Cornelia de Vogel: ΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ (4)

Συνέχεια απο: Πέμπτη, 29 Δεκεμβρίου 2011

Ανταγωνισμός ή κοινά θεμέλια;

ΙΙ. Η πολιτισμική κατάσταση: ψευτομόρφωση;

Αρχαία Αλεξάνδρεια
Αυτό ήταν λοιπόν το ένα πρόβλημα που περιείχε το κείμενο του Φίλωνος. Το άλλο είναι το ακόλουθο: ο Φίλων ισχυρίζεται πώς ο νοητός κόσμος δέν μπορεί να έχει άλλη τοποθέτηση εκτός της θείας νοήσεως, τον Λόγο του Θεού (Δημιουργία του κόσμου 4,17/5,20). Αυτό δέν είναι ούτε η σκέψη, ούτε η γλώσσα του Πλάτωνος, ούτε είναι η Στωϊκή φιλοσοφία. Αυτό διαφέρει από τον Πλάτωνα κατ’αρχάς και πάνω απ’όλα από το γεγονός πώς ο Εβραίος συγγραφεύς αναφέρεται στο Θεό του Μωυσέως, τον μοναδικά και συνεπέστατα υπερβατικό, ο οποίος όμως είναι παρ’όλα αυτά ένα πρόσωπο, μία θεία θέληση και ταυτοχρόνως μία θεία σκέψη. Αυτός ο Θεός ενεργεί και στον κόσμο της Δημιουργίας και στην ιστορία, μέσα και μέσω του Λόγου του. Εδώ εμφανίζεται και ο όρος Λόγος. Δέν πρόκειται όμως για τον Στωϊκό λόγο, τουλάχιστον όχι πρωταρχικώς. Η ιερή ιστορία των Εβραίων γνώρισε τον Λόγο του Θεού. Αυτός μίλησε στον Μωυσή και στον Ηλία, στον Αβραάμ και στον Ιακώβ. Παρ’όλα αυτά είναι ο Αιώνιος όπως και ο Λόγος του. Βεβαίως ο Φίλων αναφέρει συχνά τον Ηράκλειτο. Αλλά ήταν μακρυά από την σκέψη πώς μ’αυτόν τον πρώτο Έλληνα στοχαστή μπορούμε να φτάσουμε στην καταγωγή του δόγματος του Λόγου. Αντιθέτως ο Ηράκλειτος, έτσι σκέπτεται ο Φίλων, προσέλαβε από τον Μωυσή μία εξήγηση των σωστών απόψεων που βρίσκουμε μερικές φορές στους Έλληνες φιλοσόφους. Αυτή εδώ πάντως είναι μία σύλληψη η οποία μετά τον Φίλωνα επανελήφθη πολλές φορές απο τους Απολογητές Χριστιανούς και από άλλους, από τον Ιουστίνο τον μάρτυρα και τον Κλήμη τον Αλεξανδρέα κι’έπειτα! Οπωσδήποτε σ’ένα τέτοιο επιχείρημα δέν έβρισκαν τίποτε που να μείωνε την αξία εκείνων των Ελλήνων Φιλοσόφων. Γι’αυτούς ήταν περισσότερο ένα ενέχυρο μία ασφάλεια της αλήθειας που η σκέψη τους είχε κάθε τόσο ανακαλύψει. Μία ακόμη καλύτερη εξήγηση, επι πλέον, προσφέρθηκε από τον Ιουστίνο, ο οποίος σημείωνε πώς ο Λόγος, επειδή αιώνιος, μπορούσε να ενεργήσει στον νού των ανθρώπων και πολύ πρίν λάβει ανθρώπινο σώμα, και πραγματικά ενήργησε μ’αυτή την έννοια, όχι μόνο στο Ισραήλ, αλλά και στον νού των εθνικών στοχαστών, όχι βεβαίως παντού και πάντα, αλλά μερικές φορές και σε μερικούς εξ’αυτών. Ο Φίλων παρότι δέν εκφραζόταν μ’αυτόν τον τρόπο, μοιραζόταν αυτή την σύλληψη και έβρισκε με ευχαρίστηση στον Πλάτωνα, στον Ηράκλειτο και στους Στωϊκούς μία μεγάλη ποσότητα μορφών σκέψης που μπορούσαν να τον βοηθήσουν να εξηγήσει τον «Μωυσή»

Με τον σκοπό να εξηγήσει με ποιόν τρόπο έχει συσταθεί με ιδέες, ο νοητός κόσμος, ο Φίλων εισάγει την εικόνα του αρχιτέκτονος μίας μεγάλης πόλεως. Κατ’αρχάς συλλαμβάνει στον νού του τα μοντέλλα των μερών της πόλεως, έπειτα, απο αυτά οικοδομεί το όλον. Αυτός «χαράζει ξεχωριστά στον νού του τα μοντέλλα τους» (ενσφραγισάμενος τους χαρακτήρας) και κατόπιν αρχίζει να οικοδομεί την πόλη με πέτρες και ξύλα, κρατώντας την προσοχή του στραμμένη πρός τα μοντέλλα του. Αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο πρέπει να κατανοήσουμε το έργο της Δημιουργίας του Θεού, διότι ακριβώς όπως στην περίπτωση του αρχιτέκτονος, ο κόσμος ο οποίος έχει συσταθεί με ιδέες, δέν έχει άλλη τοποθέτηση απο τον Θείο Νού, τον Λόγο, ο οποίος υπήρξε ο δημιουργός της οργανωμένης δομής (τον ταύτα, δηλ, τα μέρη του νοητού μοντέλλου, τις ιδέες, διακοσμήσαντα).

Για την ώρα λοιπόν, ο Θείος λόγος είναι ο Νούς του Θεού. Ο Φίλων μιλάει για τις δυνάμεις Του. Αυτές είναι τα στοιχεία που συστήνουν τον νοητό κόσμο, τις «ιδέες» αλλά παρ’όλα αυτά δέν συστήνουν το όλον, λέει ο Φίλων, υπονοώντας πώς ο Νούς του Θεού είναι μεγαλύτερος του μοντέλλου του Ορατού κόσμου.

Εκ νέου, εκφράζει την σχέση ανάμεσα στον νοητό κόσμο και τον Λόγο, λέγοντα πώς ο νοητός κόσμος δέν είναι τίποτε άλλο απο τον «Λόγο του Θεού όταν Αυτός ήταν ήδη απασχολημένος με την ενέργεια της Δημιουργίας» Και εδώ ακριβώς χρησιμοποιεί μία φράση στην οποία ο όρος κοσμοποιούντος ανήκει στον «Θεό» και όχι στον «Λόγο» (Φίλων, Γιατί ο Θεός είναι αναλλοίωτος, VI 31)

Αυτοί οι διαφορετικοί τρόποι με τους οποίους ο Φίλων μιλά για τον Λόγο παρουσιάζουν ορισμένα προβλήματα που γέννησαν πολύ διαφορετικές ερμηνείες. Διότι πραγματικά δέν είναι εύκολο να γίνουν κατανοητοί. Πρέπει να προσέξουμε πάρα πολύ. Ο Λόγος είναι το «Θείο», είναι ο «Νούς του Θεού», λέγεται πώς είναι η εικόνα του, αναπαριστάται επίσης σαν αυτό που συγκρατεί τις δυνάμεις του φυσικού κόσμου, ορίζεται «ο πιό αρχαίος Υιός του Θεού» και κάποιες άλλες φορές διακρίνεται απο τον Θεό σαν «δεύτερος» μία διάκριση η οποία φανερώνεται απο την χρήση του άρθρου στην περίπτωση του Θεού και απο την απουσία του όταν μιλάμε για τον Λόγο. Αυτό όμως που δημιούργησε σύγχυση στους ερμηνευτάς που ακολούθησαν είναι το γεγονός πώς ο νοητός κόσμος είναι δημιουργημένος (περί Δημιουργίας 7,29) « Κατ’αρχάς λοιπόν ο Δημιουργός (ο ποιών) κατασκεύασε έναν ασώματο ουρανό και μία αόρατη γή» ενώ πρίν ο ορατός κόσμος, τοποθετημένος στον Θείο νού, φαινόταν να ταυτίζεται με τον Λόγο (5.20), η σύγχυση μάλιστα αυξάνει απο το γεγονός πώς λίγο μετά τον Φίλωνα οι Χριστιανοί μαθαίνουν απο τον Αθανάσιο πώς η «δημιουργία» συνίσταται στην μεταφορά στην ύπαρξη ενός κόσμου έξω από τον Θεό. Ο Δημιουργός είναι ο ίδιος ο Θεός «μέσω του Λόγου του», ακριβώς όπως το ισχυριζόταν και ο Φίλων. Αλλά ο δημιουργημένος κόσμος είναι κάτι εξωτερικό, και κανένα του μέρος δέν μπορεί ποτέ να ταυτιστεί με τον Λόγο που τον δημιούργησε. Έγινε η υπόθεση λοιπόν, πώς ο Φίλων συλλαμβάνει τον Λόγο με τον τρόπο του Άρειου, κάνοντας τον ένα δημιούργημα και έναν δεύτερο Θεό, πραγματικά αυτό το συμπέρασμα ήταν πολύ εύκολο.

4. Ανάλυση του περί κατασκευής κόσμου, 5,20

Παρ’όλα αυτά, στην ερμηνεία που παρουσιάσαμε πιό πάνω, ξεχάσαμε ένα πράγμα. Πρέπει να επιστρέψουμε στο κείμενο της κατασκευής 5,20 και να το υπολογίσουμε με μεγαλύτερη προσοχή. Ας δούμε ολόκληρο το απόσπασμα: «Έτσι λοιπόν, όπως το σχέδιο της πόλεως προκατασκευασμένο στον Νού του αρχιτέκτονος δέν είχε καμμία τοποθέτηση στο εξωτερικό, αλλά ήταν τυπωμένο σαν σφραγίδα στην ψυχή του αρχιτέκτονος, με τον ίδιο τρόπο ούτε και ο κόσμος που συνίσταται απο τις ιδέες θα μπορούσε να κατοικεί σε κάποια άλλη θέση εκτός του Θείου Λόγου, τεχνουργού αυτής της αρμονικής τάξεως».

Εδώ συναντούμε μία κατηγορηματική άρνηση ότι ο νοητός κόσμος έχει οποιαδήποτε ύπαρξη εκτός του Θείου Νού. Οπωσδήποτε, είναι ασυνήθιστο για μας να μιλήσουμε για Δημιουργία αναφερόμενοι σε μία Θεία εσωτερική τάξη. Παρ’όλα αυτά αυτό είναι που είχε στον Νού του ο Φίλων. Και επιπλέον, φαίνεται πώς κάναμε λάθος ισχυριζόμενοι πώς η δημιουργία του ασώματου κόσμου και της αοράτου γής, τα οποία αναφέρθηκαν στο 7,29 μπορούσαν να είναι κατι διαφορετικό απο τον σχηματισμό του «μοντέλλου» στον Θείο Νού, ο οποίος προηγείτο.

Παρατηρήσαμε προηγουμένος πώς ο Θείος Λόγος είναι ο Νούς του Θεού. Παρατηρήσαμε επίσης πώς στην εξήγηση του Φίλωνος λέγεται καθαρά πώς αυτός ο Νούς είναι μεγαλύτερος η πιό εκτεταμένος απο το μοντέλλο του ορατού κόσμου. Το κριτικό σημείο είναι ακριβώς αυτό: Όταν ο Φίλων περιγράφει τον νοητό κόσμο σαν τον Λόγο του Θεού «όταν Αυτός ήταν ήδη απασχολημένος με την ενέργεια της Δημιουργίας» (6,24 ) ο κοσμοποιούντος, όπως ήδη έχουμε τονίσει αναφέρεται στον Θεό. Περί του Λόγου λέγεται πώς είναι του Θεού, ο Λόγος ανήκει στον Θεό δέν εδημιουργήθη αλλά είναι Δημιουργός, όπως ο Θεός, ποιών. Ο νοητός κόσμος υπήρχε στην Δημιουργία σαν ένα παράδειγμα Θείο, και μ’αυτή την έννοια μπορεί να ορισθεί σαν ο ίδιος ο Λόγος (6,25) έτσι όπως οι «σκέψεις του Θεού» ή ο Νούς του Θεού είναι ο «Θεός»

Έχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον για την θεολογία να δεί που τοποθετείται ο Φίλων με την θεωρία του Λόγου. Όσο και άν οι εικόνες του μπορούν να φανούν παράδοξες σε έναν σύγχρονο αναγνώστη, πρέπει όμως να βεβαιώσουμε πώς για τον Φίλωνα ο Θείος Λόγος ανήκει σ’έναν μοναδικό και μόνο Θεό. Είναι αιώνιος και δημιουργικός ακριβώς όπως ο Θεός. Δέν είναι κτίσμα και δέν χωρίζεται από Αυτόν, παρότι υπάρχει μία κάποια διάκριση: ο Υιός, δηλαδή, είναι δεύτερος σε σχέση με τον Πατέρα και ο Πατήρ ενεργεί και στην Δημιουργία και στην σχέση με τους ανθρώπους μέσω του Λόγου του. Όσον αφορά την σχέση με τους ανθρώπους, θα μπορούσαμε να αναφέρουμε πολλά παραδείγματα εάν επιθυμούμε να ακολουθήσουμε την ερμηνεία των βιβλίων του Μωϋσέως, του Φίλωνος. Αλλά δέν είναι αυτός ο σκοπός μας. Αναφέραμε προηγουμένως τις εικόνες του Λόγου σαν «ποιμένος» και σαν αντιβασιλέως του μεγάλου Βασιληά. Αυτές οι εικόνες αναφέρονται μερικές φορές σαν παραδείγματα τής ενυπάρξεως του Λόγου, στην σκέψη του Φίλωνος. Θα έπρεπε όμως να μιλήσουμε για τον Λόγο του Θεού σαν αυτό που ενεργεί στο Φυσικό και στο Ουράνιο Σύμπαν: και εδώ ο Λόγος ενεργεί όχι σαν ένα μέρος που ανήκει στο Σύμπαν, αλλά σαν τον συντηρητή του και τον Βασιλέα του. Αυτός είναι κυρίως ο Λόγος για τον οποίον θα έπρεπε να αποφύγουμε καλύτερα, τον όρο ενυπάρχων.

Συνεχίζεται

Αμέθυστος