι συνδέονται στενά με την ανθρώπινη ψυχή, «πνεύματα – ανάσες», που μπορούσαν, όταν εισέβαλαν στους ανθρώπους, να προκαλέσουν διάφορες διαθέσεις, αινιγματικές ορμές, ξαφνικές αντιδράσεις, και ούτω καθεξής, αλλά επίσης και μια ηθική άποψη ή πεποίθηση· η Παλαιά Διαθήκη περιέχει πολλές αναφορές σε ένα πνεύμα της επιθυμίας ή του φθόνου, αλλά επίσης και σε ένα πνεύμα ενόρασης ή κατανόησης. Ακόμη και σωματικές λειτουργίες όπως η όσφρηση, ο λόγος, ο ύπνος και η σεξουαλικότητα έχουν το δικό τους «πνεύμα».
Στην προελλαδική περίοδο στην Ελλάδα, όπως και στην Αίγυπτο, οι δαίμονες ήταν μέρος ενός ανώνυμου συλλογικού στοιχείου. Η λέξη δ α ί μ ω ν προέρχεται από τον δ α ί ο μ α ι*, που σημαίνει «διαιρώ», «διανέμω», «απονέμω», «μοιράζω», και αρχικά αναφερόταν σε μια στιγμιαία αντιληπτή θεϊκή δραστηριότητα, όπως αυτή που επιδρά σε ένα τρομαγμένο άλογο, μια αποτυχία σε κάποιο έργο, στις αρρώστιες, την τρέλλα, τον τρόμο που νοιώθει κανείς σε ορισμένα σημεία της φύσης. Υπάρχουν ακόμη και ικανότητες που κατά κάποιον τρόπο είναι δαίμονες. Η ιδέα ενός δαίμονα σαν μόνιμου συντρόφου του ανθρώπου εμφανίζεται στον 5ο αιώνα π.Χ. στον Ησίοδο, και τον 3ο αιώνα π. Χ. απέκτησε ευρεία εξάπλωση. Ένας τέτοιος δαίμονας προκαλεί την ευτυχία ή την δυστυχία του ανθρώπου· ήδη τον 4ο αιώνα π. Χ. γίνονταν θυσίες σε έναν καλό (αγαθό) δαίμονα σαν σε οικιακό πνεύμα.
Ο Πλάτων δεν χρησιμοποιεί την λέξη δ α ί μ ω ν μονοσήμαντα· συνήθως είναι συνώνυμη με την λέξη θ ε ό ς, μερικές φορές με την απόχρωση ενός «ημι-ανθρώπινου όντος. Στο Σ υ μ π ό σ ι ο, η Διοτίμα λέει ότι ο έρωτας είναι ένας πανίσχυρος δαίμονας, και «τα πνεύματα, όπως ξέρετε, είναι κάτι ανάμεσα σε θεό και άνθρωπο». Στην ερώτηση του Σωκράτη «τί δυνάμεις έχουν τότε αυτά;» απαντάει: «Είναι οι αγγελιοφόροι και οι διερμηνείς που πηγαινοέρχονται ανάμεσα στον ουρανό και την γη, μεταφέροντας προς τα επάνω την λατρεία και τις προσευχές μας, και κατεβαίνοντας με τις απαντήσεις και τις εντολές του ουρανού, και, επειδή είναι ανάμεσα στις δύο καταστάσεις, ενώνουν και τις δύο πλευρές μαζί και τις συγχωνεύουν σε ένα μεγάλο σύνολο. Αυτοί αποτελούν το μέσο για την ύπαρξη των προφητικών τεχνών, των ιερατικών λειτουργιών της θυσίας, της μύησης και της επωδής, της μαντείας και της μαγείας, επειδή το θεϊκό δεν αναμειγνύεται απ’ ευθείας με το ανθρώπινο, και μόνο μέσω της μεσολάβησης του πνευματικού κόσμου ο άνθρωπος μπορεί να έχη οποιαδήποτε επικοινωνία, είτε ξύπνιος είτε στον ύπνο, με τους θεούς… Υπάρχουν πολλά πνεύματα, και πολλά είδη πνευμάτων, και ο Έρωτας είναι ένα από αυτά.
