Οι Βάναυσοι

«Η γέννηση της μοντέρνας επιστήμης στην Ευρώπη»
 του Paolo Rossi

Απόσπασμα από το Κεφάλαιο 1: «Τα εμπόδια» του βιβλίου

Βάναυσος, από το βαῦνος: φούρνος και αὔω: ανάβω

Κατά την εποχή της εγκαθίδρυσης της μοντέρνας επιστήμης, είναι αναγκαία η υπέρβαση μιας άλλης ομάδας εμποδίων, το ίδιο δύσκολη, όσο και αυτή στην οποία αναφέρθηκε ο Bachelard (προηγούμενο κεφάλαιο). Πρόκειται για στερεωμένες αντιλήψεις τόσο περί της δομής της κοινωνίας και της οργάνωσης της εργασίας, όσο και της αξιολόγησης των μορφωμένων εντός αυτής της κοινωνίας και των οργανώσεων, όπου η γνώση παράγεται και διαδίδεται.

Η μεγάλη επιστημονική επανάσταση του 17^ου αιώνα ριζώνει στην εξάπλωση της τεχνολογίας και της επιστήμης, η οποία (εξάπλωση) -τόσο στα καλά όσο και στα άσχημα- έχει αφήσει την σφραγίδα της στο σύνολο του δυτικού πολιτισμού. Ριζώνει επίσης στην μορφή που πήραν η τεχνολογία και η επιστήμη κατά τον 17^ο και 18^ο αιώνα, με την οποία (μορφή) και εξαπλώθηκαν σε ολόκληρο τον κόσμο. Η μορφή αυτή ήταν εντελώς άγνωστη στον αρχαίο και μεσαιωνικό πολιτισμό. Η ελληνική βαναυσία δηλώνει την χειροτεχνική τέχνη ή εργασία. Ο Καλλικλής ισχυρίζεται στον «Γοργία» του Πλάτωνος, ότι τον κατασκευαστή μηχανών τον περιφρονούν και βρίζουν ως βάναυσο, και πως κανένας δεν είναι πρόθυμος να του δώσει την κόρη του για σύζυγο. Ο Αριστοτέλης είχε αποκλείσει από την τάξη των πολιτών τους «χειροτέχνες». Τους διαφοροποίησε από τους σκλάβους μόνο στο εξής σημείο: οι σκλάβοι υπηρετούσαν μόνο ένα άτομο, ενώ οι χειροτέχνες ασχολούνταν με τις ανάγκες περισσότερων ανθρώπων. Η αντίθεση μεταξύ σκλάβων και ελεύθερων φαίνεται πως μεταφέρεται στην αντίθεση μεταξύ τεχνολογίας και επιστήμης, μεταξύ των γνώσεων που προορίζονται προς χρήση και της γνώσης που αφιερώνεται στην θεωρία της αληθείας. Η περιφρόνηση των σκλάβων, που θεωρούνταν από την φύση τους κατώτεροι, επεκτεινόταν και στις δραστηριότητες τους. Οι εφτά ελεύθερες τέχνες του trivium (γραμματική, ρητορική και διαλεκτική) και του quadrivium (αριθμητική, γεωμετρία, μουσική και αστρονομία) ονομάζονταν ελεύθερες γιατί ήταν οι τέχνες των ελεύθερων ανδρών, σε αντίθεση προς τις μηχανικές και χειροτεχνικές τέχνες των μη ελεύθερων ή σκλάβων. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη και την αριστοτελική παράδοση, μόνο μέσα στην γνώση η οποία δεν έχει άλλο σκοπό εκτός από αυτόν, πραγματώνεται η ουσία του ανθρώπου. Η εξάσκηση της σοφίας προϋποθέτει μια κάποια ευμάρεια και εγγυημένη διατροφή. Οι μηχανικές τέχνες είναι μεν αναγκαίες προϋποθέσεις της φιλοσοφίας, αποτελούν όμως μια κατώτερη μορφή γνώσης, αφού ανήκουν στον υλικό και των αισθήσεων κόσμο, και είναι δεμένες με την εργασία των χεριών. Το ιδανικό του σοφού και μορφωμένου (όπως δείχνουν η φιλοσοφία των Στωικών και Επικούρειων, και αργότερα η σκέψη του Ακινάτη)  φαίνεται πως ταυτίζεται με την εικόνα εκείνου που αφιέρωσε την ζωή του στην θεωρία, που σκοπό έχει -εφόσον μιλούμε για Χριστιανούς στοχαστές- την απόκτηση της μακαριότητας της θέας του Θεού.

Ο έπαινος του ενεργού βίου, όπως τον βρίσκουμε σε πολλούς συγγραφείς του 15^ου αιώνα, ο έπαινος των χεριών στα κείμενα του Giordano Bruno, η υπεράσπιση των μηχανικών τεχνών σε πολλά κείμενα μηχανικών και κατασκευαστών μηχανών του 16^ου αιώνα, που προσλαμβάνεται επίσης από τους Bacon και Descartes, αποκτά μεγάλη σημασία κάτω από το φως αυτών των συλλογισμών.

Σε ένα από τα πιο διάσημα κείμενα περί τεχνολογίας της Αναγέννησης, στο βιβλίο του Georg Agricola με τον τίτλο De re metallica (1556), βρίσκουμε μια παθιασμένη υπεράσπιση της τέχνης των μετάλλων. Από τις ελεύθερες τέχνες θεωρείται «άτιμη και ποταπή». «Πολλοί νομίζουν ότι η εργασία στα μεταλλεία είναι κάτι τυχαίο και βρώμικο, και εν γένει κάτι το οποίο δεν απαιτεί τέχνη και επιστήμη, παρά μόνο σωματική εργασία». Ο Agricola  όμως θεωρεί ότι ο «μεταλλωρύχος» πρέπει να είναι ειδικός στην εξεύρεση των εδαφών, των φλεβών διαφόρων πετρωμάτων, πολύτιμων λίθων και μετάλλων. Του είναι αναγκαίες οι γνώσεις φιλοσοφίας, ιατρικής, αστρονομίας, της τέχνης της μετρήσεως, υπολογισμού, κατασκευής και σχεδιασμού, όπως και γνώσης του δικαίου, ιδιαίτερα του δικαίου των ορυχείων. Η εργασία του τεχνικού δεν μπορεί να χωριστεί από την εργασία του επιστήμονα. Σε όσους είχαν αντίθετη άποψη, και επικαλούνταν την παλιά αντίθεση των ελεύθερων και σκλάβων, ο Agricola αντέτεινε πως σε άλλες εποχές ακόμα και η γεωργία ήταν δουλειά των σκλάβων, και σκλάβοι  είχαν συμβάλει στην αρχιτεκτονική, και  πως δεν ήταν λίγοι οι διάσημοι γιατροί που ήταν σκλάβοι (Agricola: 1977, I).

Στο έργο του Guidobaldo del Monte «Mechanicorum libri», που εκδόθηκε στο Pesaro το 1577, βρίσκουμε μια υπεράσπιση που βασίζεται σε παρόμοια επιχειρήματα. Σε πολλά μέρη της Ιταλίας «είναι συνήθεια να αποκαλούν μηχανικούς αυτούς που θέλουν να υβρίσουν και να ειρωνευτούν. Και μερικοί εξοργίζονται όταν τους αποκαλούν έτσι (Mechaniker, Ingenieur)». Το όνομα «μηχανικός» όμως σημαίνει ένα «άνδρα με μεγάλη ικανότητα, ο οποίος ξέρει να δημιουργεί θαυμαστά έργα με τα χέρια και την διάνοια του». Ο Αρχιμήδης ήταν πάνω απ’ όλα μηχανικός. Το να είναι κανείς μηχανικός «είναι εργασία ενός τίμιου και σημαντικού προσώπου. Η λέξη mechanico προέρχεται από την ελληνική γλώσσα και δηλώνει ένα πράγμα το οποίο κατασκευάστηκε με τεχνική ικανότητα, για ότι και να πρόκειται: κτίριο, μηχάνημα, εργαλείο ή μηχανισμό, που κατασκευάστηκε και επινοήθηκε με μαστοριά (Guidobaldo: 1581, Ai lettori)».

Για να εξηγήσουμε γιατί εμφανίζονται «υπερασπίσεις» της πολιτισμικής αξίας των χειροτεχνικών τεχνών, ας δούμε ένα άλλο κείμενο. Στο Dictionnaire francais, κάτω από τον όρο  mechanique, γράφει ο Richelet το 1680: «Η έννοια mechanique δηλώνει, όσον αφορά τις τέχνες, το αντίθετο του ελεύθερου και τίμιου. Σημαίνει κάτι σαν «ποταπός» και «απελέκητος», και δεν είναι αντάξιος ενός τίμιου ανθρώπου». Οι θέσεις του Καλλικλέους είναι κατά τον 17ο αιώνα ακόμα ζωντανές: βάναυσος είναι μια προσβολή, η οποία όταν απευθύνεται σε ένα ευγενή, είναι λόγος γι’ αυτόν να τραβήξει το σπαθί του.

 Με την συζήτηση για τις μηχανικές τέχνες, η οποία ήταν ιδιαίτερα έντονη από τα μέσα του 16^ου μέχρι τα μέσα του 17^ου αιώνα, συνδέονται μερικά από τα μεγάλα θέματα του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Μέσω των έργων των καλλιτεχνών και πειραματιστών, των σχεδίων των μηχανικών και τεχνικών, διαδίδονται νέες αντιλήψεις περί εργασίας, λειτουργίας της τεχνολογικής γνώσης, σημασίας των χειροτεχνικών εργασιών στις επεμβάσεις επί της φύσης. Και στον χώρο της φιλοσοφίας επιβάλλεται σιγά σιγά μια αξιολόγηση των τεχνών, η οποία παρεκκλίνει από την παραδοσιακή. Μερικές μέθοδοι των τεχνικών και χειροτεχνών, που χρησιμοποιούνται για την μεταβολή φυσικών διαδικασιών, εξυπηρετούν την απόκτηση γνώσης περί της φυσικής πραγματικότητας. Και ακόμα, σε συνειδητή πολεμική στάση έναντι της παραδοσιακής φιλοσοφίας, χρησιμοποιούνται για την ερμηνεία «της φύσεως που βρίσκεται σε κίνηση».

Μόνο με αυτό το υπόβαθρο γίνεται κατανοητή η στάση του Γαλιλαίου, η οποία εκδηλώνεται και στις μεγάλες του ανακαλύψεις στην αστρονομία. Ο Γαλιλαίος έστρεψε το τηλεσκόπιο προς τον ουρανό το 1609. Το πραγματικά επαναστατικό ήταν η εμπιστοσύνη του σε ένα όργανο, το οποίο είχε κατασκευαστεί από μηχανικούς, οι οποίοι στηρίχτηκαν μόνο στην πράξη. Το όργανο αυτό ήταν αποδεκτό, σε περιορισμένο βαθμό, μόνο στους κύκλους των στρατιωτικών. Η επίσημη επιστήμη είτε το αγνοούσε είτε το περιφρονούσε. Το τηλεσκόπιο επινοήθηκε από Ολλανδούς τεχνίτες. Ο Γαλιλαίος το αντέγραψε και τον Αύγουστο του 1609 το παρουσίασε στην Βενετία, για να το δωρίσει αργότερα στην κυβέρνηση της πόλης. Το τηλεσκόπιο δεν ήταν για τον Γαλιλαίο με κανένα τρόπο, ένα από εκείνα τα θαυμαστά όργανα τα οποία κατασκευάστηκαν είτε για την διασκέδαση της βασιλικής αυλής είτε προς χρήση από τον στρατό. Αυτό που φαίνεται μέσα από το τηλεσκόπιο μπορεί να το θωρήσει ως αληθινό μόνο εκείνος, ο οποίος πιστεύει πως το όργανο αυτό ενισχύει την όραση, και δεν την παραμορφώνει. Η αποδοχή του τηλεσκοπίου ως πηγής γνώσεως, σημαίνει την εγκατάλειψη της αρχαίας, βαθιά ριζωμένης ανθρωποκεντρικής κοσμοθεωρίας, βάσει της οποίας, το μοναδικό μέτρο γνώσεως είναι η φυσική παρατήρηση με το ανθρώπινο μάτι. Βλέπω σημαίνει για την σημερινή επιστήμη, σχεδόν αποκλειστικά, ερμηνεία των σημείων που προέρχονται από τα όργανα μέτρησης. Η εισαγωγή των οργάνων στην επιστήμη (ως πηγής της αληθείας) δεν ήταν απλό εγχείρημα. Στην απαρχή αυτού που σήμερα βλέπουμε στον ουρανό, βρίσκεται μια μοναδική πράξη διανοητικής τόλμης.

Η υπεράσπιση των μηχανικών τεχνών, η απελευθέρωση τους από την κατηγορία ότι είναι άτιμες, η άρνηση να περιοριστεί ο πολιτισμικός ορίζοντας στις ελεύθερες τέχνες, και η άρνηση της εξίσωσης των πρακτικών εργασιών με την κατώτερη εργασία, δεν απαιτούσε κάτι λιγότερο παρά την αποστροφή από μια χιλιετή εικόνα για την επιστήμη. Αυτό έβαλε ένα τέλος στην αντίθεση γνώσης και πράξης. 

Μετάφραση Πέτρος