Η ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ ΤΩΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΩΝ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ (3)

Συνέχεια από Παρασκευή 2 Νοεμβρίου 2012

ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΠΟΛΛΑΠΛΟΤΗΤΟΣ

 

Η πολλαπλότης γεννήθηκε σαν φιλοσοφικό πρόβλημα μετά την άρνηση του μη-Είναι, του Παρμενίδη και την μείωση όλων των πραγμάτων στην απόλυτη ενότητα. Ο Πλάτων ελευθέρωσε την φιλοσοφία από αυτό το πρόβλημα, εννοώντας το μη-Είναι σαν ετερότητα ή διαφορετικότητα! [Αυτή την φιλοσοφία προώθησε στις ημέρες μας ο Ζηζιούλας για να πετύχει την ένωση των Εκκλησιών. Έφτασε να ορίσει τις υποστάσεις της Αγίας Τριάδος με την ετερότητα ή διαφορετικότητα της πολλαπλότητος. Έφτασε να πει πως στην Αγία Τριάδα έχουμε την αρχή του ενός και των πολλών και κανείς δεν διαμαρτυρήθηκε, από άγνοια. Και ενώ ορίζει την ετερότητα στην ίδια την Αγία Τριάδα, απαιτεί την απόλυτη ενότητα των ιστορικών Εκκλησιών, διότι στην φαντασία του είναι εντολή του Κυρίου. Για να είναι όλοι ένα, όπως εμείς είμαστε ένα. Αφού τα πρόσωπα είναι Ένα, δεν καταργείται η πολλαπλότης;! Αυτές οι αντιφάσεις όμως δεν ενοχλούν τους μαθητές του Χέγκελ, τον Ζηζιούλα, τον Γιανναρά παρότι δείχνουν α-λογία. Σήμερα οι άνθρωποι ζητούν την άγνοια του Κυρίου, όπως στην αληθινή Εκκλησία ζητούσαν την Γνώση του Κυρίου]. Ο Πλάτων λοιπόν δικαιώνει την πολλαπλότητα με την θεωρία των ιδεών. Και ο Αριστοτέλης οριστικοποιεί το κέρδος με την θεωρία του όντος πολλαπλώς λεγόμενου. [Γι' αυτό το λόγο, αντίθετα από τις βλακείες του Ζηζιούλα περί Μονισμού της αρχαίας Σκέψης, η αρχαία φιλοσοφία δεν είναι μονιστική. Μάλλον διάβασε λάθος βιβλία]

Λέει λοιπόν ο Αριστοτέλης (Μεταφυσική N2 1088b,14): «Πρέπει να εξετάσουμε αν γενικώς είναι δυνατόν τα αιώνια να αποτελούν σύνθεση στοιχείων. Διότι αν ήταν αλήθεια, θα είχαν ύλη, διότι ο,τιδήποτε προέρχεται από ύλη είναι σύνθετο» (Ἁπλῶς δὲ δεῖ σκοπεῖν, ἆρα δυνατὸν τὰ ἀΐδια ἐκ στοιχείων συγκεῖσθαι; ὕλην γὰρ ἕξει· σύνθετον γὰρ πᾶν τὸ ἐκ στοιχείων). Γι' αυτό λοιπόν ο Ζηζιούλας και οι οπαδοί του, μέχρι τον Κλιματσάκη, κατήργησαν την ουσία, για να πετύχουν την υπερουσιότητα θεού και ανθρώπου, την αναλογία του τρόπου ζωής της Αγίας Τριάδος και της Εκκλησίας. Και αντί της ουσίας, από την φιλοσοφία του Αριστοτέλη, υιοθέτησαν μόνον το δυνάμει και ενεργεία, με το οποίο απαιτούν να ερμηνεύσουν και να καταργήσουν ακόμη και ιδιαιτέρως τις άκτιστες ενέργειες.

Μεταφυσική N2 1088b,16: «Εάν είναι αναγκαίο ένα πράγμα που αποτελείται από στοιχεία να προέρχεται από αυτά τα στοιχεία, είτε πρόκειται για αιώνια, είτε για πεπερασμένα, γεννητά, και εάν κάθε πράγμα γίνεται αυτό που γίνεται από αυτό που είναι εν δυνάμει και εάν αυτό που είναι εν δυνάμει μπορεί να περάσει εν ενεργεία, αλλά μπορεί και να μην περάσει, τότε το Ένα, ακόμη και αν είναι αιώνιο θα μπορούσε να μην είναι» (εἰ τοίνυν ἀνάγκη, ἐξ οὗ ἐστιν, εἰ καὶ ἀεὶ ἔστι, κἄν, εἰ ἐγένετο, ἐκ τούτου γίγνεσθαι, γίγνεται δὲ πᾶν ἐκ τοῦ δυνάμει ὄντος τοῦτο ὃ γίγνεται (οὐ γὰρ ἂν ἐγένετο ἐκ τοῦ ἀδυνάτου οὐδὲ ἦν), τὸ δὲ δυνατὸν ἐνδέχεται καὶ ἐνεργεῖν καὶ μή, εἰ καὶ ὅτι μάλιστα ἀεὶ ἔστιν ὁ ἀριθμὸς ἢ ὁτιοῦν ἄλλο ὕλην ἔχον, ἐνδέχοιτ' ἂν μὴ εἶναι)! Σε αυτή την απορία παγιδεύονται όλοι οι αγνοούντες, ορίζοντας την γέννηση του Υιού εκ της θελήσεως του Πατρός.

Οι Πλατωνιστές λοιπόν για να λύσουν το πρόβλημα της πολλαπλότητος σκέφτηκαν πως πρέπει να ανασκευάσουν την θέση του Παρμενίδη «δεν θα κατορθώσεις ποτέ να αποδείξεις πως το μη-Είναι υπάρχει» (οὐ γὰρ μήποτε τοῦτο δαμῇ, εἶναι μὴ ἐόντα). Όμως ακόμη και το μη-Είναι έχει πολλές σημασίες. Υπάρχουν κατ' αρχάς τόσες σημασίες του μη-Είναι όσες και οι κατηγορίες. Υπάρχει το μη-Είναι με την σημασία του ψεύδους. Υπάρχει το μη-Είναι με την σημασία δυνάμει. Το πρόβλημα δημιουργήθηκε λοιπόν επειδή περιόρισαν την έρευνα, μόνον στο πλαίσιο της ουσίας. Αλλά είναι παράλογο να ερευνούμε πως το Είναι, μπορεί να είναι πολλές ουσίες, και να μην ερευνήσουμε κατ' αρχάς πως μπορεί να είναι πολλαπλές ποιότητες ή ποσότητες. Διότι δεν μπορεί ένας αριθμός να εξηγήσει την πολλαπλότητα των χρωμάτων των λουλουδιών, διότι τότε και αυτά θα ήταν νούμερα. Και έπεσαν σε μεγάλο λάθος. Διότι ψάχνοντας την αντίθετη αρχή από το Είναι, το ον, βρήκαν το σχετικό ή το ανόμοιο. Τα οποία όμως δεν είναι αντίθετα του όντος αλλά κατηγορίες του όντος. Το πολύ-πολύ με την σχέση να εξηγείται η πολλαπλότης στο εσωτερικό μιας και μόνης κατηγορίας.

Συμπερασματικά λοιπόν μπορούμε να πούμε πως εάν επιθυμούμε να εξηγήσουμε την πολλαπλότητα των πραγμάτων, πρέπει να δεχθούμε το εν δυνάμει Είναι για κάθε πράγμα, δηλαδή την ύλη (η οποία είναι ακριβώς διαφορετική για κάθε πράγμα και είναι αυτό πoυ το πράγμα είναι  εν δυνάμει). Ο Πλάτων προσπάθησε να εισάγει αυτή την εν δυνάμει αρχή, αλλά δεν την εντόπισε αποτελεσματικά. Διότι απαίτησε να είναι το σχετικό, η σχέση η οποία αντί να είναι μια εν δυνάμει αρχή, είναι μία από τις κατηγορίες του όντος, όπως η ποιότης, η ποσότης κ.τ.λ.

Επιπλέον έπρεπε να εξηγηθεί, όχι μόνον πως τα πράγματα μπορούν να είναι πολλά σύμφωνα με μία κατηγορία, αλλά ήταν αναγκαία και μια έρευνα για το γεγονός της πολλαπλότητος των ιδίων των κατηγοριών. Διότι δεν υπάρχει μια πολλαπλότης μόνον σύμφωνα με μία κατηγορία, αλλά υπάρχει μια κατηγορική πολλαπλότης επίσης και μία πολλαπλότης ακόμη στο εσωτερικό της κάθε κατηγορίας.

Όσον αφορά τώρα την πολλαπλότητα των κατηγοριών υπάρχει ένα σοβαρό πρόβλημα από το γεγονός πως όσες κατηγορίες είναι άλλες από την ουσία, δεν έχουν χωριστή από την ουσία ύπαρξη. Είναι πολλές διότι το υπόστρωμά τους είναι ή γίνεται πολλαπλό.

Η πολλαπλότης των Ουσιών εξηγείται μόνον εάν κατανοήσουμε πως από το ένα μέρος είναι μορφή και από το άλλο ύλη και πως η πολλαπλότης οφείλεται ακριβώς στην ύλη. Η μόνη δυσκολία στο πρόβλημα παραμένει η λύση που προτείνουν οι πλατωνικοί, πως η αρχή της πολλαπλότητος είναι η σχετικότης, η σχέση. Μόνο που μ' αυτή τηνεξήγηση, κατορθώνουν να εξηγήσουν την πολλαπλότητα της ποσότητος, διότι οι αριθμοί, τα σώματα, οι γραμμές είναι προσδιορισμοί ποσοτικοί, και οπωσδήποτε δεν μπορούμε να ταυτίσουμε την ποσότητα με την ουσία, καθότι παραλογισμός.

Ας δούμε όμως τώρα πως έλυσε το πρόβλημα των πολλών και της ενότητός των ο Πλωτίνος! Διότι το πιο δύσκολο μεταφυσικό πρόβλημα είναι αυτό ακριβώς!

Γιατί και πώς από το Ένα προήλθαν όλα τα πράγματα; Γιατί το ΕΝΑ, πλήρες και ολοκληρωμένο, δεν έμεινε στο εαυτό του;

Εννεάδες, V, 1, 6: «πῶς ἐξ ἑνὸς τοιούτου ὄντος, οἷον λέγομεν τὸ ἓν εἶναι, ὑπόστασιν ἔσχεν ὁτιοῦν εἴτε πλῆθος εἴτε δυὰς εἴτε ἀριθμός, ἀλλ᾽ οὐκ ἔμεινεν ἐκεῖνο ἐφ᾽ ἑαυτοῦ, τοσοῦτον δὲ πλῆθος ἐξερρύη, ὃ ὁρᾶται μὲν ἐν τοῖς οὖσιν, ἀνάγειν δὲ αὐτὸ πρὸς ἐκεῖνο ἀξιοῦμεν;» (Πώς το Ένα, εννοείται το Ένα όπως εμείς λέμε είναι, δεν παρέμεινε στον εαυτό του εκείνο που ήταν, και αντιθέτως ξεκίνησε ένα πράγμα, την πολλαπλότητα, την Δυάδα, ή τον αριθμό, εξορύσσοντας από τον εαυτό του εκείνη την πολλαπλότητα που φανερώνεται στα πράγματα, αλλά για την οποία εμείς σκεπτόμαστε πως πρέπει να επιστρέψει σ' Αυτό;).

Ο Πλωτίνος έδωσε μια ιδιοφυή και μοναδική απάντηση στο πρόβλημα, χρησιμοποιώντας λαμπρές εικόνες για εξήγηση, που έμεινε κληρονομιά όλων. Η πιο διάσημη είναι η εικόνα του Φωτός. Εννεάδες, ΙV, 3, 17: «Η προέλευση των πραγμάτων από το Ένα αναπαρίσταται σαν την λάμψη ενός Φωτός από μία φωτεινή πηγή, σε μορφή κύκλων επάλληλων οι οποίοι σιγά-σιγά χάνουν την φωτεινότητά τους, ενώ η πηγή διατηρεί χωρίς να φτωχαίνει, παρότι εξαπλώνεται τριγύρω. Ο πρώτος κύκλος μετά την πηγή είναι ο Νους, η δεύτερη υπόσταση, ο επόμενος είναι η ψυχή, η τρίτη υπόσταση! Στον τρίτο κύκλο που ακολουθεί, που είναι η ύλη, το φως σβήνει και το σκότος που βασιλεύει έχει ανάγκη φωτισμού!

Αλλού παρομοιάζει το Ένα σαν την πηγή των ποταμών ή σαν την ρίζα των δέντρων. Από αυτές τις εικόνες πάντως γεννήθηκε η λανθασμένη έννοια της απορροής διότι δεν έγινε κατανοητό αυτό που φαίνεται αντιφατικό: πηγή και ρίζα είναι ταυτόχρονα, τόσο εις εαυτόν όσο και εκτός εαυτού. Πηγή και ρίζα μπορούν να ενεργήσουν, να πραγματοποιηθούν έξω τους, μόνον επειδή παραμένουν εις εαυτόν, διατηρώντας την ουσία τους σαν πηγή και σαν ρίζα! Ας ξεκαθαρίσουμε όμως κάτι πριν συνεχίσουμε! Εδώ ακριβώς φανερώνεται και η αβυσσαλέα διαφορά φιλοσοφίας και Εκκλησίας, κτιστού και ακτίστου! Ο Κύριος μας προτρέπει να χάσουμε την ψυχή μας, και την παρομοιάζει σαν σπόρο, όχι σαν ρίζα! Μια ερμηνεία του σπόρου βεβαίως είναι αυτή που δώσαμε ήδη όλοι μας! Αλλά εάν προσθέσουμε στην εικόνα του σπόρου, την απαίτηση από τον Κύριό μας, της Μεταμορφώσεώς μας, της Αναγεννήσεώς μας, δηλαδή της Μετανοίας μας, τότε μπορούμε να καταλάβουμε πως η εικόνα που φανερώνει το Χριστιανικό Μυστήριο, μόνον σαν εικόνα όμως, είναι του αυγού που δέχεται τον σπόρο και γεννά ένα καινούριο πλάσμα. Αυτή είναι η Χριστιανική ψυχή που δέχεται τον Λόγο, στο κέντρο της, στον Νου, και μεταμορφώνεται και Αναγεννάται σε σώμα Χριστού.

Τέλος ο Πλωτίνος προτείνει και την εικόνα των ομόκεντρων κύκλων, όπου το Ένα είναι το κέντρο, η δεύτερη υπόσταση είναι σαν ένας ακίνητος κύκλος ενώ η ψυχή είναι σαν ένας κινούμενος κύκλος (Εννεάδες, ΙV, 4, 16).

Και τώρα έρχεται κάτι πολύ σημαντικό, που επηρέασε όλες τις θεολογίες περί της Αγίας Τριάδος, αρχίζοντας από τον Βησσαρίωνα και τελειώνοντας στον Ζηζιούλα και τον Γιανναρά. Από εδώ προέρχεται η πλανεμένη τους διδασκαλία περί Πατρός (Εννεάδες, V, 3, 12): Η αρχή μένει και μένοντας γεννά, δηλαδή δεν φτωχαίνει, δεν αλλοιώνεται, δεν επηρεάζεται. Αυτό που γεννιέται είναι κατώτερο από τον γεννήτορα και δεν του είναι απαραίτητο. Αλλά όμως ο γεννήτωρ δεν είναι αναγκασμένος να δημιουργήσει; Μπορεί η πηγή του φωτός να μην φωτίσει ή η πηγή του νερού να μην τρέξει νερό;

Ο Πλωτίνος λοιπόν διακρίνει δύο ενέργειες του ΕΝΟΣ! Όπως και των υπολοίπων υποστάσεων (Εννεάδες, V, 4, 2).

Την ενέργεια του όντος και την ενέργεια που προέρχεται από το ον. Η πρώτη ενυπάρχει στο ον, η δεύτερη εξέρχεται του όντος και κατευθύνεται προς τα έξω! Η ενέργεια του όντος συμπίπτει με την ξεχωριστή πραγματικότητα, ενώ η ενέργεια που προέρχεται από το ον, κατευθύνεται σε άλλο. Η ενέργεια από το ον, ή από το ΕΝΑ, εξαρτάται δομικά από την ίδια την ενέργεια του ΕΝΟΣ.

Έτσι λοιπόν ναι μεν τα πράγματα ξεχειλίζουν από το ΕΝΑ, διότι είναι άπειρη δύναμις, αλλά το ΕΝΑ συνίσταται επίσης και από την Βούληση.

Αμέθυστος