Στην Στοά και την Πλατωνική φιλοσοφία της μέσης περιόδου οι αποχρώσεις της διαφοράς ανάμεσα στους θεούς και τους δαίμονες ζωγραφίζονται πιο έντονα: οι θεοί είναι οι πανίσχυρες δυνάμεις του σύμπαντος, απομακρυσμένοι από τους ανθρώπους, μεγαλοπρεπείς, στο μεγαλύτερο μέρος τους αμέτοχοι όσον αφορά τα βάσανα και τα πάθη της ανθρωπότητας. Οι δαίμονες, από την άλλη μεριά, κατοικούν στον ενδιάμεσο χώρο ανάμεσα στον Όλυμπο και στους ανθρώπους, ιδιαίτερα στις περιοχές του αέρα και του υποσελήνιου κόσμου, και εκεί ενώνονται με τα πνεύματα της φύσης σε πηγές και φυτά και ζώα. Παρουσιάζοντας την υστερο-πλατωνική αντίληψή του ο Απουλήιος από τα Μάδαρα το διατυπώνει αυτό ως εξής: Οι ποιητές έχουν αποδώσει εσφαλμένα στους θεούς ό,τι ίσχυε μόνο για τους δαίμονες· «εξυψώνουν και ευνοούν ορισμένους ανθρώπους, και καταπιέζουν και ταπεινώνουν άλλους. Αισθάνονται επομένως συμπάθεια, θυμό, χαρά και φόβο, και όλα τα άλλα αισθήματα που χαρακτηρίζουν την ανθρώπινη φύση… όλες τις θύελλες που βρίσκονται τόσο μακρυά από την γαλήνη των ουράνιων θεών. Όλοι οι θεοί ζουν μέσα σε μια αμετάβλητη πνευματική κατάσταση… αφού τίποτε δεν είναι περισσότερο τέλειο από έναν θεό… Όλα αυτά τα συναισθήματα, επομένως, ταιριάζουν στην κατώτερη φύση των δαιμόνων, οι οποίοι έχουν κοινή την αθανασία με τα ανώτερα όντα και τα πάθη με τα κατώτερα όντα… Τους ονόμασαν λοιπόν “παθητικούς” επειδή υπόκεινται στις ίδιες ταραχές με εμάς». Κατά μία έννοια το πνεύμα ενός ανθρώπου, η «ιδιοφυία» του, και το «καλό του πνεύμα» (όπως το δ α ι μ ό ν ι ο του Σωκράτη), είναι και αυτά επίσης δ α ί μ ο ν ε ς σαν τα άλλα πνεύματα που κατοικούν στον αέρα. Μετά τον θάνατο του ανθρώπου γίνονται Λέμουροι (Lemures: ψυχές νεκρών, σκιές, δαίμονες, είδωλα, φαντάσματα) ή Λάρητες (Lares: εφέστιοι θεοί. Οι Λάρητες είχαν την μορφή εφήβων, προστάτευαν τα σπίτια, τις οικογένειες, το κράτος, τους δρόμους, τους ταξιδιώτες κλπ.) ή, εάν ήταν κακά πνεύματα, γίνονται Iarvai (συνηθισμένα φαντάσματα).
Το μεγάλο πρότυπο του Απουλήιου ήταν ο Πλούταρχος (γεννήθηκε το 50 μ. Χ.), που επινόησε αυτήν την εγκόσμια τάξη: Στην κορυφή της τάξης του σύμπαντος βρίσκονται οι ορατοί θεοί, τα ουράνια σώματα που ανήκουν στο στοιχείο της φωτιάς·** κάτω από αυτούς οι δαίμονες που ανήκουν στον αέρα· ακόμη χαμηλότερα τα πνεύματα των νεκρών ηρώων (στο στοιχείο του νερού)· και τελικά τα ανθρώπινα όντα, τα ζώα και τα φυτά με την γήινη φύση τους. Οι ψυχές μας μπορούν να υψωθούν ή να κατεβούν, ανάλογα με την αξία τους. Οι δαίμονες δεν είναι αθάνατοι, αλλά ζουν για χιλιάδες χρόνια. Όταν πεθαίνουν συχνά παρουσιάζονται καταιγίδες ή επιδημίες πανούκλας. Οι κακοί δαίμονες τις περισσότερες φορές τιμωρούν την παραβίαση των ταμπού με αθεράπευτη τρέλλα.
