ΠΕΡΙ ΔΙΑΛΟΓΟΥ (7) -ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ

  Η ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΗ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ: Ο ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΘΡΗΣΚΕΙΩΝ.  
RAIMON PANIKKAR.

Ο Διάλογος πρέπει να είναι θρησκευτικός

Οι άνεμοι του διαλόγου, που πνέουν σήμερα όλο και δυνατότερα, παρότι νέα και πιο ψηλά τείχη υψώνονται για να τους εμποδίσουν, αντιπροσωπεύουν πολύ περισσότερα από μια νέα μόδα ή μια νέα στρατηγική εκ μέρους κάποιας γερασμένης θρησκευτικής παραδόσεως για να εξέλθει από κάποια στασιμότητα. Ο διάλογος καθ’ αυτός, έχει ένα θρησκευτικό πνεύμα. Ο διάλογος καθ’ αυτός είναι η φανέρωση μιας αυθεντικής θρησκευτικότητος. Ακόμη και ο φόβος των υπερσυντηρητικών, οι οποίοι βλέπουν στον διάλογο μόνον μεγάλους κινδύνους για τις θεσμοποιημένες θρησκείες, μαρτυρεί για τον επαναστατικό χαρακτήρα του διαλόγου. Ο διάλογος των θρησκειών συντρίβει στην πραγματικότητα τα τείχη του θρησκευτικού «εθνικισμού». Διότι παρ’ όλες τις αλλαγές των τελευταίων χρόνων, το παληό ρητό, η θρησκεία ακολουθεί όποιον κρατά την εξουσία, συνεχίζει να ισχύει. Ο διάλογος των θρησκειών ελευθερώνει την πνευματικότητα από τις σκληρές δογματικές δομές και δημιουργεί νέους συσχετισμούς οι οποίοι ξεπερνούν όλα τα σύνορα που σχεδιάστηκαν με τόση προσοχή, ανάμεσα στις θρησκείες.
Για πάρα πολύ χρόνο οι θρησκείες, που υπόσχονται να μας συνδέσουν (religo – δεσμεύω) με το θείο (το άπειρο, το υπερβατικό ή το μυστήριο), αγνόησαν τους ανθρώπινους συσχετισμούς. Ξεχνούμε πολύ εύκολα την «θρησκεία του ανθρώπου», όπως επισήμανε εύστοχα ο Tagore. H θρησκεία δεν έχει να κάνει μόνο με τον θεό, αλλά κυρίως με τον άνθρωπο.
Αυτό ανοίγει τον δρόμο για μια καινούρια θρησκευτικότητα, οι μορφές της οποίας δεν έχουν βρεθεί ακόμη, χωρίς αυτό να απογοητεύει απολύτως το αγνό θρησκευτικό πνεύμα, όπως θα αποδείξουν στην συνέχεια οι τρεις στοχασμοί επί του θέματος, που ακολουθούν. Διότι η ιδέα της ανθρωπότητος του θεού μας, ή της θειότητος του ανθρώπου, το Αιώνιο, είναι το κυρίως θέμα του διαλόγου.

Τελευταία πηγή του διαλόγου, είναι η εμπειρία της δικής μας ανεπάρκειας.

