Συνέχεια από Παρασκευή, 13 Μαρτίου 2015
Ο πρόλογος του κατά Ιωάννη Ευαγγελίου έχει δώσει λαβή για ποικίλες ερμηνείες. Εμείς δεν θα ασχοληθούμε με το σύνολο της διαμάχης. Στόχος μας είναι να αναδείξουμε τις διαφορετικές σχέσεις, τόσο φραστικές όσο και θεματικές ανάμεσα στις έννοιες χάρις και αλήθεια και τον περίγυρό τους, εντός του εδαφίου 1, 14-18. Χρειάζεται λοιπόν μια δομική ανάλυση της εσωτερικής διασύνδεσης των εννοιών, γεγονός που θα μας προστατέψει από τον πάγιο κίνδυνο για τον ερμηνευτή, να εισάγει στο κείμενο όρους που δεν του ανήκουν, όπως το να του επιβάλει την εβραϊκή (αλήθεια = πιστότητα), την πλατωνική (αλήθεια= θεία πραγματικότητα), ή την παύλεια (αντίθεση Νόμου-χάριτος) θεωρεία.
IGNACE DE LA POTTERIE, S.J
Η ΑΛΗΘΕΙΑ ΣΤΟΝ ΑΓΙΟ ΙΩΑΝΝΗ
ΤΟΜΟΣ 1ος
Ο Χριστός και η αλήθεια
Το Πνεύμα και η αλήθεια
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
Ο ΧΡΙΣΤΟΣ ΚΑΙ Η ΑΛΗΘΕΙΑ
3ο Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο : Χ Ρ Ι Σ Τ Ο Σ - Α Λ Η Θ Ε Ι Α
Ι. Ο σαρκωθείς Λόγος πλήρης χάριτος και αληθείας.
Β. Ανάλυση του κατά Ιωάννη 1, 14-18
1. Η δομή του κατά Ιωάν. 1, 14-18.
Ο πρόλογος του κατά Ιωάννη Ευαγγελίου έχει δώσει λαβή για ποικίλες ερμηνείες. Εμείς δεν θα ασχοληθούμε με το σύνολο της διαμάχης. Στόχος μας είναι να αναδείξουμε τις διαφορετικές σχέσεις, τόσο φραστικές όσο και θεματικές ανάμεσα στις έννοιες χάρις και αλήθεια και τον περίγυρό τους, εντός του εδαφίου 1, 14-18. Χρειάζεται λοιπόν μια δομική ανάλυση της εσωτερικής διασύνδεσης των εννοιών, γεγονός που θα μας προστατέψει από τον πάγιο κίνδυνο για τον ερμηνευτή, να εισάγει στο κείμενο όρους που δεν του ανήκουν, όπως το να του επιβάλει την εβραϊκή (αλήθεια = πιστότητα), την πλατωνική (αλήθεια= θεία πραγματικότητα), ή την παύλεια (αντίθεση Νόμου-χάριτος) θεωρεία.
Το νόημα των λέξεων ακολουθεί, κατ’ αρχάς, την εξής δομή:
στ. 14 Καὶ ὁ Λόγος σὰρξ ἐγένετο
καὶ ἐσκήνωσεν ἐν ἡμῖν,
καὶ ἐθεασάμεθα τὴν δόξαν αὐτοῦ,
Α δόξαν ὡς ΜΟΝΟΓΕΝΟΥΣ παρὰ ΠΑΤΡΟΣ,
πλήρης χάριτος καὶ ἀληθείας.
στ. 15 Ἰωάννης μαρτυρεῖ περὶ αὐτοῦ καὶ κέκραγεν λέγων·
Οὗτος ἦν ὃν εἶπον,
(α) Ὁ ὀπίσω μου ἐρχόμενος
ἔμπροσθέν μου γέγονεν,
ὅτι πρῶτός μου ἦν.
Β
στ. 16 Καὶ ἐκ τοῦ πληρώματος αὐτοῦ ἡμεῖς πάντες ἐλάβομεν,
καὶ χάριν ἀντὶ χάριτος·
στ. 17 ὅτι ὁ Νόμος ἐδόθη,
διὰ Μωϋσέως
(β) ἡ χάρις καὶ ἡ ἀλήθεια ἐγένετο.
διὰ Ἰησοῦ Χριστοῦ
στ. 18 Θεὸν οὐδεὶς ἑώρακεν πώποτε·
ὁ ΜΟΝΟΓΕΝΗΣ ΥΙΟΣ
(Α΄) ὁ ὢν εἰς τὸν κόλπον τοῦ ΠΑΤΡΟΣ
ἐκεῖνος ἐξηγήσατο.
Ας δούμε τώρα τις προφανέστερες αντιστοιχίες σ’ αυτήν την σύνθεση:
α) Εντύπωση προκαλεί η αντιστοιχία ανάμεσα στους στ. 14 και 18:
«δόξαν ὡς ΜΟΝΟΓΕΝΟΥΣ παρὰ ΠΑΤΡΟΣ» (Α)· «ὁ ὢν εἰς τὸν κόλπον τοῦ ΠΑΤΡΟΣ» (Α΄).
β) Η πρώτη αυτή αντιστοιχία προϋποθέτεις και μια δεύτερη. Η υπάρχουσα δομή αφήνει να εννοηθεί ότι στους στ. 14 και 18 αντιστοιχούν επίσης τα αποσπάσματα «πλήρης χάριτος καὶ ἀληθείας» (Α) και «ἐκεῖνος ἐξηγήσατο» (Α΄), κάτι που θα πρέπει να επαληθεύσουμε λόγω της διαφορετικής ορολογίας.
γ) Επίσης, η έκφραση ««πλήρης χάριτος καὶ ἀληθείας» του στ. 14 αναπτύσσεται περεταίρω στους στ. 16 και 17:
στ. 14 στ. 16-17
πλήρης εκ του πληρώματος
χάριτος χάρις αντί χάριτος
και αληθείας η χάρις και η αλήθεια
Από αυτήν την αντιστοιχία απορρέουν τρείς συνέπειες, σημαντικές για την ερμηνεία: 1) η λέξη «χάρις» θα πρέπει να έχει το ίδιο νόημα στους στ. 16 και 17 αφού ο πρώτος βρίσκει την ερμηνεία του στον δεύτερο· 2) αντίστοιχα «η χάρις και η αλήθεια» εκφράζουν την ίδια πραγματικότητα στους στ.στ. 14,17 διότι και εδώ επίσης η δεύτερη πρόταση εξειδικεύει την πρώτη· 3) τέλος η πρόοδος των όρων στο 1, 16-17 (πληρώματος – χάριτος – αλήθειας) αποδεικνύει, όπως και στον 1, 14, ότι ο σημαντικότερος όρος εδώ δεν είναι η «χάρις» αλλά η «αλήθεια».
δ) Όπως είπαμε υπάρχει πιθανότατα μια αντιστοιχία ανάμεσα στο (Α) του στ. 14 και στο (Α΄) του στ. 18. Τούτο σημαίνει ότι η πρόταση «ο Μονογενής Υιός … εκείνος εξηγήσατο» στ. 18 αποτελεί κάποιου είδους ερμηνεία της διατύπωσης «πλήρης χάριτος και αληθείας» του στ. 14. Με άλλα λόγια, χάρις και αλήθεια είναι οι όροι της αποκαλύψεως (ερμηνείας). Αλλά αυτές οι πρώτες παρατηρήσεις, παρόλο που είναι αποκαλυπτικές, δεν θεωρούνται επαρκείς· θα πρέπει να συμπληρωθούν από μια επισταμένη μελέτη της ορολογίας.
2. Η έννοια της χάριτος
Το νόημα της έννοιας της χάριτος στο 1, 14-17 είχε υποτιμηθεί πριν από την μελέτη του S.A. Panimolle. Σύμφωνα με την πλαιοδιαθηκική και την παύλεια ερμηνεία του είχε αποδοθεί το νόημα είτε της φιλεύσπλαχνης αγάπης, είτε η σωτηριολογική ερμηνεία της «χάριτος» κατά τον αγ. Παύλο. Η ερμηνεία αυτή θα ήταν επαρκής εάν το κείμενο του Ιωάννη μας προσανατόλιζε προς την μία ή την άλλη κατεύθυνση.