Η διάκριση που έγινε στην ύστερη αρχαιότητα ανάμεσα σε θεούς, που είναι απομακρυσμένοι από όλα τα γήινα βάσανα, και τους δαίμονες, που υπόκεινται σε όλα τα ανθρώπινα πάθη και συναισθήματα, μου φαίνεται πολύ σημαντική. Οι δαίμονες είναι, ας πούμε, πιο κοντά στα ανθρώπινα όντα, πιο υποκειμενικοί – ψυχολογικοί από τους θεούς. Ο Κικέρων μάλιστα τους ονομάζει mentes ή animi (πνεύματα ή ψυχές). Άλλοι τους ονομάζουν potestates (δυνάμεις). Η περιγραφή των δαιμόνων σαν «ψυχών» μπορεί να βρεθή σε πολλούς προγενέστερους συγγραφείς, αλλά κυρίως στους μεταγενέστερους, στους Στωικούς, τον Ποσειδώνιο, τον Φίλωνα, τον Πλούταρχο, τον Κλήμεντα τον Αλεξανδρέα, και άλλους. Από την άποψη της Γιουγκιανής ψυχολογίας, η διάκριση στην αρχαιότητα ανάμεσα σε θεούς και δαίμονες σημαίνει το εξής: οι θεοί παριστάνουν περισσότερο την αρχετυπική θεμελιακή δομή της ψυχής, που είναι πολύ απομακρυσμένη από την συνείδηση, ενώ οι δαίμονες είναι οπτικοποιήσεις των ίδιων αρχετύπων, οπωσδήποτε, αλλά σε μια μορφή πιο κοντινή στην συνείδηση, η οποία πλησιάζει περισσότερο την υποκειμενική εσωτερική εμπειρία των ανθρώπων. Είναι σαν μια επί μέρους όψη του αρχετύπου να αρχίζη να κινήται πλησιάζοντας προς το άτομο, να προσκολλάται σε αυτό, και να γίνεται ένα είδος «προσφυούς ψυχής».
Στον νεοπλατωνισμό έχουμε την εξής παγκόσμια τάξη. Ο ανώτερος θεός με σοφή πρόνοια τακτοποίησε όλα τα πράγματα. Μια άλλη πρόνοια αποδίδεται στους θεούς που κινούνται μέσα στον ουρανό, δηλαδή στα ουράνια σώματα· αυτά φροντίζουν για την αύξηση των θνητών δια μέσου της διατήρησης του είδους. Μια τρίτη λειτουργία πρόνοιας έχει ανατεθεί στους δαίμονες, που είναι οι προστάτες και φύλακες ειδικών ανθρώπινων υποθέσεων. Ο Κέλσος, που ανήκει στην Ακαδημαϊκή – Στωική φιλοσοφική σκέψη, τους αποδίδει ακόμη και ειδικές λειτουργίες: δίνουν στο ανθρώπινο γένος τα ζωτικά αναγκαία στοιχεία του νερού, του κρασιού, του ψωμιού και του αέρα· παρέχουν γονιμότητα στον γάμο, και κάθε ένας απ’ αυτούς φροντίζει ένα ιδιαίτερο μέρος του σώματος· γι’ αυτόν τον λόγο πρέπει να γίνεται επίκληση σε αυτούς κάθε φορά που ένα ορισμένο μέρος του σώματος χρειάζεται θεραπεία. Μπορούν να αναγγείλουν προφητείες στους ανθρώπους, αλλά σε μερικές περιπτώσεις μπορούν επίσης να προκαλέσουν το φυσικό κακό. Ο καλύτερος τρόπος για να θεραπευθή αυτό το κακό είναι η εξιλέωση από την κοινότητα ενός τέτοιου δαίμονα.
Γ. Οι δαίμονες στον Χριστιανισμό.