Αναφερθήκαμε ήδη στην εμπειρία της τυχαιότητος – δηλαδή την εμπειρία που είναι σήμερα κοινή σε όλους μας πως πολύ εύκολα μπορούμε να ακουμπήσουμε τα όριά μας (μια εμπειρία που γέννησε την τραγωδία στους Αρχαίους Έλληνες, τον σεβασμό των ορίων και τους βοήθησε να βρουν την ανθρώπινη αλήθεια, το ΜΕΤΡΟ, το οποίο καταργείται σήμερα με την λατρεία του ΑΠΕΙΡΟΥ). Την εμπειρία της αδυναμίας μας να γνωρίσουμε πλήρως την ανθρώπινη κατάσταση. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως ένα άτομο δεν μπορεί να βρει την λύτρωσή του μέσα στην παράδοσή του, παρότι σχετικώς απομονωμένη. Δεν είναι όλοι υποχρεωμένοι να ριχτούν στον διάλογο. Αλλά επειδή οι παραδόσεις είναι με την σειρά τους οι καρποί περασμένων διαλόγων, οι ρίζες του θρησκευτικού διαλόγου πάνε βαθειά μέχρι την καταγωγή της ίδιας της ανθρωπότητος.
Εννοούμε πιο απλά, πώς ένα ώριμο πρόσωπο ή ένα διαλογιζόμενο πρόσωπο, αποφεύγει κάθε απόλυτη απαίτηση. Η θρησκεία του διπλανού μας γίνεται δική μας προσωπική υπόθεση, η διαφορετικότης των θρησκειών ένα φιλοσοφικό ή θεολογικό πρόβλημα (εάν μπορούμε να σκεφτούμε, η στάση αυτή είναι εφικτή μόνον εάν βασίζεται στο ινδουϊστικό κενό, που είναι σήμερα το νέο θεμέλιο του ανθρώπου. Καταργώντας τον Νου, τον λόγο ή την λογική. Η νέα πέτρα είναι το κενό του Νου, το Νιρβάνα, το Μηδέν του Χάϊντεγκερ, ο οποίος δεν υπήρξε ποτέ του εκπρόσωπος της Δυτικής Φιλοσοφίας), η κατάσταση του κόσμου κάτι που αφορά βαθειά όλους μας. Σωτηρία, απελευθέρωση, ευτυχία, ολοκλήρωση, διαφωτισμός ή φωτισμός (επί το Ινδουϊστικότερον), λύτρωση –όπως και τα Δυτικά ορθολογιστικά αντίστοιχα, δικαιοσύνη, ειρήνη, ανθρώπινη πληρότης– δεν είναι μόνον ατομικά προβλήματα. Απαιτούν συνεργασία, συμπαράσταση, μία αυξημένη συνειδητοποίηση της ανθρώπινης και της κοσμικής αλληλοεξάρτησης. Ο διάλογος είναι ο τρόπος να υπερβούμε τον σολιπσισμό (του Κάφκα) και τον εγωϊσμό κάθε είδους. Πραγματοποιούμε το κέντρο μας, τον «εαυτό» μας, στο μέτρο που συμμετέχουμε ενεργητικά στην μοίρα ολοκλήρου του κόσμου. Αυτό δεν είναι ένα θέμα καθαρά θρησκευτικό; (όπως και το ΠΡΟΣΩΠΟ).

Ο Νέoς διάλογος συμβάλει στην κάθαρση των θρησκειών.

