Marie Louise von Franz --- Puer aeternus (30)

Συνέχεια από:  Πέμπτη, 8 Δεκεμβρίου 2011

Puer aeternus

Μέρος δεύτερο

Μια πραγματική περίπτωση
.

5  Το μεγάλο όνειρο
.

Οι δυο νέοι πήγαν λοιπόν εκδρομή με ποδήλατα. Σε κάποια άκρη του δάσους έκαναν στάση και ξάπλωσαν στο χορτάρι. Αυτός έβαλε το κεφάλι του στα πόδια της, και καθώς ήταν έτσι ξαπλωμένος, αποκοιμήθηκε και είδε το εξής μεγάλο αρχετυπικό όνειρο:

Στεκόταν στην άκρη ενός γκρεμού. (Στο γράμμα που είχε στείλει  είχε βάλει και ένα σχέδιο, που τον δείχνει να στέκεται στην άκρη του γκρεμού και να αγναντεύει την πεδιάδα- παρόμοια όπως αυτή του Grand Canyon, με πεδιάδα στις δυο πλευρές.) Κοίταζε προς τα κάτω: στις δυο πλευρές της πεδιάδας ήταν απόκρημνες πλαγιές, στον βυθό όμως ήταν ο έναστρος ουρανός! Προχώρησε πολύ αργά προς την πεδιάδα, με κινήσεις των ποδιών όπως όταν οδηγεί κανείς ποδήλατο, ώστε να κάνει την αργή κάθοδο ακόμα πιο αργή (λίγο πριν κοιμηθεί είχε κάνει για αρκετή ώρα ποδήλατο, το ότι επομένως συνεχίζει να το κάνει στο όνειρο, προέρχεται κατά κάποιο τρόπο από το σώμα, έχει όμως και βαθύτερο νόημα) και για να κρατήσει την ισορροπία του. Αισθάνεται κάποιο φόβο, τρομάζει μπροστά σε αυτό που συμβαίνει, αλλά ακόμα κρατάει τον έλεγχο. Έχει μια πολύ αμυδρή αίσθηση πως κάτι βρίσκεται κοντά του, ίσως να είναι σκύλος. Και ξαφνικά εκεί κάτω γίνεται μια έκρηξη, ένα υπερχείλισμα μιας τερατώδους φωτοχυσίας. Η κηλίδα φωτός επεκτείνεται, και αυτός έχει την αίσθηση πως θα τον απορροφήσει, αλλά αυτός συνεχίζει να πέφτει. Τότε αλλάζει το σκηνικό, όλα εξαφανίζονται, δεν βλέπει πια από κάτω του τον ουρανό, ένα τετράγωνο σχήμα, όπως βλέπει κανείς το τοπίο μέσα από ένα αεροπλάνο, με ορθογώνια τοποθετημένα χωράφια. Δεν βλέπει δένδρα. Τότε επέρχεται μια καινούργια αλλαγή, και ξαναβρίσκεται στο ίδιο τοπίο όπως και πριν. Στον βυθό της πεδιάδας είναι στάσιμο νερό. Είναι γκρίζο και βρώμικο και δεν καθρεφτίζει. Ξυπνάει και λέει στον εαυτό του: “Δεν φοβάμαι, αλλά αυτό το νερό είναι σύμβολο της μητέρας, και δε θέλω να πέσω μέσα. (Είχε κάνει για λίγο καιρό φροϋδική ψυχανάλυση και ήξερε επομένως πως είχε οιδιπόδειο σύμπλεγμα, το οποίο όμως αντιλαμβανόταν μόνο με την στενή φροϋδική έννοια.) Είναι σαν πάγος στο βάθος της πεδιάδας, και δεν καθρεφτίζει.”(Το επαναλαμβάνει δυο φορές). Φοβάται λίγο. Ξαφνικά εμφανίζεται και πάλι η κηλίδα φωτός στο βάθος της κοιλάδας. Είναι εντελώς στρογγυλή αλλά το περίγραμμα της είναι λίγο ασαφές. Η κηλίδα εκρήγνυται σαν μια σαπουνόφουσκα, και μέσα εκεί βλέπει μια νεκροκεφαλή και συλλογιέται: “Περίεργο! Τι γυρεύει ο θάνατος σε όλα αυτά; Τι σημαίνει ο θάνατος εδώ μέσα;” Δεν φοβάται πολύ, αλλά συνεχίζει να πέφτει στο ίδιο σημείο (δηλαδή πέφτει και δεν πέφτει, είναι ένα ονειρικό παράδοξο). Τότε εξαφανίζεται η κοιλάδα με το φως, και στην θέση της έρχεται ένα πάτωμα, σκεπασμένο με λινόλεουμ, και αυτό το πάτωμα είναι πια ο βυθός της κοιλάδας. Το λινόλεουμ είναι κίτρινο με καφέ κηλίδες. (Στην αρχή ήταν ο ουρανός με τα φωτεινά άστρα, και τώρα ένα κίτρινο λινολέουμ με καφέ κηλίδες.) Το τοπίο απώλεσε πλήρως τις τεράστιες διαστάσεις του, και αυτός διερωτάται τι δουλειά κάνει ένα κομμάτι λινόλεουμ στο βάθος της κοιλάδας. (Αυτό είναι πράγματι σουρεαλιστικό). Τα βλέπει όλα με σαφήνεια. Γελά λίγο για το λινόλεουμ.

Στην επιστολή του προσθέτει πως το λινολέουμ δεν του αρέσει. Το θεωρεί ψυχρό και χωρίς αισθητική. Ήταν πολύ δύσκολο να συλλάβω τους συνειρμούς του. Όσα δεν ανέφερε ο ίδιος, δεν μπορούσα να τα έχω, επομένως έπρεπε να δουλέψω με το υλικό το οποίο ήταν στο αρκετά επιφανειακό του γράμμα.

Το όνειρο αυτό περιέχει στον πυρήνα του το δράμα του Puer aeternus, ο οποίος πρέπει να κατέβει κάτω για να μπει στη ζωή. Όταν στο όνειρο εμφανίζεται ένα τοπίο-ιδιαιτέρως ένα τοπίο με τόσες πολλές λεπτομέρειες και τόση τέχνη-μπορούμε να πούμε πως είναι ένα “τοπίο ψυχής”. Αυτή την ονομασία έδωσε ο ρομαντισμός, εκεί όπου το τοπίο προσλαμβάνει τα ατμοσφαιρικά χαρακτηριστικά της ψυχής του ζωγράφου-μια καταιγίδα που πλησιάζει, ή η σιγή της νύχτας ή ένα απειλητικό δάσος. Αυτά τα χαρακτηριστικά τοπία είναι ελκυστικά και αντικατοπτρίζουν συγκεκριμένες διαθέσεις ή απεικονίζουν ψυχολογικές καταστάσεις. Έτσι, όταν σε ένα όνειρο εμφανίζεται μια ακριβής περιγραφή ενός τοπίου, μπορεί σε κάθε περίπτωση να θεωρηθεί ως περιγραφή της ψυχικής κατάστασης. Στην προκειμένη περίπτωση, ο ονειρευόμενος βρίσκεται σε κάποια άκρη, έχει φτάσει σε κάποιο τέλος, ακριβώς όπως και στο όνειρο με την κορυφογραμμή. Δεν μπορεί να προχωρήσει άλλο πάνω στον δρόμο που βρίσκεται, γι' αυτό και τον οδήγησε μόνο για πολύ λίγο κοντά μου-σαν ένα πουλί που κάθεται σε ένα δέντρο και ξαναφεύγει. Ένιωσε πως είχε φτάσει σε κάποιο τέρμα, και πως δεν μπορούσε να συνεχίσει με τον παλιό τρόπο. Είναι πολύ βαθιά διχασμένος στην ψυχή του. Πρέπει όμως να τονίσουμε πως το ψυχικό του τοπίο δεν έχει χαρακτηριστικά σχιζοφρένειας. Στα τοπία των σχιζοφρενών υπάρχουν περισσότερες σχισμές: τα canyon είναι παντού και υποδεικνύουν πως η περιοχή της συνειδητής πραγματικότητας θρυμματίζεται. Τον τύπο αυτόν, που έχει μια σχισμή, τον είδα συχνά σε ασθενείς με καταναγκαστική νεύρωση. Η διάγνωση στις περιπτώσεις αυτές είναι: όριο μεταξύ νεύρωσης και ψύχωσης. Εκεί βρισκει κανείς αυτή την βαθιά σχισμή, αλλά μόνο μια, πράγμα που δίνει ελπίδα, γιατί είναι μόνο ένα το δύσκολο πρόβλημα που πρέπει να λυθεί. Μπορούμε να πούμε πως πίσω από την “φοβία των συνόρων” βρίσκεται ένα μεγάλο πρόβλημα, αλλά δεν είναι διαλυμένη όλη η δομή.

Δεν σχολίασα την συμβολική της φοβίας αυτού του άνδρα, γιατί θεωρώ πως είναι προφανής: ο αστυνομικός ο οποίος τον βάζει στην φυλακή και τα σύνορα. Όταν πηγαίνοντας σε κάποια ξένη χώρα πρέπει να περάσει τα σύνορα, τότε προβάλλει την αντίληψη που έχει, και η οποία στην προκειμένη περίπτωση εμφανίζεται σαν την τρύπα μέσα στην ψυχή του, μέσα στην οποία πέφτει. Και η φοβία ότι θα φυλακιστεί είναι επίσης προφανής. Ο νεαρός είναι σαν ένα πουλί: δεν προσκολλάται ποτέ στην γη, δεν μένει πουθενά, ούτε με κάποιο κορίτσι ούτε σε κάποια δουλειά, πουθενά. Δεν μένει καν σε κάποια πόλη, αλλά τριγυρνάει με το αντίσκηνό του. Η φυλάκη συμβολίζει την αρνητική πλευρά του μητρικού συμπλέγματος (όπου στην πραγματικότητα βρίσκεται συνεχώς). Αν το δούμε όμως από την άλλη πλευρά, αυτό ακριβώς είναι που χρειάζεται, γιατί είναι αναγκαίο να μπει στην φυλακή-στην φυλακή της πραγματικότητας. Αλλά όπου και να στραφεί, κάποια φυλακή τον περιμένει, και βρίσκεται συνεχώς σε φυγή. Στην ουσία έχει την επιλογή μεταξύ δυο φυλακών: μεταξύ της νεύρωσης και της πραγματικότητας. Είναι εγκλωβισμένος μεταξύ του διαβόλου και της βαθιάς θάλασσας. Αυτή είναι η μοίρα του, και εν γένει η μοίρα του Puer aeternus. Σε αυτόν επαφίεται τι προτιμά: την φυλακή του μητρικού συμπλέγματος και της νεύρωσης του, ή την φυλάκιση στην απλή ιστορία της γήινης πραγματικότητας του.

Μπαίνει σε μια κατάσταση, όπου έρχεται αντιμέτωπος με την εσωτερική του σχισμή, και πέφτει αργά, κάνοντας ταυτόχρονα πεταλιές, για να μειώσει την ταχύτητα της πτώσης. Εδώ ίσως να βρίσκεται και ένα στοιχείο σεξουαλικότητας, αλλά μπορεί να πρόκειται απλά περί σωματικής επίδρασης, αφού προηγουμένως οδηγούσε ποδήλατο για ώρες. Το θετικό είναι πως δεν σταματά να κινείται. Δεν εγκαταλείπεται παθητικά να βυθιστεί στην κατάσταση που επέρχεται, αλλά διατηρεί μια κάποια αυτοκίνηση, και έτσι επιβραδύνεται η πτώση. Αυτό είναι πολύ σημαντικό, γιατί όταν κάποιος πέσει στην εσωτερική σχισμή-κάποια κατάθλιψη ή σε μια εσωτερική δυστυχία-ο κίνδυνος είναι μικρότερος εάν το εγώ μπορεί να διατηρήσει μια κάποια δραστηριότητα, εάν προχωράει, εάν κινείται. Αυτό το κάνουν πολύ συχνά ενστικτωδώς άνθρωποι οι οποίοι πέφτουν σε μια ψυχωτική κατάσταση. Μια από τις τελευταίες προσπάθειες τους να σωθούν -το είδα σε πολλές περιπτώσεις- είναι η πυρετώδης καταγραφή των φαντασιώσεων τους. Γράφουν μέρα νύχτα, και συνεχίζουν μέχρι τελικής πτώσεως. Φαίνεται τρελό, αλλά είναι πράγματι η τελευταία ευκαιρία να διατηρήσουν μια κάποια πρωτοβουλία, με το να συνεχίσουν με το εγώ τους, και να προσπαθούν να κάνουν κάτι με την πλημμύρα του ασυνείδητου υλικού, το οποίο απεκκρίνεται και μεταφέρεται στο χαρτί. Το εγώ πνίγεται, αλλά έχει ακόμα μια ενστικτώδη ανάγκη να αγωνιστεί και να κινηθεί. Αν μπορέσει να υποστηρίξει κανείς το εγώ τότε είναι πιθανό να γεφυρωθεί η επικίνδυνη στιγμή. Για όσο το εγώ διατηρεί μια κάποια πρωτοβουλία, δεν βυθίζεται έτσι απλά στο ασυνείδητο. Αν συνδέσουμε την τοποθέτηση αυτή με την παρούσα κατάσταση, τότε το γεγονός ότι αυτός ο άνδρας πήγε για ποδηλασία με την κοπέλα αυτή, είναι ακριβώς αυτό το είδος κίνησης. Αντί να περιμένει να τον προφτάσει η κακή του μοίρα, μπήκε έστω  εν μέρει στη διαδικασία μιας σχέσης, και έδειξε πρωτοβουλία με το να έρθει σε επαφή με την κοπέλα σε ένα πιο συναισθηματικό επίπεδο. Αυτή ακριβώς ήταν η κίνηση η οποία τον προφύλαξε από το να πέσει τελείως στην σχισμή του. Παρατηρήσαμε πως λέει πολλές φορές στη διάρκεια του ονείρου ότι δεν φοβάται ή ότι πολύ λίγο τρομάζει. Μια τετοια επιμονή σημαίνει πάντα, πως στην πραγματικότητα φοβάται, και διαρκής επιβεβαίωση ότι δεν φοβάται δείχνει ένα απέραντο τρόμο, μπρος στην πιθανότητα να πέσει στην σχισμή. Με ένα είδος αυθυποβολής όμως, προσπαθεί να κρατήσει το κεφάλι του ψηλά.

Παρατηρείται μια βελτίωση σε σχέση με το άλλο όνειρο, όπου η σκιά  τον είχε ρίξει στο βάραθρο, και όπου μόνο από τύχη σώθηκε. Αυτή την φορά έχει μια κάποια αυτοκίνηση, η οποία επιβραδύνει την πτώση. Βλέπουμε λοιπόν πόσο σημαντικό είναι, να μην σπρώξουμε απότομα μέσα στην πραγματικότητα έναν άνδρα που βρίσκεται σε μια τέτοια κατάσταση, γιατί αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει στο να τον ρίξει η σκιά. Είναι σαν να έμενε από βενζίνη ένα αεροπλάνο που πετάει σε μεγάλο ύψος, και πρέπει να προσγειωθεί πολύ προσεκτικά για να αποφύγει την συντριβή. Η μεγάλη δυσκολία στις περιπτώσεις αυτές είναι η εξής: από την μια πρέπει να βοηθηθούν αυτοί οι ανθρώποι, ώστε να πλησιάσουν την πραγματικότητα, από την άλλη δεν πρέπει να τους πιέσει κανείς πάρα πολύ, γιατί υπάρχει κίνδυνος να συντριβούν. Το όνειρο δείχνει με πολύ ωραίο τρόπο πως μπορεί να πέσει κανείς αργά, όπως ένας αλεξιπτωτιστής. Δείχνει επίσης πως ο άνδρας αυτός έχει μια τόσο σοβαρή σχισμή, ώστε χρειάζεται πολύ προσεκτική θεραπεία.

Συνεχίζεται


Αμέθυστος