Όσον αφορά το ζήτημα της σύνδεσης των αρχετύπων με το υποκείμενο, δεν έγινε μεγάλη αλλαγή με την εξάπλωση του Χριστιανισμού· πάντως, μια περισσότερο οξεία διαχωριστική γραμμή η θ ι κ ο ύ χαρακτήρα χαράχθηκε (τρίτο στάδιο). Μόνο ο Χριστός, δηλαδή ο ίδιος ο Θεός, (και μερικοί άγγελοι), είναι θετικός· ορισμένα πνεύματα της φύσης είναι ουδέτερα, αλλά καλύτερα να αποφεύγονται· ενώ όλοι οι άλλοι δαίμονες είναι κακοί. Οι ειδωλολατρικοί θεοί της παλαιότερης εποχής θεωρούνταν τώρα απλώς σαν κακοί δαίμονες. Επί πλέον, η Ιουδαϊκή παράδοση για τον Σατανά και τους πεπτωκότες αγγέλους αναμίχθηκε με την εικόνα που είχαν προβάλει οι Έλληνες. Σύμφωνα με τον Ιουστίνο τον μάρτυρα, τα ουράνια σώματα και οι άγγελοι του Θεού έχουν κάποια πρόνοια για τα πράγματα που βρίσκονται κάτω από ον ουρανό. (Οι άγγελοι είναι ταυτόσημοι με τους «θεούς» του Πλάτωνα). Αλλά η αιτία για όλα τα κακά ήταν η πτώση μερικών αγγέλων και η συνεύρεση τους με γυναίκες των ανθρώπων. Προσπαθούν να σφετερισθούν την θεϊκή δύναμη και ενθαρρύνουν ιδιαίτερα το σεξουαλικό πάθος. Η αμαρτία τους δεν βρίσκεται τόσο πολύ στην εχθρότητα απέναντι στον θεό όσο στην ανυπακοή και την εξαπάτηση και παραπλάνηση (τ ο α π ο π λ α ν ά ν) της ανθρωπότητας.
Αυτές οι ιδέες ανάγονται στο βιβλίο του Ενώχ (γύρω στο 100 π. Χ.), στο οποίο υπάρχει, όπως ξέρουμε, η ιστορία για ορισμένους αγγέλους που ερωτεύθηκαν γυναίκες των ανθρώπων και κατέβηκαν από τον ουρανό για να βρίσκωνται μαζί τους. Μαζί γέννησαν μια καταστρεπτική φυλή γιγάντων, που ερήμωσε ολόκληρη την γη. Όπως εξήγησε ο Jung, ψυχολογικά αυτό σημαίνει μια εσπευσμένη εισβολή στην ανθρώπινη συνείδηση περιεχομένων από το συλλογικό ασυνείδητο. Οι γίγαντες είναι εικόνες της επερχόμενης διόγκωσης, η οποία οδηγεί στην καταστροφή του ανθρώπινου γένους. Η πτώση των αγγέλων, όπως λέει ο Jung, «διεύρυνε την σημασία του ανθρώπου σε “γιγάντια” μέτρα, πράγμα που δείχνει μια διόγκωση της συνείδησης του πολιτισμού εκείνης της εποχής». Επρόκειτο για ζήτημα υπερβολικά γρήγορης αύξησης της γνώσης –ακριβώς όπως συμβαίνει και σήμερα. Αυτή η ιστορία από το βιβλίο του Ενώχ είναι και πάλι ιδιαίτερα επίκαιρη, επειδή είναι φανερό ότι και στην εποχή μας τέτοιες εισβολές από συλλογικά περιεχόμενα του ασυνειδήτου συμβαίνουν συχνά. Αυτό φαίνεται παραστατικά στην περιγραφή του ονείρου ενός Αμερικανού, άγνωστου σε μένα, που μου στάλθηκε καθώς έγραφα αυτό το κεφάλαιο για τους δαίμονες. Έχει ως εξής:
«Προχωρώ με μια γυναίκα προς το Palisades, από όπου μπορεί κανείς να έχη μια πανοραμική θέα της Νέας Υόρκης. Ένας άνδρας μας οδηγεί. Η Νέα Υόρκη είναι ένας σωρός από ερείπια· γνωρίζουμε ότι ο κόσμος έχει καταστραφή. Φωτιές καίγονται παντού, χιλιάδες άνθρωποι τρέχουν προς όλες τις κατευθύνσεις πανικόβλητοι, ο ποταμός Hudson έχει πλημμυρίσει μεγάλα τμήματα της πόλης. Είναι μισόφωτο· φλογισμένες σφαίρες στον ουρανό στριφογυρίζουν κατεβαίνοντας προς την γη. Είναι το τέλος του κόσμου… Η αιτία είναι ότι μια φυλή γιγάντων έχει έρθει από έναν εξωγήινο χώρο. Στο μέσο των ερειπίων βλέπω δύο από αυτούς να κάθωνται και πότε-πότε να αρπάζουν ανθρώπους και να τους τρώνε με τις χούφτες, με μια αδιαφορία σαν να έτρωγαν σταφύλια στο τραπέζι. Οι γίγαντες έχουν διαφορετικό μέγεθος και μορφή. Ο οδηγός μου εξηγεί ότι έρχονται από διαφορετικούς πλανήτες, όπου ζουν μαζί με αρμονία και ειρήνη, και ότι έφθασαν στην γη με ιπτάμενους δίσκους. Οι φλογισμένες σφαίρες σημαίνουν και άλλες τέτοιες προσγειώσεις. Στην πραγματικότητα η γη φτιάχθηκε στην αρχή από γίγαντες. Η γη είναι, ας πούμε, το θερμοκήπιό τους, και τώρα επιστρέφουν για να μαζέψουν τους καρπούς τους· υπάρχει μια συγκεκριμένη αιτία γι’ αυτό, που θα την αναλύσω αργότερα.