Σύμφωνα όμως με τις υπάρχουσες αντιρρήσεις που αναπτύξαμε, θα πρέπει να καταλήξουμε ότι η διατύπωση του Ιωάννη δεν ενθαρρύνει κάτι τέτοιο. Είναι άρα αναγκαίο να αναζητήσουμε αλλού την ερμηνεία της. Το εγχείρημα δεν είναι βέβαια εύκολο, επειδή η χάρις λέξη δεν επανεμφανίζεται παρά στην 2η Επ. του Ιωάννη 2 (και στην Αποκ. 1, 4 και 22, 21). Θα πρέπει αρχικά να αναζητήσουμε το νόημα της χάριτος στην ελληνική γλώσσα τόσο την κοινή όσο και την βιβλική· στην επόμενη παράγραφο θα δούμε ποια έννοια αναλογεί στην ανάλυση του 1, 14.17 και τέλος στο τρίτο μέρος θα προσδιορίσουμε το ακριβές νόημα της έκφρασης χάριν αντί χάριτος του στ. 16.
α. Η γενική έννοια της χάριτος
1. Η λέξη χάρις μπορεί να ερμηνευθεί με τρείς βασικούς τρόπους.
α) με αντικειμενικό τρόπο: η εξωτερική χάρις, η γοητεία, καλλιέπεια, η κάλλος.
β) με υποκειμενικό τρόπο: η εύνοια, η ευμένεια, η αγάπη· αλλά αυτές οι υποκειμενικές ερμηνείες εκφράζουν: - είτε την διάθεση αυτού που τις παραχωρεί, δηλαδή την καλοσύνη του και την γενναιοδωρία του· - είτε εκείνου που τις δέχεται, όπως την ευγνωμοσύνη.
γ) όταν η χάρις προσδιορίζει την συγκεκριμένη εκδήλωση της ευμένειας, σημαίνει: την καθεαυτό ευεργεσία, την εκδήλωση της εύνοιας, την δωρεά.
2. Ας παραθέσουμε για κάθε μια από αυτές τις τρείς περιπτώσεις και κάποια παραδείγματα
α) Χάρις, κάλος. – Στην Οδύσσεια ο Όμηρος λέει για τον Τηλέμαχο ότι «η Αθηνά τον περιέβαλε με θεσπέσια χάρι» (2, 12)· και για τον Οδυσσέα ότι « Ακτινοβολούσε από χάρι και κάλλος (κάλλει και χάρισι)» (6, 237). Στην κλασσική εποχή συναντάται συχνά η έκφραση η χάρις των λόγων που περιγράφει την τέχνη του λόγου του ρήτορα και το κομψό ύφος των ομιλητών. Η έννοια της χάριτος εδώ δεν σχετίζεται με την θρησκευτική παράδοση και σχεδόν δεν συναντάται στην Βίβλο.
β) Εύνοια, ευμένεια. – Το περιεχόμενο της χάριτος εδώ προκύπτει από τα συμφραζόμενα. Ο Πλάτων για παράδειγμα αναφέρεται σ’ αυτούς που επιδιώκουν να εξασφαλίσουν «την εύνοια και την χάρι των θεών» (Νόμ. 931α)· και ο Πλούταρχος μνημονεύει «την πραότητα και χάριν του Σωκράτη» (Ηθικά, 1108b).
Στην Ελληνική μετάφραση της Π. Δ. αναφέρεται η χάρις με την έννοια της «εύνοιας» στην διατύπωση «Νώε δε εύρεν χάριν εναντίον κυρίου του Θεού»· εφαρμόζεται άλλοτε για τον Θεό και ενίοτε για τους ανθρώπους· αλλά η χάρις δεν φαίνεται να αποτελεί δεσπόζουσα έννοια στην θεολογική διάλεκτο της Π. Δ. Στην Κ. Δ., αντίθετα, η «χάρις» γίνεται βασική έννοια, κυρίως στον αγ. Παύλο: στις 155 φορές που χρησιμοποιείται η έννοια οι 100 ανήκουν στα συγγραφικό έργο του Παύλου. Αλλά σε ότι αφορά τον Απόστολο δεν αφορά άμεσα στην θεία εύνοια ή ευμένεια· για τον Παύλο – όπως θα αποδείξουμε στην επόμενη παράγραφο – «χάρις» είναι κυρίως η δωρεά που μας παραχωρεί ο Θεός. Σε άλλα σημεία όμως της Κ. Δ. επιβεβαιώνεται το νόημα της «εύνοιας». Ξαναβρίσκουμε την διατύπωση της ελληνικής μετάφρασης της Π. Δ. «ευρίσκειν χάριν έναντι κάποιου», όχι όμως πλέον στην περιγραφή των σχέσεων είτε Θεού και ανθρώπων είτε μεταξύ ανθρώπων αλλά αποκλειστικά στην πρώτη περίπτωση: πρόκειται πάντοτε για την «χάρι» που δίδεται δια του Θεού. Στα συνοπτικά ευαγγέλια η έννοια εμφανίζεται μόνο και κυρίως στις Πράξεις του Ευαγγελιστή Λουκά. Στο κατά Λουκά Ευαγγέλιο 1, 30 η χάρις αφορά στην Παρθένο Μαρία και επίσης κυρίως στον Ιησού (2, 40. 52). Στις Πράξεις χάρις σημαίνει την προστασία και την πρόνοια του Θεού «κἀκεῖθεν ἀπέπλευσαν εἰς Ἀντιόχειαν, ὅθεν ἦσαν παραδεδομένοι τῇ χάριτι τοῦ Θεοῦ εἰς τὸ ἔργον ὃ ἐπλήρωσαν» (14, 26 και 15, 40).
