ΤΟ ΕΣΧΑΤΟ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΜΗΝΥΜΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΘΕΟΥΡΓΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΠΡΟΚΛΟΥ (2)

Συνέχεια από:Δευτέρα, 3 Νοεμβρίου 2014

ΤΟ ΕΣΧΑΤΟ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΜΗΝΥΜΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΘΕΟΥΡΓΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΠΡΟΚΛΟΥ. 

Του Giovanni Reale.

        

  Τότε λοιπόν που και πότε ξαναγεννήθηκε ο Πλατωνισμός; Ακριβώς όταν στην Αθήνα έσβυνε η Ακαδημία, έξω απο την Αθήνα και συγκεκριμένα στην Αλεξάνδρεια, ο Πλατωνισμός ξαναγεννιόταν, με χαρακτήρες, στο μεγαλύτερο μέρος τους διαφορετικούς απο τον εκλεκτικό, στωϊκού τύπου, δογματισμό του Αντίοχου, και κέρδιζε έδαφος.

          Ο Εύδωρος της Αλεξάνδρειας, ο οποίος έζησε πολύ πιθανόν στο δέυτερο μισό του 1ου αιώνος π.χ. είναι ο πρώτος εκπρόσωπος που γνωρίζουμε αυτής της νέας τάσεως τού Πλατωνισμού. Είναι βέβαιο πάντως πώς ξεκινώντας απο το δεύτερο μισό του 1ου αιώνος π.χ. ο Πλατωνισμός αργά, αλλά προοδευτικά και σταθερά, συνέχισε να αυξάνει και να διευρύνει την πολιτισμική του αξία, μέχρι την αποκορύφωση τής μεγαλύτερης συνθέσεως του Πλωτίνου η οποία ωρίμασε στον τρίτο αιώνα μ.χ. και άνοιξε έναν νέο δρόμο στην αρχαία σκέψη, η οποία ολοκληρώθηκε ακριβώς με τον Πρόκλο.

          Έτσι λοιπόν η μεγάλη σύνθεση του Πλωτίνου (και το ρεύμα της σκέψης που γέννησε) ονομάστηκε πολύ σωστά Νεοπλατωνισμός. Πώς πρέπει λοιπόν να ονομασθεί όλο το πεδίο τής ιστορίας του Πλατωνισμού που ξεκινά απο το δεύτερο μισό του 1ου αιώνος π.χ. και διαρκεί μέχρι τον δεύτερο αιώνα μ.χ;    Δόθηκε η ονομασία Μεσοπλατωνισμός και αυτή η ονομασία θεωρείται πλέον αναντικατάστατη, διότι όλη αυτή την περίοδο γίνονται μεγάλες προσπάθειες επαναστοχασμού και μάλιστα με πρωτότυπο τρόπο πολλές φορές, των θεωριών τού Πλάτωνος.

          Τα πιό σημαντικά χαρακτηριστικά του Μεσοπλατωνισμού είναι: Α) Η ανάκτηση τής μεταφυσικής τού υπερφυσικού και τής υπερβατικότητος. Και αυτή η ανάκτηση καταργεί καθαρά τίς γέφυρες με τον υλισμό, ο οποίος είχε διαδοθεί και επιβληθεί εκ μέρους των Επικούρειων, αλλά και των Στωϊκών, όπως και απο όλους τους στοχαστές της ελληνιστικής περιόδου. Αυτό το σημείο και μόνον εξασφαλίζει μία σημαντική θέση, στους Μεσοπλατωνικούς, στην ιστορία της αρχαίας σκέψης.

Β) Η επανανακάλυψη τής μεταφυσικής παρήγαγε τήν εκ νέου παρουσίαση τής πλατωνικής θεωρίας των ιδεών, την οποία οι Μεσοπλατωνικοί τής όψιμης εποχής προσπάθησαν να μεταρρυθμίσουν, ταυτίζοντας τον κόσμο τών ιδεών με το περιεχόμενο τού υπέρτατου Νού, συλλαμβάνοντας δηλαδή τις πλατωνικές ιδέες σαν σκέψεις του Θεού και επιπλέον ( και συνεπώς) ερμηνεύοντας τίς "μορφές" του Αριστοτέλη, οι οποίες τυπώνουν ή αποτυπώνουν την ύλη και συστήνουν τα πράγματα, σαν εμμενές (ενυπάρχον), αντικαθρέφτισμα (είδωλο ή εικόνα) των ιδεών. Και αυτό φυσικά είχε σαν συνέπεια μία δομική τροποποίηση του ασώματου κόσμου με αποτελέσματα που εισάγουν στον Νεοπλατωνισμό.

          Γ) Το βασικό κείμενο του Πλάτωνος για τους Μεσοπλατωνικούς υπήρξε ο Τίμαιος. Σύμφωνα με την εννοιολογική διακλάδωση που εκφράζεται σ'αυτόν τον διάλογο, προσπάθησαν να επανασυστήσουν την σύνθεση του Πλατωνισμού.

          Δ) Σε πολλούς Μεσοπλατωνικούς το θρησκευτικό συναίσθημα, ενώθηκε στενά με το ενδιαφέρον για την φιλοσοφία, και μερικοί αφιέρωσαν μεγάλες σπουδές στο δόγμα των δαιμόνων, οι οποίοι θεωρήθηκαν σαν αναγκαίοι "μεσάζοντες" ανάμεσα στην υπερβατικόητα τού Θεού και τού ανθρώπου και τον Φυσικό κόσμο. Και μερικοί προώθησαν ακόμη και στοιχεία της ανατολικής σοφίας, τα οποία αφορούσαν το θρησκευτικό φαινόμενο.

          Ε) Όσον αφορά τώρα ιδιαιτέρως, την δομή τού μεταφυσικού οικοδομήματος  το οποίο διαγράφηκε σιγά-σιγά και η οποία προετοιμάζει την μεταφυσική δομή του νεοπλατωνισμού, άς τονίσουμε τα εξής σημεία.

          Μία κοινή τάση σε όλους τους Μεσοπλατωνικούς, που είχε εκφραστεί ήδη καθαρά απο τους πιό αρχαίους μεταξύ τους, είναι η τοποθέτηση του νού (ή της νοήσεως) σαν ανώτερου απο την ψυχή. Αυτή η θεωρία στους Μεσοπλατωνικούς παίρνει μία θέση και μία σημασία αντι-υλιστική και αντιστωΪκή. Διαφοροποιώντας τον νού απο την ψυχή και τοποθετώντας τον σε ανώτερη ιεραρχικά θέση απο αυτή, θέλησαν να σπάσουν τις γέφυρες με την εμμένεια, με την ενύπαρξη, μια για πάντα.

          Είναι φανερό επίσης πώς διά της οδού αυτής, έπρεπε να πορευθούν πρός μία θεωρία η οποία ήταν σαν πρόλογος τρόπον τινα στις υποστάσεις του Πλωτίνου και του νεοπλατωνισμού. Μαλιστα δέ, πολλά χωρία αυτών των φιλοσόφων φαίνονται να περιέχουν εν σπέρματι, και τις τρείς υποστάσεις του Πλωτίνου, το ΕΝΑ τον ΝΟΥ και την ΨΥΧΗ.

          Ζ) Η θέση η οποία εκφράζει το θεμέλιο και την πνευματική και θρησκευτική κατάσταση τής ηθικής του Μεσοπλατωνισμού είναι εκείνη η οποία αναθέτει το υπέρτατο τέλος τού ανθρώπου στην ομοίωση στον Θεό και στο Θείο. Η αρχή προέρχεται απο τον Πλάτωνα, ο οποίος την είχε ήδη διατυπώσει καθαρά: αλλά στον στοχασμό των μεσοπλατωνικών εμβαθύνεται και εμπλουτίζεται με καινούργια στοιχεία. Και ιδιαιτέρως, ας τονίσουμε, πώς το υπέρτατο κατηγόρημα, η κατηγορική τους αρχή "ακολούθα τον Θεό" παρουσιάζεται σαν μία προγραμματική ανατροπή τής κοινής αρχής, σε όλες τις ελληνιστικές φιλοσοφίες, "ακολούθα την Φύση". Η νέα αρχή, εκφράζει έτσι, το σπάσιμο του υλιστικού ορίζοντος των ηθικών τής ελληνιστικής περιόδου και την καθολική επανάκτηση του πνευματικού ορίζοντος. Η ακόλουθη σελίδα του Διδασκαλικού του Αλβίνου, είναι η πληρέστερη, έκθεση αυτής της υπερβάσεως: "Ως συνέπεια όλων αυτών, ο Πλάτων, έθετε τον σκοπό της ομοιώσεως πρός τον Θεό κατά το δυνατόν. Αυτό δέ το χειρίζεται ποικιλοτρόπως. Πότε λέγοντας ομοίωση Θεού το να είναι κανείς φρόνιμος και δίκαιος και όσιος, όπως στον Θεαίτητο "δι' αυτό και πρέπει να προσπαθούμε να φύγουμε απο εδώ πρός τα εκεί το γρηγορότερο. Η φυγή δέ είναι ομοίωση με τον Θεό κατά το δυνατόν και η ομοίωση είναι να γίνεις δίκαιος και όσιος μετά φρονήσεως" Πότε πάλι, όπως στο τελευταίο βιβλίο της Πολιτείας, λέγοντας μόνο τό να είναι κανείς δίκαιος: "Γιατί ποτέ βέβαια οι Θεοί δέν παραμελούν εκείνον που θα σπεύσει να γίνει δίκαιος και να μοιάσει στο Θεό όσο είναι ανθρωπίνως δυνατό, διά της ασκήσεως τής αρετής". Στον Φαίδωνα, τώρα λέει ομοίωση Θεού το να γίνεται κάποιος σώφρων και δίκαιος μαζί, ώς εξής: "....είναι λοιπόν είπε, ευδαιμονέστατοι και μακάριοι και μεταβαίνοντες στον άριστο τόπο όσοι άσκησαν την αρετή τόσο τού δημότη όσο και του πολίτη, την καλούμενη σωφροσύνη και δικαιοσύνη..." Πότε λοιπόν λέει ότι ο σκοπός είναι να μοιάσει κάποιος στον Θεό, πότε να τον ακολουθήσει, όπως εκεί όπου λέει : "...ο Θεός δηλαδή, όπως λέει ο Παλαιός λόγος, [κυβερνά] αρχή και τέλος..." και ούτω καθεξής, πότε και τα δύο, όπως εκεί που λέει "την ψυχή δέ που ακολουθεί τον Θεό και του έχει μοιάσει.." κ.τ.λ. Διότι το Αγαθό είναι μάλιστα αρχή της ωφελείας, λέγεται δέ πώς αυτό είναι εκ Θεού. Επακόλουθο λοιπόν της αρχής θα ήταν το τέλος της εξομοιώσεως πρός τον Θεό, τον επουράνιο δηλαδή Θεό, και όχι, τον υπερουράνιο, ο οποίος δέν έχει αρετή, αφού είναι ανώτερος της αρετής. Οπότε σωστά θα έλεγε κάποιος ότι η κακοδαιμονία είναι κακή πράξη του δαίμονος, ενώ η ευδαιμονία είναι η καλή του διάθεση. Θα μπορούσαμε δέ να φτάσουμε να γίνουμε όμοιοι με τον Θεό διαθέτοντας την πρέπουσα Φύση, τα ήθη, την αγωγή και την άσκηση κατά το νόμο και, το κυριότερο, την λογική και την διδασκαλία και παράδοση των θεωρημάτων, ώστε να απέχουμε μέν απο τα πολλά ανθρώπινα πράγματα, να ρέπουμε δέ πάντοτε πρός τα νοητά"!

          Η ιστορική σπουδαιότης λοιπόν του Μεσοπλατωνισμού είναι πολύ σημαντική. Ο Πλωτίνος στηρίχθηκε πολύ στα κειμενα τους όπως μαρτυρεί ο Πορφύριος. Τα όρια αυτής της κινήσεως είναι ορατά επίσης, απο το γεγονός πώς δέν κατόρθωσαν να ξανασκεφτούν με κάποια πληρότητα τον Πλάτωνα, αλλά άνοιξαν τον δρόμο για τον Πλωτίνο.

Συνεχίζεται

Αμέθυστος