Εγώ σώζομαι επειδή έχω μεγάλη πίεση αίματος. Γι’ αυτό διαλέχτηκα για να περάσω από το τεστ· εάν το περάσω, θα γίνω ένας «σωτήρας ψυχών», σαν τον οδηγό μου. Συνεχίζουμε να προχωράμε, και ξαφνικά βλέπω μπροστά μου ένα τεράστιο χρυσό θρόνο, επάνω στον οποίο κάθονται ο βασιλιάς και η βασίλισσα των γιγάντων. Αυτοί είναι που κατευθύνουν την καταστροφή του πλανήτη. Για να περάσω το τεστ μου θα πρέπη να ανέβω σε μια σκάλα προς αυτούς. Είναι μια πολύ δύσκολη άνοδος· φοβάμαι, αλλά ξέρω πως πρέπει να το κάνω αυτό· ο κόσμος και η ανθρωπότητα κρέμονται από μια κλωστή. Ξυπνάω μουσκεμένος στον ιδρώτα από το όνειρο».
Οι γίγαντες εδώ έχουν εκσυγχρονισθή σε μακρινούς κατοίκους του διαστήματος, αλλά είναι εύκολο να αναγνωρίσουμε το ίδιο αρχετυπικό υπέδαφος. Ο βασιλιάς και η βασίλισσα αντιπροσωπεύουν το θεϊκό ζευγάρι που τελεί τον ι ε ρ ό γ ά μ ο, την ένωση των αποσχισμένων ψυχικών αντιθέτων. Ο θεϊκός γάμος είναι μια αρχετυπική εικόνα που έχει προορισμό να θεραπεύση μια βαθειά ψυχική διάσπαση. Οπότε η συνείδηση του ανθρώπου έχει απομακρυνθή πάρα πολύ από την φυσική της βάση. Τέτοιες συμφιλιωτικές τελετές γίνονταν με σκοπό την θεραπεία, και γενικά κορυφώνονταν στο μοτίβο του θεϊκού γάμου. Τα παράλληλα στοιχεία από το βιβλίο του Ενώχ είναι που ενδιαφέρουν περισσότερο εμάς. Προφανώς ζούμε σε μια εποχή που μοιάζει με εκείνη της αρχής της παρακμής του αρχαίου πολιτισμού και των αρχών του Χριστιανισμού – μια εποχή έντονων εσωτερικών και εξωτερικών κρίσεων, μια εποχή που πιέζει για βαθειές αλλαγές.
Αλλά ας γυρίσουμε στην θεωρία των πρώτων Χριστιανικών χρόνων για τους δαίμονες. Ο εκκλησιαστικός Πατέρας Αθηναγόρας, όπως παλαιότερα ο Ευχήμερος, θεωρεί πολλούς δαίμονες σαν τις μεταθανάτιες ψυχές σπουδαίων νεκρών, όπως ηρώων και βασιλιάδων. Αυτό αντιστοιχεί σε μια επαναδραστηριοποίηση των αντιλήψεων των πρωτόγονων λαών όσον αφορά τα πνεύματα των νεκρών, (αλλά με λογοκρατικό ένδυμα!). Εκτός από τους δαίμονες, ο Αθηναγόρας δέχεται ένα ολόκληρο πλήθος από αγγέλους που κυβερνούν τα άστρα και ο,τιδήποτε στον κόσμο. Κατά την άποψή του ο Σατανάς, πριν από την πτώση του, ήταν ο άγγελος που κυβερνούσε ολόκληρη την ύλη, έτσι μετά την πτώση ο υλικός κόσμος έγινε μέρος του βασιλείου του κακού. Ο Σατανάς έπεσε την Κόλαση επειδή είχε προδώσει το αξίωμά του, και επειδή αυτός και οι ακόλουθοί του ήταν ακόλαστοι και υπερήφανοι, και είχαν υποκύψει στον πόθο για τις θνητές γυναίκες.
Είναι φανερό ότι αυτοί οι πρώτοι εκκλησιαστικοί Πατέρες δεν ήθελαν πραγματικά να θεωρήσουν τον Σατανά σαν μια δύναμη αντίθετη προς τον Θεό, επειδή αυτό θα σήμαινε να πέσουν σε μια δυαλιστική αντίληψη για το Θεό. Ο Θεός είναι και παραμένει ο Ένας και Ακέραιος, και οι κακοί άγγελοι, δηλαδή οι δαίμονες, είναι πνεύματα παράβασης, καταναγκασμού (σεξουαλικότητα) και υπερηφανείας ( ύβρις), που δ ι α τ α ρ ά σ σ ο υ ν την αρμονία της δημιουργίας και, σύμφωνα με την διδασκαλία του Τατιανού, χωρίζουν τον άνθρωπο από την αρχική του συγγένεια με το θεϊκό πνεύμα. Έργο του ανθρώπινου γένους είναι να ανακαλύψη και πάλι αυτήν την συγγένεια με το θεϊκό πνεύμα. Οι δυνάμεις που ελκύουν τον άνθρωπο προς τα κάτω είναι από την μια ο κόσμος και η ύλη, και από την άλλη οι δαίμονες. Σύμφωνα με τον Τατιανό, τα πνεύματα δεν αποτελούνται από «καθαρό πνεύμα», αλλά μάλλον από ένα π ν ε ύ μ α λεπτής υλικής φύσης. Εντούτοις, επειδή είναι «άσαρκα», δεν μπορούν να πεθάνουν εύκολα. Κατά την άποψη του Τατιανού, το κύριο αμάρτημα των αγγέλων δεν είναι η σεξουαλική επιθυμία, αλλά η αξίωση να γίνουν θεοί, δηλαδή η ορμή για δύναμη. Επιχειρούν να παραπλανήσουν τους ανθρώπους μέσω των φ α ν τ α σ μ ά τ ω ν (ψεύτικες μαρτυρίες και πλάνες) έτσι ώστε να λατρέψουν αυτούς αντί για τον Θεό. Γι’ αυτόν τον λόγο η αναφορά του Παύλου στις «διακρίσεις πνευμάτων» (1η προς Κορινθίους 12-10) είναι τόσο σημαντική. Σύμφωνα με τον Θεόφιλο Αντιοχείας, δεν είναι κυρίως η επιθυμία για δύναμη αλλά ο φθόνος και η αιμοδιψία που χαρακτηρίζουν τα κακά πνεύματα. Μετά την πτώση από τον Παράδεισο αυτά τα πνεύματα σφετερίσθηκαν θεϊκά ονόματα και χρησιμοποίησαν μαγικά σημεία και τρομακτικές εικόνες στην προσπάθειά τους να παραπλανήσουν το ανθρώπινο γένος. Οι ειδωλολατρικοί θεοί κάνουν το ίδιο, σύμφωνα με τον Ιουστίνο τον μάρτυρα. Αυτή η άποψη ήταν μια συνέχεια, τροποποιημένη, μιας παγανιστικής παράδοσης. Στον καιρό τους ο Πλούταρχος και ο Ξενοκράτης είχαν ερμηνεύσει έναν αριθμό από ειδωλολατρικές λατρευτικές συνήθειες σαν απευθυνόμενες προς τους κακούς δαίμονες, με σκοπό την ελάφρυνση των ανώτερων θεών από το φορτίο τους. Ο Ιουστίνος ο μάρτυρας αποδίδει καθαρά την ενοχή για την σταύρωση του Χριστού όχι στους Εβραίους αλλά στους κακούς δαίμονες. Γι’ αυτήν ακριβώς την αιτία ο Σταυρός έγινε η δύναμη που κατανικά τους δαίμονες. Εάν οι δαίμονες κάποτε πετυχαίνουν κάποια θαυματουργική θεραπεία, αυτό συμβαίνει, σύμφωνα με τον Τατιανό, απλώς για να προσελκύσουν δημόσιες τιμές· το ίδιο ισχύει και για τις μαντείες, όταν καμμιά φορά λένε την αλήθεια.
Αυτήν την αξίωση εκ μέρους των δαιμόνων για δημόσιες λατρευτικές τιμές αξίζει να την εξετάσουμε από πιο κοντά, επειδή μέχρι τα τέλη του 17ου αιώνα έπαιξε ρόλο ακόμη και στον εξορκισμό.. Εάν δεχθούμε την ερμηνεία, που είναι πλατειά αποδεκτή σήμερα, της λέξης r e l i g i o (θρησκεία) σαν «συνειδητής θεώρησης του θείου», τότε οι δαίμονες απλώς θέλουν, βασικά, να αντιμετωπισθούν «θρησκευτικά» από τους ανθρώπους. Γνωρίζουμε από τα μυθολογικά χρωματισμένα ελληνικά ιστορικά συγγράμματα ότι η πανούκλα, η κακή σοδειά, η ήττα στον πόλεμο, και ούτω καθεξής, στέλνονται συχνά από έναν θεό που έχει απερίσκεπτα περιφρονηθή σε μια λατρευτική τελετή. Γι’ αυτόν τον λόγο η Άρτεμις έστειλε νηνεμία όταν οι Έλληνες ετοιμάζονταν να ξεκινήσουν για την Τροία, μια νηνεμία που μπορούσε να σταματήση μόνο με την θυσία της Ιφιγένειας. Από αυτήν την άποψη οι δαίμονες δεν συμπεριφέρονται διαφορετικά από τους ίδιους του θεούς. Από ψυχολογική άποψη αντιπροσωπεύουν περιεχόμενα του ασυνειδήτου που διατυπώνουν μια χωρίς όρους απαίτηση για την προσοχή των ανθρώπων· δρουν σαν όργανα της ψυχής που δεν λειτουργούν αν δεν αντιμετωπισθούν με σεβασμό.
Η εικόνα των δαιμόνων όπως έχει σχεδιαθή από τους αρχαίους εκκλησιαστικούς Πατέρες δείχνει μερικά πολύ σύνθετα χαρακτηριστικά: οι δαίμονες είναι άλλοτε πεπτωκότες άγγελοι, άλλοτε ειδωλολατρικοί θεοί ή οιονεί - υλικά πνεύματα της φύσης. Ενεργούν κινούμενοι από σεξουαλική επιθυμία, θέληση για δύναμη, παθιασμένη ζήλια ή αιμοδιψία, ή από την επιθυμία να τιμηθούν λατρευτικά ή τελετουργικά. Εξαπατούν τους ανθρώπους μέσω των φ α ν τ α σ μ ά τ ω ν – απατηλών εικόνων και ιδεών κάθε είδους – ή, με σύγχρονους όρους, μέσω προβολών. Μόνο ο Χριστός και ο Σταυρός έχουν μεγαλύτερη δύναμη. Μόνο Αυτοί μπορούν να περιορίσουν τους δαίμονες.
Οι δαίμονες έγιναν αντιληπτοί και βιώθηκαν, σύμφωνα με τα παραπάνω, σε όλον τον Μεσαίωνα και σε μεγάλο μέρος της περιόδου του Διαφωτισμού, και αυτή η άποψη διαμόρφωσε την βάση για την πράξη του εξορκισμού στην Καθολική Εκκλησία. Κατά την διάρκεια όμως της περιόδου του Διαφωτισμού, όλες αυτές οι διαβολικές ή δαιμονικές δυνάμεις κηρύχθηκε ανοιχτά ότι είναι απλές ψευδαισθήσεις, μία άποψη, που, στο μεγαλύτερο ποσοστό, έχει διατηρήσει ακόμη και η σύγχρονη ψυχιατρική. Αλλά εδώ βρισκόμαστε στο τέταρτο στάδιο της απόσυρσης των προβολών. Μόνο με την σύγχρονη ψυχολογία του βάθους έχει αρχίσει αυτή η ιδέα να αναθεωρείται. Ο Freud και η σχολή του θεωρούν, ακόμη και σήμερα, ότι τα συμπλέγματα είναι καθαρά υποκειμενικού χαρακτήρα. Πόσο μακριά μπορεί να φθάση αυτό το αξίωμα φαίνεται στο τελευταίο βιβλίο της Cecile Ernst επάνω στον εξορκισμό του διαβόλου. Η συγγραφέας δηλώνει με έμφαση ότι η ίδια δεν «πιστεύει» σε διαβόλους και δαίμονες. Τονίζει ιδιαίτερα την ισχυρή επιθυμία για αναγνώριση που έχουν τα ψυχικά άρρωστα άτομα, και ερμηνεύει τα λόγια τους σαν απλές υστερικές κουβέντες που χρησιμοποιούν για να προσελκύσουν το ενδιαφέρον των γύρω τους. Η παράλογη θεατρική παράσταση των τελετών του εξορκισμού έχει κάποιο θετικό αποτέλεσμα μόνο επειδή ικανοποιεί αυτήν την υστερική ανάγκη του ασθενή για προσοχή και αναγνώριση. Κατά την γνώμη μου αυτή η ερμηνεία φαίνεται να υπεραπλουστεύη σημαντικά τα πραγματικά δεδομένα. Είδαμε ότι οι δαίμονες συχνά θεωρείται ότι επιθυμούν λατρευτικές τιμές. Όταν ένα πρόσωπο που είναι ψυχικά άρρωστο επιθυμεί να προσελκύση το ενδιαφέρον των άλλων προς αυτό, αυτή η επιθυμία, κατά την γνώμη μου, ανήκει περισσότερο στο σύμπλεγμα και όχι πάντα τόσο στο εγώ του ασθενή. Η Dr. Ernts θεωρεί τον αθενή απόλυτα υπεύθυνο για την συμπεριφορά του. Αλλά κατά την δική μου γνώμη, η ευθύνη του ασθενή είναι μόνο π ε ρ ι ο ρ ι σ μ έ ν η. Σχετικά, η εξήγηση που δίνεται σε ένα παλιό κείμενο εξορκισμού από τον Stans (1729) μου φαίνεται άξια να την αναφέρουμε. Το κείμενο τονίζει ότι ένας άνθρωπος μπορεί να κυριευθή από «διαβόλους» μόλις υποκύψη σε αμαρτωλά συναισθήματα όπως οργή, φθόνο, μίσος, λαγνεία και μικροψυχία. Αυτή η περιγραφή μου φαίνεται πως βρίσκεται πιο κοντά στην πραγματική κατάσταση των πραγμάτων: Το εγώ είναι υπεύθυνο μόνο ως ένα ορισμένο βαθμό για την επίδραση που ένα πρόσωπο έχει στο περιβάλλον του – δηλαδή, για αυτό που ο Jung ονόμασε προσωπική σκιά του ατόμου, αλλά δεν είναι υπεύθυνο για αρχετυπικούς ψυχικούς παράγοντες. Το να αγνοή κανείς την σκιά του, πάντως, μοιάζει συχνά πάρα πολύ με το να ανοίγη μια πόρτα, από όπου θα εισβάλουν αυτές οι δυνάμεις. Το ζήτημα της ηθικής ευθύνης, επομένως, είναι εξαιρετικά λεπτό, και απαιτεί διαφορετική αντιμετώπιση σε κάθε περίπτωση.
Υποσημειώσεις
* (Σ.τ.Μ: ή δαίνυμι, ή δαινύω. Δηλαδή δαίμων σημαίνει αυτόν που διαμοιράζει τις τύχες. Η λέξη χρησιμοποιείται για να δηλώση την θεϊκή δύναμη, σε αντίθεση με το «θεός» που δείχνει την προσωπική θεότητα. Οι δαίμονες είναι θεότητες «κατώτερης» τάξεως.
**(Σ.τ.Μ: αιθήρ: το καθαρό ανώτερο στρώμα του αέρα σε αντίθεση με την λέξη αήρ, που σημαίνει την πυκνή ομιχλώδη ατμόσφαιρα που περιβάλλει την γη. Προέρχεται από το ρ. αίθω = ανάβω, καίω, φλέγομαι, λάμπω και αντιστοιχεί στο στοιχείο της φωτιάς (πρβλ. αιθάλη, Αιθίοψ κλπ.).
Συνεχίζεται
Αμέθυστος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου