Το μητρικό σύμπλεγμα
Κεφάλαιο 5ο
Έρως και Ψυχή Ι
Για να αποτρέψη τη Charité απ’ τη βαθειά της απελπισία, τής διηγείται λοιπόν η ηλικιωμένη πότισσα που ζη μαζί με τους ληστές τον μύθο τού Έρωτα και της Ψυχής.
Θα μπορούσε να χαρακτηρίση κανείς τις δυό πρώτες παρένθετες ιστορίες τού μυθιστορήματος ως «μικρά όνειρα», εδώ όμως πρόκειται τώρα για ένα μεγάλο, αρχετυπικό όνειρο. Η πρώτη ιστορία πραγματευόταν τη δολοφονία του Σωκράτη, η δεύτερη την περιπέτεια και τον ακρωτηριασμό τού Θηλύφρονα, όμως αυτή η τρίτη, μυθολογικότερη αφήγηση καταλαμβάνει έναν ουσιαστικά ευρύτερο χώρο μέσα στο βιβλίο. Ο Έριχ Νόυμαν την ερμήνευσε ανεξάρτητα απ’ το συνολικό μυθιστόρημα ως μοντέλλο (πρότυπο) για τα ιδιαίτερα προβλήματα τής γυναικείας ψυχολογίας. Βλέπει σ’ αυτήν, την περιγραφή τής γυναίκας και του animus της καθώς και το πρόβλημα τής απελευθερούμενης απ’ τη μητέρα γυναίκας. Δεν πίστευε, πως το παραμύθι ανήκε αρχικά στη συνάφεια του μυθιστορήματος, αλλά το θεωρούσε ως μια λογοτεχνική προσθήκη. Δεν συμφωνώ εδώ μαζί του, γιατί ταιριάζει ψυχολογικά απολύτως στη συνθήκη του μυθιστορήματος, και δεν πρέπει να παραβλέψουμε εντέλει το γεγονός, πως το βιβλίο είχε γραφή από έναν άντρα, που επέλεξε το παραμύθι και το ενέταξε σε μια συγκεκριμένη θέση. Γι’ αυτό το θεωρώ απ’ την πλευρά της αντρικής ψυχολογίας ως το πρόβλημα του Λούκιου-Απουλήιου.
Αυτός ο τύπος παραμυθιού – το μοτίβο του Έρωτα και της Ψυχής – είναι πολύ διαδεδομένος. Ένα άλλο, πολύ γνωστό παράδειγμα θα ήταν La Belle et la Bête (Η Πεντάμορφη και το Τέρας). Βρίσκει κανείς αυτό το παραμύθι στη Ρωσία, την Ισπανία, τη Γερμανία, την Ιταλία, την Ελλάδα, ακόμα και στην Ινδία και την Αφρική. Απεικονίζει την ιστορία ενός νεαρού κοριτσιού, που παντρεύεται μ’ έναν άγνωστο άντρα, που εμφανίζεται είτε σε ζωώδη είτε σε δαιμονική μορφή και της απαγορεύει, να ρωτήση για το όνομά του ή να τον παρατηρήση στο φως ή στον καθρέφτη. Τον χάνει μετά λόγω ανυπακοής, και μπορεί να τον ξαναβρή και να τον λυτρώση ύστερα από μια μακριά και επίπονη αναζήτηση. Τον είχε μεταμορφώσει συνήθως μια μάγισσα ή ένας δάσκαλος μαγισσών. Φαίνεται, πως οι περισσότεροι φιλόλογοι θεωρούν την ιστορία αρχαιότερη από 2000 χρόνια. Ο Απουλήιος την μετέτρεψε και την ενέταξε στο μυθιστόρημά του, για να περιγράψη το δικό του πρόβλημα της anima και να ανακοινώση τη μεταγενέστερη μύησή του.
Πριν εξακολουθήσουμε την πραγματεία αυτού του τόσο αξιόλογου μυθιστορήματος, θέλω να υπενθυμίσω άλλη μια φορά ολόκληρη τη σειρά στον αναγνώστη:
Η γραμμή που οδηγεί προς τα κάτω δείχνει, όπως έχει ήδη αναφερθή, την επιδείνωση της συνειδητής κατάστασης του Λούκιου, ενώ η ανερχόμενη κάτω γραμμή επισημαίνει μιαν αργή πρόοδο της εξέλιξής του στο ασυνείδητο. Ο Λούκιος ξεκινά έφιππος πάνω στο άσπρο του άλογο, συναντά την Φώτιδα, μεταμορφώνεται σ’ έναν γάιδαρο και πέφτει στα χέρια των ληστών. Στο καταφύγιό τους διηγείται μια μέθυση, ηλικιωμένη γυναίκα το παραμύθι. Ο Λούκιος δεν έγινε μόνο γάιδαρος, αλλά φυλακίστηκε κι απ’ τους ληστές. Προκύπτει ταυτόχρονα μια ελαφριά βελτίωση στο ασυνείδητο: Στην αρχή υπήρξε η απάνθρωπη ιστορία της δολοφονίας του Σωκράτη, ακολούθησε μετά ο ακρωτηριασμός του Θηλύφρονα, και τώρα έρχεται το παραμύθι του Έρωτα και της Ψυχής. Το τετράγωνο στη μεσαία γραμμή του σχεδιαγράμματος συνδέει τον Έρωτα και την Ψυχή με τον Τλεπόλεμο και την Charité.
Υπάρχει, όπως είπαμε, ένας ορισμένος παραλληλισμός ανάμεσα στις μοίρες των δυό ζευγαριών. Σε πολύτιμους λίθους της ύστερης αρχαιότητας εμφανίζεται μάλιστα μερικές φορές η Charité ευθέως ως Ψυχή, έτσι ώστε ήταν σαφές ακόμα και για έναν συνηθισμένο άνθρωπο της εποχής του Απουλήιου, πως πρόκειται εδώ για δυό παράλληλες ιστορίες, με τη μόνη διαφορά, πως πρόκειται στη μια περίπτωση για πραγματικούς ανθρώπους, ενώ στην άλλη για δαίμονες με την ειδική, νεοπλατωνική έννοια. Το μυθολογικό ζευγάρι καταδιώκεται κυρίως απ’ τη θεά Αφροδίτη. Στο πλευρό τής ανθρώπινης κατάστασης βρίσκεται η ηλικιωμένη γυναίκα, που διηγείται την ιστορία και προστατεύει τον Λούκιο και την Charité απ’ τους ληστές. Εξασφαλίζουν λοιπόν η ηλικιωμένη γυναίκα και η Αφροδίτη τις δυνάμεις, που περιβάλλουν αυτήν την πρώτη συνάντηση του ανθρώπινου και του θείου.
Όπως είναι στο μεταξύ γνωστό, πρόκειται εδώ για το τυπικό μοτίβο του γαμήλιου τετραγώνου, ένα σχήμα στη βάση κάθε συμβάντος μεταβολής κατά τον Γιουνγκ, δηλαδή: ένα πραγματικό ζευγάρι, ένας άντρας και μια γυναίκα, και οι αντίστοιχες αρχετυπικές όψεις της anima και του animus, που συμετέχουν σε κάθε ουσιαστική κατάσταση μεταβολής ανάμεσα στα φύλα. Το γαμήλιο τετράγωνο είναι ένα ψυχικό σύμβολο της ολότητας. Παρ’ όλα αυτά συντρίβεται σ’ αυτήν την ιστορία η πρώτη εφόρμηση για πραγματοποίηση της ολότητας. Ο Τλεπόλεμος σκοτώνεται, κι η Charité αυτοκτονεί. Η Ψυχή και ο Έρως δεν σκοτώνονται, αποσύρονται όμως στον Όλυμπο, που σημαίνει μακριά στο συλλογικό ασυνείδητο. Δ ε ν πραγματοποιούνται στην ανθρώπινη πραγματικότητα. Η συνάντηση αυτή σημαίνει έτσι μόνο μιαν πρώτη, αποτυχημένη προσπάθεια, να ενωθούν οι δυό κόσμοι σε μιαν ενότητα. Ένας λόγος για την αποτυχία βρίσκεται στο ότι ο Λούκιος, αντί να συμμετάσχη, μένει μόνο θεατής. Ακούει αυτά που διηγείται η ηλικιωμένη γυναίκα με την ιστορία της, εντελώς παθητικά με τη μορφή του τού γαϊδάρου. Αν είχε εισέλθει στον σχηματισμό τού «τετραγώνου», θα είχε επιτευχθή ίσως η ένωση στο επάνω και το κάτω επίπεδο, του συνειδητού και του ασυνείδητου κόσμου. Καθώς όμως μόνον ακούει και συμμετέχει κατ’ αρχάς λιγάκι στο τέλος τού συμβάντος, κομματιάζονται πάλι όλα.
Θα μπορούσε να νομίση κανείς κατ’ αρχήν, πως η ακρόαση του παραμυθιού επέδρασε σχετικά λίγο στον ήρωά μας, πως ήταν μόνο μια ευχάριστη ιστορία, μετά την οποία συνεχίζεται η κεντρική αφήγηση των παθημάτων του Λούκιου-γάιδαρου. Αλλ’ αυτό δεν είναι, όπως θα δούμε, σωστό. Ακριβώς όπως επιδρά πολύ λιγότερο στη συνείδηση ένα μη κατανοημένο όνειρο από ένα κατανοητό, αφήνει πίσω της κι αυτή βέβαια η αφήγηση μια βαθύτατη συγκινησιακή εντύπωση. Μετά την ακρόαση του παραμυθιού του Έρωτα και της Ψυχής αποφασίζει ο Λούκιος να δραπετεύση με την Charité, διατηρεί άρα τουλάχιστον μιαν ώθηση να απελευθερωθή ο ίδιος και να επιστρέψη σε μιαν ανθρώπινη ζωή. Ακόμα μια λεπτομέρεια είναι εδώ σημαντική: η Charité κάθεται στη ράχη του γαϊδάρου, καθώς δραπετεύουν μαζί, κι ο Λούκιος δοκιμάζει, με την πρόφαση πως θέλει να ξύση την πλάτη του, να φιλήση τα πόδια της. Μπορεί να δη κανείς εδώ μια δειλή απόπειρα απ’ τη μεριά του να γίνη σωτήρας και εραστής της Charité, που σημαίνει, να αντικαταστήση τον Τλεπόλεμο. Παρ’ όλο που αυτή η μικρή απόπειρα δεν προξενεί ακόμα τίποτα, βλέπει κανείς ωστόσο, πως το παραμύθι επηρέασε κατά έναν ορισμένον τρόπο τον Λούκιο. Αφύπνισε την ώθηση της συνειδητής προσωπικότητας, να πάρη μέρος στο παιχνίδι και να συμμετάσχη εσωτερικά, αποπειράται όμως ο Λούκιος κατά τυπικό τρόπο αυτό μόνο το φιλάρεσκο γαϊδουρινό φιλί. Δεν υπάρχει ακόμα κανένα σοβαρό αίσθημα στην ενέργειά του. Είναι σαν να εμφανίστηκε για πρώτη φορά η εσωτερική ολότητα ή η δομή του Ταυτού (Selbst) απ’ το ασυνείδητο, και να άγγιξε ελαφριά τη συνείδηση, πριν ξαναπέση πίσω, για να βυθιστή πάλι στο ασυνείδητο. Μετά απ’ αυτό χειροτερεύουν ραγδαία τα πράγματα, ίσως επειδή απέτυχε αυτή η απόπειρα στην κατεύθυνση μιας ολοκλήρωσης. Ο Λούκιος πέφτει στα χέρια ενός σαδιστικού αγοριού, που σχεδόν τον σκοτώνει και του οποίου η μάγισσα μητέρα δοκιμάζει να τον ευνουχήση και να τον κάψη. Κάθε φορά που οικοδομείται μια απόπειρα ολοκλήρωσης απ’ το ασυνείδητο και μετά αποτυγχάνει, ακολουθεί γενικώς μια εκ νέου ιδιαιτέρως δυσάρεστη κατάθλιψη, πριν προσφερθή μια περαιτέρω δυνατότητα της ολοκλήρωσης.
Πρέπει να πλησιάσουμε τώρα από πιο κοντά τις δυό κεντρικές μορφές του παραμυθιού του Έρωτα και της Ψυχής, για να καταλάβουμε περί τίνος πρόκειται μέσα στην όλη αφήγηση.
Ο Έρως είναι ένας θεός, και λατρεύονταν, όπως έχει υποδείξει ο Ρίτσαρντ Ράιτσενσταϊν, μαζί με την Ψυχή ως θεϊκή μορφή σε τοπικές λατρείες. Η θεά Ψυχή κατάγεται από μια μεταγενέστερη εποχή απ’ ό,τι ο Έρως, είχε όμως κι αυτή δικούς της ναούς, όπου και την προσκυνούσαν. Είναι και οι δυό σχετικά κοντινές στον άνθρωπο μορφές, εκείνος ο τύπος δευτερευόντων θεών, που τους ονόμαζαν οι Έλληνες δαίμονες. (Οι Ρωμαίοι θα τους χαρακτήριζαν ως «πνεύματα-genii»). Αυτή η νεοπλατωνική ιδέα κατάγεται απ’ το κλασσικό κείμενο του Πλάτωνα «Συμπόσιον», όπου δηλώνει η Διοτίμα: «Έχεις όμως παραδεχτή, πως ο Έρως επιθυμεί από έλλειψη του καλού και ωραίου αυτό ακριβώς που στερείται. –Το έχω βέβαια παραδεχτή. –Πώς θα ήταν λοιπόν θεός, αυτός που δεν συμμετέχει στο καλό και ωραίο; –Καθόλου, όπως φαίνεται. –Βλέπεις λοιπόν, πως δεν θεωρής κι εσύ τον έρωτα για θεό;
Τί θα ήταν λοιπόν, είπα εγώ, ο Έρως; ένας θνητός; –Κατά κανέναν τρόπο. –Τότε τί; –Όπως είπε προηγουμένως αυτή, στη μέση ανάμεσα στο θνητό και το αθάνατο. –Τί λοιπόν Διοτίμα; –Ένας μεγάλος δαίμονας, ω Σωκράτη, γιατί κάθε τι το δαιμονικό είναι στη μέση ανάμεσα στον θεό και τον θνητό». Όταν γράφη λοιπόν ο Απουλήιος ένα παραμύθι, που η κεντρική του μορφή, ο Έρως, είναι ένας δαίμονας, δεν εννοεί μιαν προσωπική, αλλά μιαν υπερπροσωπική ύπαρξη. Και η θεά Ψυχή είναι κι αυτή μια τέτοια μορφή.
Η παράσταση του θεού Έρωτα διέτρεξε μια μακριά εξέλιξη μέχρι τον ύστερο ελληνο-ρωμαϊκό πολιτισμό, γιατί ήταν αρχικά ένας βοιωτικός θεός, κι οι Βοιωτοί θεωρούνταν πρωτόγονοι, αγροίκοι και άξεστοι. Τιμούσαν τον έρωτα με τη μορφή ενός μεγάλου ξύλινου ή πέτρινου φαλλού ή και μιας μόνο πέτρας˙ θεωρούνταν ο δημιουργικός χθόνιος θεός, που προξενούσε τη γονιμότητα των ζώων και των αγρών και φρουρούσε τα πηγάδια. Του είχαν αποδώσει την ιδιαίτερη ικανότητα, να προστατεύη τον λαό και την ελευθερία του σε περίπτωση πολέμου καθώς και την ερωτική του ζωή, ειδικά την ομοφυλοφιλική. Στην αρχαία Σπάρτη ήταν οι ομάδες της ανδρικής κοινότητας γενικώς ομοφυλοφιλικές και γίνονταν στη βάση αυτού του ομόφρονος δεσμού πρόμαχοι της ελευθερίας και της ασφάλειας της χώρας. Η ομοφυλοφιλία γεννούσε έναν σύνδεσμο, που οδηγούσε σε ηρωϊκή στάση και μιαν ενίσχυση επίσης της εσωτερικής πολιτικής ζωής. Γι’ αυτόν τον λόγο βρίσκεται ο Έρως κοντά στον ελληνικό θεό Ερμή, που λατρεύονταν επίσης με τη μορφή ενός φαλλού από ξύλο ή πέτρα ή ως ένας άντρας με ανορθωμένο φαλλό. Σε προηγούμενες εποχές ήταν ο Ερμής κι ο Έρως πρακτικά ταυτόσημοι. Στα κείμενα του Πλάτωνα θεωρείται ο Έρως ως πηγή της γονιμότητας και ως εμπνέουσα δύναμη σε όλες τις πνευματικές επιδόσεις. Έγινε αργότερα μια «λογοτεχνική» περισσότερο μορφή κι έχασε πολύ απ’ την αρχική του, εντυπωσιακή δύναμη.
Διατηρήθηκαν μόνο μεμονωμένες μεγάλες παραστάσεις του Έρωτα απ’ την αρχαία τέχνη, αλλά πολλές μικρές, χαραγμένες σε πέτρες και πολύτιμους λίθους, στις οποίες παριστάνεται ως φτερωτή ύπαρξη, που δείχνει ενίοτε τα χαρακτηριστικά του φύλου της, και συχνά ως Ερμαφρόδιτος. Απεικονίζεται επίσης ως φτερωτός νεανίας που μυρίζει ένα λουλούδι, με μια λύρα στο δεξί του χέρι, κι ακόμα ως φτερωτός, εφοδιασμένος με κεφάλι φαλλός˙ ως μικρό αγόρι μ’ ένα θεϊκό φίδι˙ ως ενήλικας φτερωτός νέος με βέλος και τόξο (όπως στην τέχνη της Αναγέννησης)˙ ως πεταλούδα που ιππεύει την Ψυχή ή στην αγκαλιά της μητέρας του, της θεάς του έρωτα Αφροδίτης, καθιστός ή παίζοντας μαζί της. Κοντά σ’ αυτές τις παραστάσεις βρίσκει όμως κανείς τον θεό Έρωτα και σε πολλά ελληνικά και ρωμαϊκά ταφικά μνημεία ως φυλακτήριο πνεύμα των νεκρών ή ως πνεύμα αυτών που έχουν πεθάνει. Κρατάει εκεί συχνά έναν κατεβασμένο (σβησμένο) δαυλό, το σύμβολο του θανάτου, και μερικές φορές επίσης – κι αυτό προσεγγίζει το μοτίβο του παραμυθιού μας – μιαν πεταλούδα, που την καίει σαδιστικά με τον δαυλό του, που συμβολίζει, ότι ο Έρως, ο θεός της ερωτικής αγάπης, προξενεί μεγάλα βάσανα στην ανθρώπινη ψυχή και την εξαγνίζει ταυτόχρονα μέσα απ’ αυτά.
Η ερωτική αγάπη με το πάθος της και τους πόνους της προάγει την εξέλιξη προς την εξατομίκευση (Individuation), γιατί δεν υπάρχει κανένα πραγματικό συμβάν εξατομίκευσης χωρίς την εμπειρία της αγάπης. Η αγάπη βασανίζει και καθαρίζει την ψυχή. Με άλλα λόγια, ο Έρως πιέζει οδυνηρά την πεταλούδα στο στήθος ως σύμβολο για την ψυχή, που εξελίσσεται και βασανίζεται απ’ τον θεό της αγάπης. Σ’ έναν υπέροχο μικρό πολύτιμο λίθο είναι δεμένη η θεά Ψυχή απ’ τον θεό με τα χέρια στην πλάτη πάνω σε μιαν κολώνα, που τελειώνει σε μια σφαίρα. Θα μπορούσε να πη κανείς, πως έχει εκφραστή μέσα απ’ αυτήν την εικόνα η αρχική θέση του γεγονότος της εξατομίκευσης με θαυμάσιο τρόπο: ο Έρως που δένει την Ψυχή στην κολώνα, η οποία είναι στεφανωμένη με μια σφαίρα, το σύμβολο της ολότητας που επιτυγχάνεται μόνο μέσα απ’ τα πάθη. Μερικές φορές επιθυμεί να φύγη τρέχοντας κανείς μακριά από έναν άνθρωπο, με τον οποίον είναι δεμένος, για να ξεφύγη απ’ την εξάρτηση, όμως ο Έρως μας υποχρεώνει να γίνουμε μέσα απ’ αυτόν τον σύνδεσμο συνειδητοί. Η αγάπη μάς φέρνει στο σημείο, να τα τολμήσουμε όλα, και μας οδηγεί έτσι στον εαυτό μας. Ένα απ’ τα πολλά επώνυμα που είχε ο Έρως στην αρχαιότητα, ήταν γι’ αυτό ο «καθαριστής των ψυχών».
Μια απ’ τις πιο όμορφες προσευχές που γνωρίζω να απευθύνονται σ’ αυτόν τον μεγάλο θεό, μας έχει διατηρηθή σ’ ένα μαγικό κείμενο: «Σε επικαλούμαι, την πηγή κάθε ύπαρξης, που απλώνει τα φτερά του πάνω απ’ όλη τη γη, εσένα, τον απρόσιτο και απροσμέτρητο, που εμφυσά σ’ όλες τις ψυχές σκέψεις που γεννούν την ζωή, που τα συγκόλλησες όλα με τη δύναμή σου μαζί. Πρωτότοκε, δημιουργέ του παντός, χρυσόφτερε, σκοτεινέ (άγνωστε), που σκεπάζεις τις συνετές σκέψεις και εμπνέεις σκοτεινό πάθος, κρυφέ εσύ, που ενυπάρχεις μυστικά σ’ όλες τις ψυχές˙ γεννάς το αόρατο πυρ, αγγίζοντας όλα τα έμψυχα, βασανίζοντάς τα χωρίς να τα καταπονής, αλλά με χαρά, με οδυνηρή γοητεία, από τότε που υπάρχει το σύμπαν. Φέρνεις και πόνο με την παρουσία σου, άλλοτε συνετός, άλλοτε χωρίς λογική, εσύ, που για να σε ευχαριστήσουν παραβαίνουν οι άνθρωποι με τολμηρές πράξεις το χρέος, και ζητούν μετά σε σένα, τον σκοτεινό, καταφύγιο. Εσύ ο νεώτατος, ο άνομος, ο ανηλεής, ο ανεξιλέωτος, ο αόρατος, ο ασώματος, που γεννάς το πάθος, τοξότη, πυρσοφόρε, εσύ, κύριε κάθε πνευματικής αίσθησης και όλων των κρυμμένων πραγμάτων, εξουσιαστή της λησμονιάς, πατέρα της σιωπής, μέσα απ’ τον οποίον και προς τον οποίον ακτινοβολεί το φως, ανήλικο παιδί, όταν γεννιέσαι στις καρδιές, γέρος, όταν έχης εντελώς δαμαστή…».
Ο Έρως βρίσκεται πολύ κοντά επίσης στον αλχημιστικό Μερκούριο, που φέρει κι αυτός το «βέλος του πάθους» και τον πυρσό, ένα σύμβολο της βασανιστικής και οδυνηρής όψης της ερωτικής αγάπης. Στον πρόναο του ιερού του Ασκληπιού στην Επίδαυρο, όπου έρχονταν ψυχικά και φυσικά ασθενείς αναζητώντας θεραπεία, υπήρχαν οι εικόνες των δύο ιαματικών αρχών, του Έρωτα και της Μέθης. Έρως και Μέθη είναι οι δυό μεγάλες ιαματικές δυνάμεις για την ψυχή και το σώμα. Η Μέθη που συναρτάται μαζί του δεν είναι ωστόσο εκείνη που επιτυγχάνεται με το οινόπνευμα, παρ’ όλο που συμπεριλαμβάνεται κι αυτή η συνηθισμένη όψη˙ γιατί μεθυσμένος βρίσκεται κανείς έξω απ’ τα στενά όρια του Εγώ του και ανυψώνεται εκστατικά σ’ έναν άλλον κόσμο πάνω απ’ τις καθημερινές έγνοιες. Αυτή η εμπειρία έξαρσης και αιωνιότητας μας συνδέει ξανά με την αρχετυπική βάση της Ψυχής και έχει ένα θεραπευτικό και μεταμορφωτικό αποτέλεσμα.
Ο Έρως, ένας απ’ τους ιαματικούς θεούς στην αρχαία Ελλάδα, είναι όμως επίσης το «θεϊκό παιδί» σε κάποιες απ’ τις μυστηριακές του λατρείες. Στα Ελευσίνια Μυστήρια λάμβανε χώρα η γέννηση ενός μυστικού θεϊκού αγοριού, που ονομαζόταν μερικές φορές Έρως. Η κεντρική αρχετυπική ιδέα δηλώνει, πως η θεϊκή μητέρα γη γεννά (τίκτει) ένα θεϊκό αγόρι, που είναι ταυτόχρονα λυτρωτής και θεός της γονιμότητας. Αντιστοιχεί στον Μερκούριο στην αλχημεία και είναι στο πνεύμα του Γιουνγκ ένα σύμβολο του Ταυτού.
(Συνεχίζεται)
Αμέθυστος
Κεφάλαιο 5ο
Έρως και Ψυχή Ι
Θα μπορούσε να χαρακτηρίση κανείς τις δυό πρώτες παρένθετες ιστορίες τού μυθιστορήματος ως «μικρά όνειρα», εδώ όμως πρόκειται τώρα για ένα μεγάλο, αρχετυπικό όνειρο. Η πρώτη ιστορία πραγματευόταν τη δολοφονία του Σωκράτη, η δεύτερη την περιπέτεια και τον ακρωτηριασμό τού Θηλύφρονα, όμως αυτή η τρίτη, μυθολογικότερη αφήγηση καταλαμβάνει έναν ουσιαστικά ευρύτερο χώρο μέσα στο βιβλίο. Ο Έριχ Νόυμαν την ερμήνευσε ανεξάρτητα απ’ το συνολικό μυθιστόρημα ως μοντέλλο (πρότυπο) για τα ιδιαίτερα προβλήματα τής γυναικείας ψυχολογίας. Βλέπει σ’ αυτήν, την περιγραφή τής γυναίκας και του animus της καθώς και το πρόβλημα τής απελευθερούμενης απ’ τη μητέρα γυναίκας. Δεν πίστευε, πως το παραμύθι ανήκε αρχικά στη συνάφεια του μυθιστορήματος, αλλά το θεωρούσε ως μια λογοτεχνική προσθήκη. Δεν συμφωνώ εδώ μαζί του, γιατί ταιριάζει ψυχολογικά απολύτως στη συνθήκη του μυθιστορήματος, και δεν πρέπει να παραβλέψουμε εντέλει το γεγονός, πως το βιβλίο είχε γραφή από έναν άντρα, που επέλεξε το παραμύθι και το ενέταξε σε μια συγκεκριμένη θέση. Γι’ αυτό το θεωρώ απ’ την πλευρά της αντρικής ψυχολογίας ως το πρόβλημα του Λούκιου-Απουλήιου.
Αυτός ο τύπος παραμυθιού – το μοτίβο του Έρωτα και της Ψυχής – είναι πολύ διαδεδομένος. Ένα άλλο, πολύ γνωστό παράδειγμα θα ήταν La Belle et la Bête (Η Πεντάμορφη και το Τέρας). Βρίσκει κανείς αυτό το παραμύθι στη Ρωσία, την Ισπανία, τη Γερμανία, την Ιταλία, την Ελλάδα, ακόμα και στην Ινδία και την Αφρική. Απεικονίζει την ιστορία ενός νεαρού κοριτσιού, που παντρεύεται μ’ έναν άγνωστο άντρα, που εμφανίζεται είτε σε ζωώδη είτε σε δαιμονική μορφή και της απαγορεύει, να ρωτήση για το όνομά του ή να τον παρατηρήση στο φως ή στον καθρέφτη. Τον χάνει μετά λόγω ανυπακοής, και μπορεί να τον ξαναβρή και να τον λυτρώση ύστερα από μια μακριά και επίπονη αναζήτηση. Τον είχε μεταμορφώσει συνήθως μια μάγισσα ή ένας δάσκαλος μαγισσών. Φαίνεται, πως οι περισσότεροι φιλόλογοι θεωρούν την ιστορία αρχαιότερη από 2000 χρόνια. Ο Απουλήιος την μετέτρεψε και την ενέταξε στο μυθιστόρημά του, για να περιγράψη το δικό του πρόβλημα της anima και να ανακοινώση τη μεταγενέστερη μύησή του.
Πριν εξακολουθήσουμε την πραγματεία αυτού του τόσο αξιόλογου μυθιστορήματος, θέλω να υπενθυμίσω άλλη μια φορά ολόκληρη τη σειρά στον αναγνώστη:
Η γραμμή που οδηγεί προς τα κάτω δείχνει, όπως έχει ήδη αναφερθή, την επιδείνωση της συνειδητής κατάστασης του Λούκιου, ενώ η ανερχόμενη κάτω γραμμή επισημαίνει μιαν αργή πρόοδο της εξέλιξής του στο ασυνείδητο. Ο Λούκιος ξεκινά έφιππος πάνω στο άσπρο του άλογο, συναντά την Φώτιδα, μεταμορφώνεται σ’ έναν γάιδαρο και πέφτει στα χέρια των ληστών. Στο καταφύγιό τους διηγείται μια μέθυση, ηλικιωμένη γυναίκα το παραμύθι. Ο Λούκιος δεν έγινε μόνο γάιδαρος, αλλά φυλακίστηκε κι απ’ τους ληστές. Προκύπτει ταυτόχρονα μια ελαφριά βελτίωση στο ασυνείδητο: Στην αρχή υπήρξε η απάνθρωπη ιστορία της δολοφονίας του Σωκράτη, ακολούθησε μετά ο ακρωτηριασμός του Θηλύφρονα, και τώρα έρχεται το παραμύθι του Έρωτα και της Ψυχής. Το τετράγωνο στη μεσαία γραμμή του σχεδιαγράμματος συνδέει τον Έρωτα και την Ψυχή με τον Τλεπόλεμο και την Charité.
Υπάρχει, όπως είπαμε, ένας ορισμένος παραλληλισμός ανάμεσα στις μοίρες των δυό ζευγαριών. Σε πολύτιμους λίθους της ύστερης αρχαιότητας εμφανίζεται μάλιστα μερικές φορές η Charité ευθέως ως Ψυχή, έτσι ώστε ήταν σαφές ακόμα και για έναν συνηθισμένο άνθρωπο της εποχής του Απουλήιου, πως πρόκειται εδώ για δυό παράλληλες ιστορίες, με τη μόνη διαφορά, πως πρόκειται στη μια περίπτωση για πραγματικούς ανθρώπους, ενώ στην άλλη για δαίμονες με την ειδική, νεοπλατωνική έννοια. Το μυθολογικό ζευγάρι καταδιώκεται κυρίως απ’ τη θεά Αφροδίτη. Στο πλευρό τής ανθρώπινης κατάστασης βρίσκεται η ηλικιωμένη γυναίκα, που διηγείται την ιστορία και προστατεύει τον Λούκιο και την Charité απ’ τους ληστές. Εξασφαλίζουν λοιπόν η ηλικιωμένη γυναίκα και η Αφροδίτη τις δυνάμεις, που περιβάλλουν αυτήν την πρώτη συνάντηση του ανθρώπινου και του θείου.
Όπως είναι στο μεταξύ γνωστό, πρόκειται εδώ για το τυπικό μοτίβο του γαμήλιου τετραγώνου, ένα σχήμα στη βάση κάθε συμβάντος μεταβολής κατά τον Γιουνγκ, δηλαδή: ένα πραγματικό ζευγάρι, ένας άντρας και μια γυναίκα, και οι αντίστοιχες αρχετυπικές όψεις της anima και του animus, που συμετέχουν σε κάθε ουσιαστική κατάσταση μεταβολής ανάμεσα στα φύλα. Το γαμήλιο τετράγωνο είναι ένα ψυχικό σύμβολο της ολότητας. Παρ’ όλα αυτά συντρίβεται σ’ αυτήν την ιστορία η πρώτη εφόρμηση για πραγματοποίηση της ολότητας. Ο Τλεπόλεμος σκοτώνεται, κι η Charité αυτοκτονεί. Η Ψυχή και ο Έρως δεν σκοτώνονται, αποσύρονται όμως στον Όλυμπο, που σημαίνει μακριά στο συλλογικό ασυνείδητο. Δ ε ν πραγματοποιούνται στην ανθρώπινη πραγματικότητα. Η συνάντηση αυτή σημαίνει έτσι μόνο μιαν πρώτη, αποτυχημένη προσπάθεια, να ενωθούν οι δυό κόσμοι σε μιαν ενότητα. Ένας λόγος για την αποτυχία βρίσκεται στο ότι ο Λούκιος, αντί να συμμετάσχη, μένει μόνο θεατής. Ακούει αυτά που διηγείται η ηλικιωμένη γυναίκα με την ιστορία της, εντελώς παθητικά με τη μορφή του τού γαϊδάρου. Αν είχε εισέλθει στον σχηματισμό τού «τετραγώνου», θα είχε επιτευχθή ίσως η ένωση στο επάνω και το κάτω επίπεδο, του συνειδητού και του ασυνείδητου κόσμου. Καθώς όμως μόνον ακούει και συμμετέχει κατ’ αρχάς λιγάκι στο τέλος τού συμβάντος, κομματιάζονται πάλι όλα.
Θα μπορούσε να νομίση κανείς κατ’ αρχήν, πως η ακρόαση του παραμυθιού επέδρασε σχετικά λίγο στον ήρωά μας, πως ήταν μόνο μια ευχάριστη ιστορία, μετά την οποία συνεχίζεται η κεντρική αφήγηση των παθημάτων του Λούκιου-γάιδαρου. Αλλ’ αυτό δεν είναι, όπως θα δούμε, σωστό. Ακριβώς όπως επιδρά πολύ λιγότερο στη συνείδηση ένα μη κατανοημένο όνειρο από ένα κατανοητό, αφήνει πίσω της κι αυτή βέβαια η αφήγηση μια βαθύτατη συγκινησιακή εντύπωση. Μετά την ακρόαση του παραμυθιού του Έρωτα και της Ψυχής αποφασίζει ο Λούκιος να δραπετεύση με την Charité, διατηρεί άρα τουλάχιστον μιαν ώθηση να απελευθερωθή ο ίδιος και να επιστρέψη σε μιαν ανθρώπινη ζωή. Ακόμα μια λεπτομέρεια είναι εδώ σημαντική: η Charité κάθεται στη ράχη του γαϊδάρου, καθώς δραπετεύουν μαζί, κι ο Λούκιος δοκιμάζει, με την πρόφαση πως θέλει να ξύση την πλάτη του, να φιλήση τα πόδια της. Μπορεί να δη κανείς εδώ μια δειλή απόπειρα απ’ τη μεριά του να γίνη σωτήρας και εραστής της Charité, που σημαίνει, να αντικαταστήση τον Τλεπόλεμο. Παρ’ όλο που αυτή η μικρή απόπειρα δεν προξενεί ακόμα τίποτα, βλέπει κανείς ωστόσο, πως το παραμύθι επηρέασε κατά έναν ορισμένον τρόπο τον Λούκιο. Αφύπνισε την ώθηση της συνειδητής προσωπικότητας, να πάρη μέρος στο παιχνίδι και να συμμετάσχη εσωτερικά, αποπειράται όμως ο Λούκιος κατά τυπικό τρόπο αυτό μόνο το φιλάρεσκο γαϊδουρινό φιλί. Δεν υπάρχει ακόμα κανένα σοβαρό αίσθημα στην ενέργειά του. Είναι σαν να εμφανίστηκε για πρώτη φορά η εσωτερική ολότητα ή η δομή του Ταυτού (Selbst) απ’ το ασυνείδητο, και να άγγιξε ελαφριά τη συνείδηση, πριν ξαναπέση πίσω, για να βυθιστή πάλι στο ασυνείδητο. Μετά απ’ αυτό χειροτερεύουν ραγδαία τα πράγματα, ίσως επειδή απέτυχε αυτή η απόπειρα στην κατεύθυνση μιας ολοκλήρωσης. Ο Λούκιος πέφτει στα χέρια ενός σαδιστικού αγοριού, που σχεδόν τον σκοτώνει και του οποίου η μάγισσα μητέρα δοκιμάζει να τον ευνουχήση και να τον κάψη. Κάθε φορά που οικοδομείται μια απόπειρα ολοκλήρωσης απ’ το ασυνείδητο και μετά αποτυγχάνει, ακολουθεί γενικώς μια εκ νέου ιδιαιτέρως δυσάρεστη κατάθλιψη, πριν προσφερθή μια περαιτέρω δυνατότητα της ολοκλήρωσης.
Πρέπει να πλησιάσουμε τώρα από πιο κοντά τις δυό κεντρικές μορφές του παραμυθιού του Έρωτα και της Ψυχής, για να καταλάβουμε περί τίνος πρόκειται μέσα στην όλη αφήγηση.
Ο Έρως είναι ένας θεός, και λατρεύονταν, όπως έχει υποδείξει ο Ρίτσαρντ Ράιτσενσταϊν, μαζί με την Ψυχή ως θεϊκή μορφή σε τοπικές λατρείες. Η θεά Ψυχή κατάγεται από μια μεταγενέστερη εποχή απ’ ό,τι ο Έρως, είχε όμως κι αυτή δικούς της ναούς, όπου και την προσκυνούσαν. Είναι και οι δυό σχετικά κοντινές στον άνθρωπο μορφές, εκείνος ο τύπος δευτερευόντων θεών, που τους ονόμαζαν οι Έλληνες δαίμονες. (Οι Ρωμαίοι θα τους χαρακτήριζαν ως «πνεύματα-genii»). Αυτή η νεοπλατωνική ιδέα κατάγεται απ’ το κλασσικό κείμενο του Πλάτωνα «Συμπόσιον», όπου δηλώνει η Διοτίμα: «Έχεις όμως παραδεχτή, πως ο Έρως επιθυμεί από έλλειψη του καλού και ωραίου αυτό ακριβώς που στερείται. –Το έχω βέβαια παραδεχτή. –Πώς θα ήταν λοιπόν θεός, αυτός που δεν συμμετέχει στο καλό και ωραίο; –Καθόλου, όπως φαίνεται. –Βλέπεις λοιπόν, πως δεν θεωρής κι εσύ τον έρωτα για θεό;
Τί θα ήταν λοιπόν, είπα εγώ, ο Έρως; ένας θνητός; –Κατά κανέναν τρόπο. –Τότε τί; –Όπως είπε προηγουμένως αυτή, στη μέση ανάμεσα στο θνητό και το αθάνατο. –Τί λοιπόν Διοτίμα; –Ένας μεγάλος δαίμονας, ω Σωκράτη, γιατί κάθε τι το δαιμονικό είναι στη μέση ανάμεσα στον θεό και τον θνητό». Όταν γράφη λοιπόν ο Απουλήιος ένα παραμύθι, που η κεντρική του μορφή, ο Έρως, είναι ένας δαίμονας, δεν εννοεί μιαν προσωπική, αλλά μιαν υπερπροσωπική ύπαρξη. Και η θεά Ψυχή είναι κι αυτή μια τέτοια μορφή.
Η παράσταση του θεού Έρωτα διέτρεξε μια μακριά εξέλιξη μέχρι τον ύστερο ελληνο-ρωμαϊκό πολιτισμό, γιατί ήταν αρχικά ένας βοιωτικός θεός, κι οι Βοιωτοί θεωρούνταν πρωτόγονοι, αγροίκοι και άξεστοι. Τιμούσαν τον έρωτα με τη μορφή ενός μεγάλου ξύλινου ή πέτρινου φαλλού ή και μιας μόνο πέτρας˙ θεωρούνταν ο δημιουργικός χθόνιος θεός, που προξενούσε τη γονιμότητα των ζώων και των αγρών και φρουρούσε τα πηγάδια. Του είχαν αποδώσει την ιδιαίτερη ικανότητα, να προστατεύη τον λαό και την ελευθερία του σε περίπτωση πολέμου καθώς και την ερωτική του ζωή, ειδικά την ομοφυλοφιλική. Στην αρχαία Σπάρτη ήταν οι ομάδες της ανδρικής κοινότητας γενικώς ομοφυλοφιλικές και γίνονταν στη βάση αυτού του ομόφρονος δεσμού πρόμαχοι της ελευθερίας και της ασφάλειας της χώρας. Η ομοφυλοφιλία γεννούσε έναν σύνδεσμο, που οδηγούσε σε ηρωϊκή στάση και μιαν ενίσχυση επίσης της εσωτερικής πολιτικής ζωής. Γι’ αυτόν τον λόγο βρίσκεται ο Έρως κοντά στον ελληνικό θεό Ερμή, που λατρεύονταν επίσης με τη μορφή ενός φαλλού από ξύλο ή πέτρα ή ως ένας άντρας με ανορθωμένο φαλλό. Σε προηγούμενες εποχές ήταν ο Ερμής κι ο Έρως πρακτικά ταυτόσημοι. Στα κείμενα του Πλάτωνα θεωρείται ο Έρως ως πηγή της γονιμότητας και ως εμπνέουσα δύναμη σε όλες τις πνευματικές επιδόσεις. Έγινε αργότερα μια «λογοτεχνική» περισσότερο μορφή κι έχασε πολύ απ’ την αρχική του, εντυπωσιακή δύναμη.
Διατηρήθηκαν μόνο μεμονωμένες μεγάλες παραστάσεις του Έρωτα απ’ την αρχαία τέχνη, αλλά πολλές μικρές, χαραγμένες σε πέτρες και πολύτιμους λίθους, στις οποίες παριστάνεται ως φτερωτή ύπαρξη, που δείχνει ενίοτε τα χαρακτηριστικά του φύλου της, και συχνά ως Ερμαφρόδιτος. Απεικονίζεται επίσης ως φτερωτός νεανίας που μυρίζει ένα λουλούδι, με μια λύρα στο δεξί του χέρι, κι ακόμα ως φτερωτός, εφοδιασμένος με κεφάλι φαλλός˙ ως μικρό αγόρι μ’ ένα θεϊκό φίδι˙ ως ενήλικας φτερωτός νέος με βέλος και τόξο (όπως στην τέχνη της Αναγέννησης)˙ ως πεταλούδα που ιππεύει την Ψυχή ή στην αγκαλιά της μητέρας του, της θεάς του έρωτα Αφροδίτης, καθιστός ή παίζοντας μαζί της. Κοντά σ’ αυτές τις παραστάσεις βρίσκει όμως κανείς τον θεό Έρωτα και σε πολλά ελληνικά και ρωμαϊκά ταφικά μνημεία ως φυλακτήριο πνεύμα των νεκρών ή ως πνεύμα αυτών που έχουν πεθάνει. Κρατάει εκεί συχνά έναν κατεβασμένο (σβησμένο) δαυλό, το σύμβολο του θανάτου, και μερικές φορές επίσης – κι αυτό προσεγγίζει το μοτίβο του παραμυθιού μας – μιαν πεταλούδα, που την καίει σαδιστικά με τον δαυλό του, που συμβολίζει, ότι ο Έρως, ο θεός της ερωτικής αγάπης, προξενεί μεγάλα βάσανα στην ανθρώπινη ψυχή και την εξαγνίζει ταυτόχρονα μέσα απ’ αυτά.
Η ερωτική αγάπη με το πάθος της και τους πόνους της προάγει την εξέλιξη προς την εξατομίκευση (Individuation), γιατί δεν υπάρχει κανένα πραγματικό συμβάν εξατομίκευσης χωρίς την εμπειρία της αγάπης. Η αγάπη βασανίζει και καθαρίζει την ψυχή. Με άλλα λόγια, ο Έρως πιέζει οδυνηρά την πεταλούδα στο στήθος ως σύμβολο για την ψυχή, που εξελίσσεται και βασανίζεται απ’ τον θεό της αγάπης. Σ’ έναν υπέροχο μικρό πολύτιμο λίθο είναι δεμένη η θεά Ψυχή απ’ τον θεό με τα χέρια στην πλάτη πάνω σε μιαν κολώνα, που τελειώνει σε μια σφαίρα. Θα μπορούσε να πη κανείς, πως έχει εκφραστή μέσα απ’ αυτήν την εικόνα η αρχική θέση του γεγονότος της εξατομίκευσης με θαυμάσιο τρόπο: ο Έρως που δένει την Ψυχή στην κολώνα, η οποία είναι στεφανωμένη με μια σφαίρα, το σύμβολο της ολότητας που επιτυγχάνεται μόνο μέσα απ’ τα πάθη. Μερικές φορές επιθυμεί να φύγη τρέχοντας κανείς μακριά από έναν άνθρωπο, με τον οποίον είναι δεμένος, για να ξεφύγη απ’ την εξάρτηση, όμως ο Έρως μας υποχρεώνει να γίνουμε μέσα απ’ αυτόν τον σύνδεσμο συνειδητοί. Η αγάπη μάς φέρνει στο σημείο, να τα τολμήσουμε όλα, και μας οδηγεί έτσι στον εαυτό μας. Ένα απ’ τα πολλά επώνυμα που είχε ο Έρως στην αρχαιότητα, ήταν γι’ αυτό ο «καθαριστής των ψυχών».
Μια απ’ τις πιο όμορφες προσευχές που γνωρίζω να απευθύνονται σ’ αυτόν τον μεγάλο θεό, μας έχει διατηρηθή σ’ ένα μαγικό κείμενο: «Σε επικαλούμαι, την πηγή κάθε ύπαρξης, που απλώνει τα φτερά του πάνω απ’ όλη τη γη, εσένα, τον απρόσιτο και απροσμέτρητο, που εμφυσά σ’ όλες τις ψυχές σκέψεις που γεννούν την ζωή, που τα συγκόλλησες όλα με τη δύναμή σου μαζί. Πρωτότοκε, δημιουργέ του παντός, χρυσόφτερε, σκοτεινέ (άγνωστε), που σκεπάζεις τις συνετές σκέψεις και εμπνέεις σκοτεινό πάθος, κρυφέ εσύ, που ενυπάρχεις μυστικά σ’ όλες τις ψυχές˙ γεννάς το αόρατο πυρ, αγγίζοντας όλα τα έμψυχα, βασανίζοντάς τα χωρίς να τα καταπονής, αλλά με χαρά, με οδυνηρή γοητεία, από τότε που υπάρχει το σύμπαν. Φέρνεις και πόνο με την παρουσία σου, άλλοτε συνετός, άλλοτε χωρίς λογική, εσύ, που για να σε ευχαριστήσουν παραβαίνουν οι άνθρωποι με τολμηρές πράξεις το χρέος, και ζητούν μετά σε σένα, τον σκοτεινό, καταφύγιο. Εσύ ο νεώτατος, ο άνομος, ο ανηλεής, ο ανεξιλέωτος, ο αόρατος, ο ασώματος, που γεννάς το πάθος, τοξότη, πυρσοφόρε, εσύ, κύριε κάθε πνευματικής αίσθησης και όλων των κρυμμένων πραγμάτων, εξουσιαστή της λησμονιάς, πατέρα της σιωπής, μέσα απ’ τον οποίον και προς τον οποίον ακτινοβολεί το φως, ανήλικο παιδί, όταν γεννιέσαι στις καρδιές, γέρος, όταν έχης εντελώς δαμαστή…».
Ο Έρως βρίσκεται πολύ κοντά επίσης στον αλχημιστικό Μερκούριο, που φέρει κι αυτός το «βέλος του πάθους» και τον πυρσό, ένα σύμβολο της βασανιστικής και οδυνηρής όψης της ερωτικής αγάπης. Στον πρόναο του ιερού του Ασκληπιού στην Επίδαυρο, όπου έρχονταν ψυχικά και φυσικά ασθενείς αναζητώντας θεραπεία, υπήρχαν οι εικόνες των δύο ιαματικών αρχών, του Έρωτα και της Μέθης. Έρως και Μέθη είναι οι δυό μεγάλες ιαματικές δυνάμεις για την ψυχή και το σώμα. Η Μέθη που συναρτάται μαζί του δεν είναι ωστόσο εκείνη που επιτυγχάνεται με το οινόπνευμα, παρ’ όλο που συμπεριλαμβάνεται κι αυτή η συνηθισμένη όψη˙ γιατί μεθυσμένος βρίσκεται κανείς έξω απ’ τα στενά όρια του Εγώ του και ανυψώνεται εκστατικά σ’ έναν άλλον κόσμο πάνω απ’ τις καθημερινές έγνοιες. Αυτή η εμπειρία έξαρσης και αιωνιότητας μας συνδέει ξανά με την αρχετυπική βάση της Ψυχής και έχει ένα θεραπευτικό και μεταμορφωτικό αποτέλεσμα.
Ο Έρως, ένας απ’ τους ιαματικούς θεούς στην αρχαία Ελλάδα, είναι όμως επίσης το «θεϊκό παιδί» σε κάποιες απ’ τις μυστηριακές του λατρείες. Στα Ελευσίνια Μυστήρια λάμβανε χώρα η γέννηση ενός μυστικού θεϊκού αγοριού, που ονομαζόταν μερικές φορές Έρως. Η κεντρική αρχετυπική ιδέα δηλώνει, πως η θεϊκή μητέρα γη γεννά (τίκτει) ένα θεϊκό αγόρι, που είναι ταυτόχρονα λυτρωτής και θεός της γονιμότητας. Αντιστοιχεί στον Μερκούριο στην αλχημεία και είναι στο πνεύμα του Γιουνγκ ένα σύμβολο του Ταυτού.
(Συνεχίζεται)
Αμέθυστος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου