Μέρος 4ο (τελευταίο)
Συμπληρωματική προς αυτήν την πίστη είναι η αντίληψη περί του ανθρώπου ως απολύτως αναγνωρίσιμης μορφής ύπαρξης. Αυτό εκφράστηκε στην αρχαία μυθολογία μέσω της πίστης πως ο σατανάς δεν μπορεί ποτέ να προσλάβει εξ ολοκλήρου την μορφή ενός ανθρώπινου όντος... όπως το έκανε ο Χριστός, όταν έγινε ο ιστορικός Ιησούς από την Ναζαρέτ. Ο σατανάς μπορεί να μιμηθεί την ανθρώπινη μορφή, όταν γίνεται ορατός. Η μίμηση είναι μόνο μέχρι ενός βαθμού δυνατή, όχι όμως παραπέρα. Γι' αυτό όταν ο σατανάς εμφανίζεται ως ανθρώπινο ον φοράει δυο κέρατα και μια ουρά, στην κατά τα άλλα ανθρώπινη μορφή. Σε μια άλλη πιο πολιτισμένη μορφή δεν έχει κέρατα και ουρά. Αντί αυτών, κουτσαίνει, για πολύ ξεφτιλισμένους λόγους. Και από την οπλή του αλόγου να απαλλαγεί, παραμένουν τα προς τα πάνω τραβηγμένα βλέφαρα για να δηλώσουν το κακό. Αν δεν το πιστεύετε, δέστε μια παράσταση του Φάουστ, σκηνοθετημένη από τον Gounod. Το ουσιαστικό είναι πως ο σατανάς δεν μπορεί ποτέ να φαίνεται εξ ολοκλήρου ανθρώπινος. Γιατί ακριβώς δεν είναι ανθρώπινος. Το να είναι κανείς άνθρωπος σημαίνει μια ξεκάθαρα αναγνωρίσιμη μορφή ύπαρξης. Αυτά για τον παλιό κόσμο. Πως είναι όμως τώρα τα πράγματα με το Είναι του ανθρώπου;
Μια κλασική ιστορία της λογοτεχνίας “Science Fiction” είναι αυτή του John Campbell: «Ποιος είναι εκεί; Άνθρωπος ή...;». Ένα ξένο τέρας εμφανίστηκε από το εξώτερο διάστημα. Σε αντίθεση με τον σατανά είναι ικανό να μεταμφιεσθεί πλήρως. Η μίμηση τής ανθρώπινης μορφής είναι τέλεια. Έτσι το τέρας αυτό δεν είναι μόνο μια μίμηση της εξωτερικής, σωματικής μορφής. Πάει πολύ πιο βαθιά. Όταν καταστράφηκαν οι μιμήσεις, βάζει ο Campbell ένα από τα πρόσωπα της ιστορίας να πει: «κατά κάποιο τρόπο εύχομαι να έχουμε τις μιμήσεις ξανά ανάμεσά μας.» Πίσω από αυτήν την εκπληκτική ιστορία βρίσκεται κάτι πολύ βαθύτερο. Αυτό που σε αυτήν μας ενδιαφέρει είναι πως και αυτή παριστάνει ένα σχίσμα με την μεταφυσική παράδοση του ανατολικού ημισφαιρίου.
Θέλουμε να παρουσιάσουμε άλλες δύο θεμελιώδεις προτάσεις πίστεως, που είναι ουσιαστικά συστατικά του παλιού κόσμου. Η πρώτη είναι το φιλοσοφικό αξίωμα της μοναδικότητας της πραγματικότητας. Και να υπάρχει ένας απεριόριστος αριθμός όντων, υπάρχει μόνο ένα Είναι. Κάθε μεταφυσική και κάθε υπερβατική πίστη όλων των τοπικών πολιτισμών είναι δομημένη στην ιδέα πως το απόλυτο Είναι, είναι ΕΝΑ και αδιαίρετο. Μόνη της η ιδέα της πραγματικότητος αποκλείει να υπάρχει ένα πλήθος από αυτές. Είναι περίεργο, είναι μια αυτοαναίρεση να μιλάμε για πραγματικότητες (στον πληθυντικό). Αν και αποδεχόμαστε τις διάφορες πλευρές μιας πραγματικότητας (Wirklichkeit). Αυτές οι διάφορες πλευρές ονομάζονται στην καθημερινή ζωή “Realitäten”.
Και εδώ απορρίπτει η λογοτεχνία “Science Fiction” την μεταφυσική παράδοση των τοπικών πολιτισμών. Η αντίληψη μιας μοναδικής, απόλυτης και παρούσας πραγματικότητος υπογραμμίζει την αγεφύρωτη διαφορά πραγματικών και φαντασιακών μορφών ύπαρξης. Όσο λαμβάνονται υπ' όψιν οι υπαρξιακές ιδιότητες των δυο, δεν υπάρχει κοινός παρονομαστής για την πραγματικότητα (γεγονός) και την αναπαράσταση. Το ένα δεν μπορεί να μετατραπεί στο άλλο. Θα ήταν τρέλα να αρνηθούμε κάτι τέτοιο (το αγεφύρωτο δηλαδή). Ας αφουγκραστούμε τώρα ένα απόσπασμα από τον διάλογο του Frederic Brown “Τι τρελό σύμπαν”: «...υπάρχει ένας άπειρος αριθμός συμπάντων. Η διάσταση δεν είναι τίποτα άλλο παρά μια ιδιότητα του σύμπαντος είπε ο Mekky, και ισχύει μόνο εντός ενός σύμπαντος. Από κάπου αλλού παρατηρούμενο, είναι ένα σύμπαν (εντός του οποίου ο χώρος είναι άπειρος) σαν μια απλή τελεία, ένα σημείο χωρίς διαστάσεις».
Όμως ένα αδιάστατο σημείο δεν έχει φυσική πραγματικότητα. Δεν είναι τίποτε άλλο παρά μαθηματική φαντασία. Αυτή όμως μπορεί, αν πιστέψουμε τον Frederic Brown, να εναλλάσσεται με την πραγματικότητα. Το πιο απλό παράδειγμα εναλλάξιμης σχέσης είναι η σχέση μεταξύ των εκφράσεων “δεξιά” και “αριστερά”. Η ανατολική πλευρά του Μανχάταν είναι αριστερά ή δεξιά της 5ης Λεωφόρου; Ο καθένας γνωρίζει πως η απάντηση εξαρτάται μόνο από το αν βλέπουμε την πόλη προς τα πάνω ή προς τα κάτω. Έτσι ακριβώς είναι και στην ιστορία του Brown. Η απάντηση στο ερώτημα, τί μας διηγείται, εξαρτάται από μια τέτοια αλλαγή της οπτικής γωνίας. Αν υποθέσουμε πως ο κόσμος “Α” έχει υπαρκτό χώρο και άρα πραγματικότητα, τότε από την οπτική γωνία του κόσμου “Α” φαίνεται ο κόσμος “Β” σαν απλή μαθηματική θεωρία. Αν πάρουμε όμως την αντίθετη περίπτωση, συρρικνώνεται ο κόσμος “Α” σε ένα φυσικό τίποτα. Αυτό σημαίνει πως η κλασσική διαφορά μεταξύ αναπαράστασης και πραγματικότητας είναι εξυψωμένη σε ένα μεταφυσικό επίπεδο. Ακριβώς σε αυτό το συμπέρασμα καταλήγει και η ιστορία “Τι τρελό σύμπαν”. Παραθέτω πάλι ένα απόσπασμα. Ο Keith λέει σκεπτικός: «αν υπάρχει ένας άπειρος αριθμός συμπάντων, τότε πρέπει να υπάρχουν και όλοι οι δυνατοί συνδυασμοί. Τότε οτιδήποτε είναι κάπου αληθινό. Μ' αυτό θέλω να πω, πως θα ήταν αδύνατο να γραφτεί μια επινοημένη ιστορία
[ Πρωταγόρας] Γιατί όσο παρανοϊκή και να ακούγεται, κάπου πρέπει να συμβαίνουν τα γεγονότα. Είναι αλήθεια αυτό; -Φυσικά και είναι. Υπάρχει ένα σύμπαν όπου ο Huckleberry Finn είναι υπαρκτό πρόσωπο, και κάνει ακριβώς τα πράγματα που περιέγραψε ο Mark Twain. Στην πραγματικότητα υπάρχει ένας άπειρος αριθμός συμπάντων, όπου ο Huckleberry Finn κάνει κάθε δυνατή παραλλαγή αυτού που ο Mark Twain περιέγραψε. Είναι εντελώς αδιάφορο ποια παραλλαγή διάλεξε ο Mark Twain. Έτσι κι αλλιώς θα ήταν αληθινή και πραγματική». Αν δεχθούμε αυτή την ερμηνεία της πραγματικότητας, τότε οι συνέπειες είναι τρομακτικές. Τότε πρέπει για παράδειγμα να εγκαταλείψουμε πλήρως την αντίληψη μας περί ψυχής, προσωπικότητος, εαυτού ή εγώ, ή όπως αλλιώς θέλει να ονομάσει κανείς εκείνη την μυστηριώδη ποιότητα, που βρίσκεται πίσω από κάθε συνείδηση του εαυτού. Στον προαναφερθέντα Keith ανακοινώνεται πως υπάρχει ένα άλλο σύμπαν, όπου ο ίδιος υπάρχει ακριβώς όπως εδώ, μόνο που έχει μια μικρή γρατζουνιά στον δείχτη του αριστερού χεριού. Και πως σε ένα άλλο σύμπαν υπάρχει ακριβώς όπως εδώ, μόνο που εκεί φοράει καφέ παπούτσια και εδώ μαύρα. Ο Keith θέτει κατευθείαν την θεμελιώδη ερώτηση: «και όλοι αυτοί είναι εγώ;» Η απρόσμενη αλλά λογική απάντηση είναι: «όχι, κανένας από αυτούς. Είναι όλοι ξεχωριστά όντα.» Θα ήταν φυσικά ανόητο να φανταστεί κανείς, πως η διαφορά μεταξύ των δυο ταυτόσημων προσωπικοτήτων του Keith, μπορεί να θεμελιωθεί στην διαφορά του χρώματος των παπουτσιών. Αυτό στην πραγματικότητα θέλει να πει, πως αυτές οι δυο προσωπικότητες, που διαφέρουν μόνο στο χρώμα των παπουτσιών, (σε ότι αφορά την φυσική τους ύπαρξη) βρίσκονται σε μια εναλλάξιμη σχέση. Ο Keith στον κόσμο “Α” μπορεί να σκέφτεται τον Keith στον κόσμο “Β”. Αν το κάνει, τότε θα γίνει ο Keith του κόσμου “Β” περιεχόμενο της συνείδησης του Keith που είναι στον κόσμο “Α”. Όμως ο Keith στον κόσμο “Β” μπορεί να κάνει το ίδιο, και τότε ο κόσμος “Α”, όπως και ο Keith στον κόσμο αυτό, θα είναι απλά περιεχόμενα της συνείδησης του Keith από τον κόσμο “Β”.
Τώρα θέλουμε να κάνουμε πιο γενική αυτή την θέση. Κάνοντας το αυτό συμπεραίνουμε το εξής: η ψυχή ή ο εαυτός είναι ένα κάτι που μπορεί να αντικατασταθεί με το περιεχόμενό του. Αυτή η ιδέα δεν είναι και νέα. Στο ανατολικό ημισφαίριο εκφράζεται με την σκέψη, πως κάθε ανθρώπινο ον έχει και ένα άλλο ον που του αντιστοιχεί. Η πιο γνωστή τέτοια ιστορία είναι αυτή του Golem. Αν συναντήσεις το Golem συναντάς τον εαυτό σου. Στο “Τι τρελός κόσμος” όμως, γίνεται δεκτή η υπόθεση, πως σε ένα σύνολο άπειρων κόσμων το κάθε μέλος μπορεί να αντικαταστήσει το άλλο, γιατί υπάρχουν όλοι οι κόσμοι που μπορεί να φανταστεί κανείς. Αυτό καθιστά αναπόφευκτο το συμπέρασμα, πως κάθε προσωπικότητα έχει ένα άπειρο αριθμό “διδύμων”. Αυτός ο συλλογισμός είναι εντελώς ξένος για την ευρωπαϊκή σκέψη. Στην πράξη δεν εμφανίστηκε ποτέ στο ανατολικό ημισφαίριο. Το Golem είναι μια απολύτως μοναδική μορφή. Για όλους υπάρχει μόνο ένα Golem. Μετατρέπεται σε σένα όταν συναντήσει εσένα, μετατρέπεται σε μένα όταν συναντήσει εμένα. Δεν είναι δύσκολο να συμπεράνουμε, πως η αντίληψη της ανατολής για την ψυχή είναι πολύ πιο στενή από αυτήν που προσφέρει το προαναφερθέν βιβλίο. Και έτσι πρέπει να είναι. Ένας γενικός πλανητικός πολιτισμός προϋποθέτει μια πλατύτερη εικόνα της ανθρωπότητας.
Η πιο σημαντική ίσως ιστορία, που σκιαγραφεί με τον καλύτερο τρόπο το ρήγμα με την πολιτισμική παράδοση του ανατολικού ημισφαιρίου, είναι το Nightfall του Isaac Asimov. Ο άνθρωπος ως πνευματικό ον ζει δυνάμει ορισμένων συμβολικών αντιλήψεων. Μια από αυτές -μάλιστα μια που είναι κοινή για όλο το ανατολικό ημισφαίριο-είναι ο σεβασμός/φόβος των ανθρώπων για τα άστρα. Για όλους τους τοπικούς ανώτερους πολιτισμούς τα άστρα είναι άγγελοι (μεταφορείς μηνυμάτων) από τη βασιλεία του θεϊκού. Ο Γαλαξίας είναι ο “Ουράνιος Γάγγης” του Mahayana βουδισμού. Ο Ορίων ταυτίζεται με τον θεό Marduk. Ο καθένας γνωρίζει πως οι Κάστωρ και Πολυδεύκης μετατέθηκαν στα αστέρια, ως αμοιβή για τις πράξεις τους. Ένα από τα πιο ισχυρά σύμβολα της θρησκευτικής ζωής του παλιού κόσμου, είναι το Άστρο της Βηθλεέμ, ο ουράνιος κήρυξ, που ανήγγειλε την Γέννηση του Σωτήρος. Επίσης στα παραμύθια των Grimm τα άστρα παίζουν ένα σημαντικό ρόλο. Στην ιστορία “Sterntaler” (το άστρο-κέρμα) π.χ., που μιλά για ένα κορίτσι, το οποίο έδωσε στους φτωχούς ότι είχε. Στο τέλος έδωσε και τα ρούχα του. Και έτσι έμεινε μόνο με το πουκάμισό του, εκτεθειμένο στο τσουχτερό κρύο του χειμώνα. Τότε άρχισαν τα άστρα να πέφτουν σαν απαλή βροχή πάνω της. Και όποιο άγγιζε το πουκάμισό της μετατρεπόταν σε αργυρό ή χρυσό νόμισμα. Έτσι το παιδί έγινε πλούσιο. Μια άλλη πολύ συγκινητική ιστορία μιλά για μια μάνα που πέθανε το αγαπημένο παιδί της. Έκλαιγε και έκλαιγε, μέχρι που στο τέλος δεν είχε πια μάτια. Τότε μπήκαν δυο άστρα στη θέση των ματιών της και μπορούσε πάλι να βλέπει.
Η αιώνια μελωδία αυτών των ιστοριών είναι πως ο άνθρωπος δεν έχει καλύτερο φίλο από τα αστέρια. Του φέρνουν ουράνια μηνύματα, τον προστατεύουν. Και αν περάσει απειλητικά η πύρινη ουρά ενός κομήτη, αυτό γίνεται για να προειδοποιήσει την ανθρωπότητα.
Και τώρα έρχεται η ιστορία του Asimov. Ξεκινά με μια θεμελιώδη φράση του Emerson: «Αν μας εμφανίζονταν τα αστέρια μια φορά στα χίλια χρόνια, με πόση λαχτάρα θα φύλαγαν οι άνθρωποι την μνήμη της Βασιλείας του Θεού μέσα τους! Πόσο θα πίστευαν σ' αυτήν και θα προσεύχονταν!»
Αυτή είναι η μεταφυσική του παλιού κόσμου, γραμμένη από ένα πνευματικό πολίτη του ανατολικού ημισφαιρίου. Και ο Asimov γυρίζει στην ιστορία του αυτή την αντίληψη, και παρουσιάζει το αντίθετό της. Διηγείται την ιστορία ενός πλανήτη, όπου ο ήλιος λάμπει “μέρα-νύχτα”, και σκοτεινιάζει μια φορά στα χίλια χρόνια. Μια φορά κάθε 2049 χρόνια σκοτεινιάζει ο ουρανός τόσο, ώστε φαίνονται τα αστέρια σε όλη τους την λάμψη. Οι κάτοικοι όμως του πλανήτη δεν αντέχουν στην θέα των άστρων. Έτσι εκείνη την νύχτα επικρατεί χάος, τρόμος και τρέλα.
Εδώ έχουμε την ανατροπή εκείνης της στάσης, που είναι συμβολική για την πνευματικότητα του ανατολικού ημισφαιρίου. Αυτό δείχνει πως το δυτικό ημισφαίριο δεν ακολουθεί το παράδειγμα του αδελφού ανατολικού ημισφαιρίου. Με άλλα λόγια, ο ερχόμενος πολιτισμός δε θα είναι απλά διαφορετικός από οποιονδήποτε απομονωμένο πολιτισμό που προηγήθηκε, αλλά θα διαφέρει από κάθε ανώτερο πολιτισμό που υπήρξε σ' αυτόν τον πλανήτη.
Η αντιστροφή που κάνει ο Asimov δεν πηγάζει από την προσωπική διάθεση ενός συγγραφέως. Πίσω της βρίσκονται καταναγκαστικοί λόγοι. Τα αστέρια μπορούν να παραμείνουν στην θεϊκή τους ανωτερότητα και να θεωρούνται ως μεταφυσικά όντα, μόνο για όσο είναι απλησίαστα και μένουν έξω από το ανθρώπινο βεληνεκές. Ότι δεν μπορούν οι άνθρωποι να αγγίξουν με τα χέρια, είναι είτε Θεϊκό είτε δαιμονικό. Αυτό το πνευματικό κλίμα πρέπει να αλλάξει, εφόσον τα διαστημικά ταξίδια θα γίνουν πραγματικότητα. Ένα αστέρι όπου μπορεί κανείς να βάλει το πόδι του, γίνεται μια γυμνή πραγματικότητα. Πάνω απ' όλα εγκυμονεί εκεί ο κίνδυνος, και οι καταιγίδες, και φέρουν τις υπόγειες οσμές της διαφορετικότητας μαζί τους. Ο τίτλος του νέου βιβλίου του Campbell “Το φεγγάρι είναι η κόλαση”, σημαίνει πολύ περισσότερα απ' όσα ο αναγνώστης μπορεί να σκεφτεί. Κάθε αστέρι γίνεται κόλαση από την στιγμή που πάει κανείς εκεί, και κάθε διαστημόπλοιο που πλησιάζει μετατρέπει ένα Ηλύσιο πεδίο σε καταφύγιο χαμένων ψυχών.
Το διαστημόπλοιο σκοτώνει τον συμβολισμό της κλασικής μεταφυσικής και με αυτό τον τρόπο καταστρέφει την κλασική μορφή ζωής.
Η προσπάθεια να συμπεριληφθεί η Αμερική, ως αποικία, στην εποχή των τοπικών πολιτισμών του ανατολικού ημισφαιρίου, έχει αποτύχει. Η διαδικασία της πνευματικής απελευθέρωσης που αποκαλύπτεται με τόση έμφαση στην λογοτεχνία “Science Fiction”, συνεχίζεται. Τα οράματα για το σύμπαν, όπως μαγευτικά παρουσιάζονται στα καλύτερα μας “Science Fiction” βιβλία, προϋποθέτουν ένα γενικό πλανητικό πολιτισμό και εξαναγκάζουν σε μια νέα, μη κλασική αντίληψη για την πραγματικότητα. Αυτή η αντίληψη πάει πολύ πιο μακριά από τα πλάτη όλων των μεταφυσικών αντιλήψεων, που δημιούργησε ποτέ το ανατολικό ημισφαίριο.
ΤΕΛΟΣ
Μετάφραση: Πέτρος
Αμέθυστος
1 σχόλιο:
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
Δημοσίευση σχολίου