Η ιστορία των θρησκειών μας δείχνει, χωρίς εξαιρέσεις από ότι γνωρίζω, πως στο όνομα της θρησκείας κατακτήθηκαν όχι μόνον οι πιο ψηλές κορυφές του ανθρωπίνου πνεύματος, αλλά και οι πιο σκοτεινές διαστροφές της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Ο φανατισμός είναι ένα πολύ γνωστό θρησκευτικό ζιζάνιο. Ο διάλογος των θρησκειών σήμερα προσφέρει ένα αντίδοτο και αντιπροσωπεύει μια κάθαρση. Οι θρησκείες, πολύ συχνά θεσμοποιημένες, στάθηκαν εμπόδιο στην ειρήνη και ευνόησαν τους πολέμους, ακόμη και κατά την διάρκεια της δικής μας ζωής. Ο διάλογος των θρησκειών δεν προσπαθεί να καταργήσει τις θρησκείες. Δεν εννοεί να μειώσει όλες τις θρησκείες σε έναν ελάχιστο κοινό παρονομαστή, ή να βεβαιώσει μια κάποια γενικευμένη και επιφανειακή θρησκευτικότητα. Ανοίγει ένα δρόμο που περνά ανάμεσα, από το ένα μέρος από όλα τα θρησκευτικά κάστρα που εξοπλίστηκαν και πολεμούν το ένα εναντίον του άλλου από τα υψώματα των λόφων τους, και όπου καθένα από τα κάστρα αυτά ισχυρίζεται πως η σωτηρία βρίσκεται μόνον μέσα από τα τείχη του – και από το άλλο μέρος, από μια αργία, μια στασιμότητα μέσα στην βαθειά κοιλάδα της ανθρώπινης νωθρότητος και αναποφασιστικότητος, όπου κάθε θρησκεία χάνει την ταυτότητά της και την ξεχωριστή της αξία. (Ανάμεσα στην Σκύλα και στην Χάρυβδη για να καταλαβαινόμαστε. Ο διάλογος είναι τόσο μοντέρνος, τόσο νέος, ηλικίας μόλις 2.500 ετών. Η οπισθοδρόμηση του ανθρώπου είναι τερατώδης, από την στιγμή που εγκατέλειψε το αρχαίο ελληνικό πνεύμα και κήρυξε τον θάνατό του, βάζοντας στην θέση του ΝΟΥ, το Εγώ). Αυτή η μεσαία οδός αποφεύγει τους πολέμους, θερμούς ή ψυχρούς, και ταυτόχρονα αποφεύγει την αδιαφορία, σαν να έλεγαν όλες οι θρησκείες το ίδιο πράγμα ή να ήταν όλες ίσες. Ο διάλογος ανοίγει διάπλατα την οδό της συζητήσεως – ακριβώς λόγω του γεγονότος πως οι θρησκείες είναι διαφορετικές και πολύ συχνά φαίνονται ακόμη και αντίθετες. Ισιώνει τα μονοπότια, τα στρώνει και μπορεί να κατασκευάσει ακόμη και γέφυρες πάνω από τους γκρεμούς που χωρίζουν τα διάφορα θρησκευτικά κάστρα. Καλεί νέους ανθρώπους στην κοινή ζωή της ανθρώπινης οικογένειας χωρίς να την ξεριζώνει από το γηγενές έδαφος των παραδόσεων στις οποίες ανήκουν. Έπλεξε ένα δίκτυο συνδέσμων που θέτει σε σχέση και μεταμορφώνει τον κόσμο των θρησκειών. Και αυτός ο ανοιχτός χαρακτήρας του διαλόγου ανήκει στην ίδια την δυναμική του θρησκευτικού πνεύματος.
Ο διάλογος είναι καθ’ εαυτός μια θρησκευτική πράξη. Όταν δεσμευόμαστε στον διάλογο των θρησκειών παλεύουμε χωρίς αμφιβολία για την σωτηρία –την θεραπεία οπωσδήποτε– όλου του κόσμου. Η αγάπη για τους ανθρώπους, η υπομονή, η ταπεινότης, η ευγένεια, η συγχώρεση, η άσκηση, η εμπιστοσύνη, η οικειότης, η ειλικρίνεια, η παραίτηση –και ο κατάλογος είναι άπειρος– είναι ουσιώδεις αρετές για ένα αυθεντικό θρησκευτικό διάλογο. Δεν είναι αυτό άραγε αρκετό για να μας δείξει τον θρησκευτικό του χαρακτήρα;
Με αυτή την έννοια, ο διάλογος έχει την σημασία του και δεν είναι δυνατόν να τον αποδυναμώσουμε ή να τον εκμεταλλευθούμε σαν να είναι ένα είδος στρατηγικής για προσηλυτισμό. Ο διάλογος απαιτεί καθ’ εαυτός ένα είδος εσωτερικού διαλόγου και δεν μπορεί να είναι ένα μέσον για να φέρουμε τον άλλον στις δικές μας απόψεις. Αγωνίζομαι για την ελευθερία και μπορώ και να πιστέψω ακόμη πως έχω βρει την αλήθεια στην θρησκεία μου. Αλλά δεν είμαι ο μοναδικός αναζητητής της αλήθειας. Εάν είμαι ταπεινός στην αναζήτησή μου –δηλαδή τίμιος– δεν θα αισθανθώ μόνον σεβασμό για την αναζήτηση των άλλων, αλλά θα ενωθώ και μαζί τους – και όχι μόνον επειδή τέσσερα μάτια βλέπουν καλύτερα από δύο, αλλά για κάποιον λόγο πιο βαθύ: οι άλλοι δεν είναι απλώς ερευνητές της αλήθειας, αλλά πηγές γνώσεως. Ο άνθρωπος δεν είναι μόνον ένα αντικείμενο ή ένα απλό υποκείμενο σε αναζήτηση αντικειμενικότητος, αλλά και ένας μικρόκοσμος και ένας μικρόθεος, το ίδιο το Brahman (παρότι ποιοτικώς διαφοροποιημένο), ένας ναός του Αγίου πνεύματος, ένας υποδοχέας ικανός να δώσει και να πάρει, συνεργαζόμενος στην μορφοποίηση της πραγματικότητος. Η Φύσις του ανθρώπου φέρει την αυτοσυνειδησία, και αυτή η αυτοσυνειδησία δεν είναι μόνον ένα δικό μου προσόν. Γι’ αυτό και δεν θα κατανοήσω πλήρως τον εαυτό μου χωρίς κατά κάποιο τρόπο να έχω κατανοήσει τους άλλους, κάτι που είναι αδύνατον χωρίς κάποιον διάλογο. Έτσι όμως δεν ενδιαφέρομαι για τους άλλους μόνον από απλή περιέργεια, διότι το προσκύνημά τους διασταυρώνεται με το δικό μου μονοπάτι, και επομένως με αφορά. Η αναζήτηση της αλήθειας δεν αφορά την παρακολούθηση ενός αντικειμένου, αφορά την κατάκτησή μου από την αλήθεια, και όσο είναι δυνατόν, την μοιρασιά της μοίρας όλων των άλλων. Και αυτή είναι χωρίς αμφιβολία μια θρησκευτική πράξη.

Σήμερα ιδιαιτέρως, για πολλούς, να επιτύχουν την ειρήνη ανάμεσα στις θρησκείες και να προωθήσουν την αμοιβαία εμπιστοσύνη εξισούται με μια αγνή θρησκευτική πράξη, ανεξαρτήτως του γεγονότος ότι ένας ανήκει σε μια ιδιαίτερη παράδοση. Χωρίς αμφιβολία δεν είναι μικρής σημασίας πως το πιο υψηλό όνομα είναι το tao, το kami, το Sunyata, θεός, Siva, Allah, Jahve, Αλήθεια, Δικαιοσύνη, Ελευθερία ή ανθρωπισμός. Είναι σημαντικό πως μας βοηθά να διατηρήσουμε την ταυτότητά μας. Αλλά δεν είναι λιγότερο σημαντικό να αποφεύγουμε να επικαλούμαστε αυτά τα ονόματα που οδηγούν τα πλήθη στο μίσος, στην διαμάχη, στον φόνο του ενός και του άλλου.
Δεν είναι ασήμαντο λοιπόν να σχετικοποιήσουμε τα αντίστοιχα απόλυτα που πιστεύουμε, χωρίς αυτό να σημαίνει πως θα πάψουν να είναι απόλυτα για μας. Η σχετικότης δεν είναι σχετικισμός. Δίπλα σε αυτό, πολλοί σήμερα τείνουν να μην κάνουν καμμία διάκριση ανάμεσα σε αυτά τα ονόματα και με αυτό κινδυνεύουν να πιαστούν στις αρπαγές μιας επιβλαβούς αδιαφορίας. Ένα πράγμα όμως είναι σίγουρο: όλες αυτές οι διαμάχες ανάμεσα στις θρησκείες δεν είναι υγιείς, και η αρμονία και η ειρήνη είναι ανθρώπινες προϋποθέσεις που απαιτούνται για ένα πιο υψηλό επίπεδο συνειδητότητος. Ίσως αυτές οι προϋποθέσεις να αποτελούν έναν νέο μύθο στην γέννησή του: Ο μύθος που θέλει τις θρησκείες μας δημιουργούς ειρήνης και τον αγώνα για την ειρήνη σαν μια δραστηριότητα καθαρά θρησκευτική.

(Συνεχίζεται)

Αμέθυστος