Η «χάρις» με την έννοια της ευγνωμοσύνης (ανταπόδοσης) εκείνου που δέχεται την εύνοια του Θεού συναντάται στον Λουκά (6, 32.33.34 και 17, 9) και συχνότερα στην παύλεια διατύπωση: «χάρις δὲ τῷ Θεῷ» (Ρωμ. 6,17/1η Επ. Κορ. 15,57/ 2η Επ. Κορ. 2,14/ 8,16/ 9,15).
γ) Ένδειξη εύνοιας, ευεργεσία, δωρεά. – Αυτή η τρίτη έννοια της «χάριτος ως συγκεκριμένης απόδειξης ευμένειας, ως ευεργεσίας η δωρεάς» απαντάται συχνά σε κείμενα κοσμικά, όπως για παράδειγμα σε ένα απόσπασμα των Νόμων όπου ο Πλάτων αναφέρεται «στις χάρες που ανταποδίδει κανείς στους φίλους του» (τας αυτού εις τους φίλους χάριτας) (729 d). Είναι φυσικό σ’ αυτήν την περίσταση η χάρις να συνοδεύεται από το ρήμα διδόναι, π.χ. χάριν δούναί τινί (Σοφοκλ. Οιδ, επ. Κολ. 1489)· ή ακόμη να προσεγγίζει την έννοια της δωρεάς, τα δύο ουσιαστικά θεωρούμενα συνώνυμα: «Ο καθένας απέδωσε (εν χάριτος μέρει και δωρεάς) εις το κράτος το ένα τρίτον» (Δημοσθένης, Μid. 165)· «Θεωρείτε ότι πρόκειται για μια περιορισμένη εύνοια: μια χάρι χωρίς σημασία (μικράν … δωρεάν και χάριν)…;» (στο ίδιο 172).
Το ίδιο νόημα της χάριτος (=δωρεά) επανεμφανίζεται στην Π.Δ. Στο βιβλίο Σοφία Σειράχ (26, 14.15) η σιγηρά γυνή αποκαλείται (δόσις κυρίου) και η αισχυντηρά γυνή (χάρις επί χάρητι). Στις σκέψεις που προηγούνται της προσευχής του για την αναζήτηση της σοφίας ο Σολομών δηλώνει πεπεισμένος ότι δεν θα την αποκτήσει (εάν μη ο Θεός δω)· αυτή η βεβαιότητα, προσθέτει, είναι η αρχή της σοφίας «γνοὺς δὲ ὅτι οὐκ ἄλλως ἔσομαι ἐγκρατής, ἐὰν μὴ ὁ Θεὸς δῷ -καὶ τοῦτο δ᾿ ἦν φρονήσεως τὸ εἰδέναι τίνος ἡ χάρις- ἐνέτυχον τῷ Κυρίῳ καὶ ἐδεήθην αὐτοῦ καὶ εἶπον ἐξ ὅλης τῆς καρδίας μου» (Σοφ. Σολ. 8,21).
Στην Κ.Δ. το νόημα της «εύνοιας», της «δωρεάς» περνά στο πρώτο πλάνο. Και είναι φυσικό, καθότι ο όρος συνδέεται με την χριστιανική πραγματικότητα, τον καρπό του έργου της σωτηρίας. Όπως και στα κείμενα που εξετάσαμε, η λέξη χάρις συνδέεται συχνά με όρους που προέρχονται από την ρίζα δο, προσδίδοντάς την το νόημα της «δωρεάς». Σχετικά με τους ανθρωπους, που είναι όλοι αμαρτωλοί, ο Παύλος γράφει: «δικαιούμενοι δωρεὰν τῇ αὐτοῦ χάριτι διὰ τῆς ἀπολυτρώσεως τῆς ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ»· και στο 5. 15 τοποθετεί εκ παραλλήλου την χάρη του Θεού και την δωρεά εν χάριτι. (βλ. επ. 1η Κορ. 1, 4/2η Κορ. 8,1/ Γαλ. 2, 9/ Εφ. 2,8. 3,7 και κυρίως 4,7: εδόθη η χάρις).
Δεν αρκεί όμως να αποδείξουμε ότι η «χάρις» και η «δωρεά» είναι συνώνυμα· θα πρέπει να προσδιορίσουμε επίσης το είδος της δωρεάς. Στην έρευνα αυτή θα εκπλαγούμε από την ευρύτητα απόδοσης της έννοιας της χάριτος. Στην 1η Κορ 16,3 αφορά σε υλικά αγαθά που συγκέντρωσε ο Παύλους για τους αγίους της Ιερουσαλήμ. Το νόημα του όρου έχει όμως πάντοτε θρησκευτικό περιεχόμενο. Άλλοτε με γενικό τρόπο, όπως στην έκφραση «Ὁ δὲ Θεὸς πάσης χάριτος» (1η Επ. Π. 5,10), άλλοτε αντίθετα με εξειδικευμένο περιεχόμενο, όπως: η προθυμία και η μεγαλοψυχία μιας Εκκλησίας (Πραξ. 11,23/ 2η Κορ. 8,1), ή το ειδικό χάρισμα μιας ομάδας Χριστιανών (Εφ. 4,7/ 1η Επ. Π. 4,10), και κυρίως το αποστολικό χάρισμα προς τον Παύλο (Ρωμ. 1,5/ 12,3/ 15,15 κ.λ.π). Στην 1η Επ. του Πέτρου 1,13 ο συγγραφέας αναλογίζεται το
εσχατολογικό χάρισμα της ζωής: «τὴν φερομένην ὑμῖν χάριν ἐν ἀποκαλύψει Ἰησοῦ Χριστοῦ». (Βλ. επίσης 3,7 «ὡς καὶ συγκληρονόμοι χάριτος ζωῆς»).
Στον Παύλο, η λέξη χάρις υποδεικνύει συνήθως την δωρεά της δικαιοσύνης και της σωτηρίας. Αρκεί να παρατηρήσουμε τους όρους που συνοδεύουν κατά κανόνα την χάρι και καθορίζουν την σημειολογία της: η λέξη «χάρις» τοποθετείται είτε σε αντίθεση με την αμαρτία και την παραβατικότητα (Ρωμ. 3,23-24/ 4,15-16/ 5,17.20.21/ 6,13-14/ Εφ. 1,6-7)· είτε σε συγγενική σχέση με όρους δικαίωσης (ρωμ. 3,24/5,17.19.21/ 6,13-14/ Γαλ. 2,15-16.21/ 5,4)· είτε σε σχέση με την λύτρωση (Ρωμ. 3,24/ Εφ. 1,6-7), την σωτηρία (Κορ. 6,13-14/ Τιτ. 2,11), την δικαιοσύνη και την ζωή (Ρωμ. 5,21). Η «χάρις» αυτή παρέχεται δια του θανάτου του Χριστού στον Σταυρό (Γαλ 2,19-21), δια του αίματος του Υιού του Θεού (Εφ.1,6-7). Δια της χάριτος αυτής , προσθέτει ο Παύλος, ο χριστιανός πολεμά τα πάθη της σάρκας (2η Επ. Κορ. 12, 7.9./ Γαλ. 2,20-21). Η «χάρις», στα κείμενα αυτά αποτελεί «δωρεά», αλλά στην ουσία είναι το δώρο της σωτηρίας: η λέξη χάρις λοιπόν ανήκει στην σωτηριολογική ορολογία του Αποστόλου.
Ο Παύλος συνδυάζει επίσης τον νόμο με την χάρι, όπως και ο Ιωάννης στο 1, 17 (Ρωμ. 4,16/ 6,14 κ.ο.κ.) αλλά για να τις φέρει σε αντίθεση: ο Νόμος είναι η οικονομία της αμαρτίας (Ρωμ. 6,14-15), η χάρις και η πίστη μας απελευθερώνουν. Και εδώ το περιεχόμενο της έννοιας κατά τον Παύλο, είναι σωτηριολογικό.
(συνεχίζεται)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου