Τ Ο Π Ε Π Λ Ο Τ Η Σ Ι Σ Ι Δ Α Σ (10)

ΔΟΚΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΔΕΑΣ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΦΥΣΕΩΣ

Pierre Hadot

Συνέχεια από Δευτέρα, 8Ιανουαρίου 2018

                                                          ΙIΙ

                                «Η ΦΥΣΗ ΑΓΑΠΑ ΝΑ ΚΡΥΒΕΤΑΙ»

 6. ΚΑΛΥΨΩ Ή Η «ΦΑΝΤΑΣΙΑ ΜΕ ΤΑ ΜΑΚΡΥΑ ΠΕΠΛΑ».

4. Το γυμνό και το ένδυμα

Είναι σε όλους μας γνωστόs ο πίνακας του Edouard Manet «Γεύμα στη χλόη» (1863).Η σκηνή διαδραματίζεται στην όχθη ενός ποταμού. Δύο άνδρες, που η ενδυμασία τους παραπέμπει πιθανότατα σε ζωγράφους, συζητούν δίπλα σε μια γυναίκα που μόλις λούστηκε στο ποτάμι και γι’ αυτό είναι γυμνή, ενώ μια άλλη γυναίκα βρίσκεται ακόμη στο νερό.

     Η γυναικεία αυτή παρουσία χωρίς ενδύματα προσθέτει στον πίνακα μιαν αισθησιακή πινελιά. Η σύγχρονη αισθαντικότητα θεωρεί ότι το γυμνό συμβολίζει την ανάδειξη του σώματος, τη σαρκική παρουσία. Αν ρωτούσαμε έναν σύγχρονο άνθρωπο, δείχνοντάς του τον πίνακα του Τιτσιάνο στον οποίο δόθηκε ο τίτλος:

«Αγάπη ιερή και Αγάπη βέβηλη», τί αναπαριστούν αντίστοιχα η γυμνή γυναίκα και η γυναίκα με τα πολυτελή ενδύματα, θα έλεγε ότι η δεύτερη αντιπροσωπεύει την ιερή Αγάπη. Ο Erwin Panofsky και ο Edgar Wind απέδειξαν περίτρανα το αντίθετο: για τους ζωγράφους της Αναγέννησης, που χάρη στον Μαρσίλιο Φιτσίνο γνώριζαν τις νεοπλατωνικές θεωρίες, το ένδυμα συμβολίζει τη σάρκα, και η γυμνότητα την ασώματη ενέργεια που έχει αποσπασθεί από το σώμα, και επομένως από το ένδυμά του. Στην Αφροδίτη που εξέρχεται γυμνή από τη θάλασσα στον πίνακα:

 «Η Γέννηση της Αφροδίτης» του Μποτιτσέλι, μπορούμε να αναγνωρίσουμε, σύμφωνα με τη διάκριση που καθιέρωσαν ο Πλάτων και ο Πλωτίνος, τη Θεία Αφροδίτη, απαλλαγμένη από τη σάρκα, και στην ενδεδυμένη Αφροδίτη, που διακρίνεται στο κέντρο του πίνακα

με τον τίτλο «Άνοιξη», του ίδιου ζωγράφου, την Πάνδημη Αφροδίτη, που αντιστοιχεί τελικά στη Φύση που καλύπτεται από αισθητές μορφές. Υπάρχει επίσης μια αναλογία ανάμεσα στο «Γεύμα στη χλόη» του Manet, και το «Ποιμενικό Κονσέρτο» του Τιτσιάνο

(που άλλοτε αποδιδόταν στον Giorgione), όπου διακρίνουμε επίσης δύο γυναίκες γυμνές, που παίζουν μουσικά όργανα. Οι γυμνές γυναίκες του Τιτσιάνο είναι νύμφες, και είναι γυμνές διότι ο καλλιτέχνης θέλει να τονίσει το γεγονός ότι είναι δυνάμεις ασώματες και θείες, ανώτερες από τους άνδρες που τις συντροφεύουν.

     Τον 15^ον αιώνα η Φύση εικονίζεται ως γυμνή γυναικεία μορφή, συμβολίζοντας ταυτόχρονα την απλότητα και τον υπερβατικό της χαρακτήρα, αλλά και για να υποδειχθεί ίσως ότι η Φύση αποκαλύπτεται σ’ αυτόν που τη στοχάζεται.

5. Φυσική και φαντασιώδης διαδικασία

     Συνδέοντας στενά τη φαντασία με τις κατώτερες ψυχικές δυνάμεις, και επομένως με τη Φύση, ο Πορφύριος κατέληξε στο ότι η ψυχική διαδικασία της φαντασίας είναι το πρότυπο που μας επιτρέπει να συλλάβουμε τη διαδικασία της γέννησης του αισθητού κόσμου από τον Δημιουργό του. Ο Πορφύριος το βεβαιώνει ρητά, όταν επιχειρεί να αποδείξει ότι ο δημιουργός πλάθει τον κόσμο εκ του απλού γεγονότος ότι ο ίδιος (ο Δημιουργός) υπάρχει. Η φαντασία δημιουργεί ακριβώς το ορατό στοιχείο δια της απλής εσωτερικής ενόρασης, χωρίς τη μεσολάβηση κάποιου  εργαλείου ή μηχανικού μέσου. Και γι’ αυτό δεν πρέπει να μας ξαφνιάζει, λέει ο Πορφύριος, το ότι ένα πράγμα που είναι ασώματο, και δεν ανήκει στο στερέωμα, είναι αιτία της ύπαρξης αυτού του ορατού σύμπαντος, διότι στους ανθρώπους είναι ακριβώς η φαντασία που δημιουργεί καθαυτή άμεσα συνέπειες στα σώματα:

     «Ο άνθρωπος, μόλις φαντασθεί κάτι ανήθικο, αρχίσει να ντρέπεται και το πρόσωπό του κοκκινίζει. Μόλις συλλάβει την ιδέα του κινδύνου, αρχίζει να τρομάζει και πρασινίζει. Τα συναισθήματα αυτά επιδρούν στο σώμα, αλλά αιτία τους είναι μια εσωτερική αίσθηση η οποία, χωρίς ωθητήρες και μοχλούς, ενεργεί δια της απλής παρουσίας της».

     Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι ο Πορφύριος αντιπαραθέτει εδώ έναν μαγικής μορφής τρόπο δράσης: η «απλή παρουσία», σ’ έναν μηχανικό τρόπο δράσης: τους «ωθητήρες και τους μοχλούς». Την ίδια αντιπαράθεση χρησιμοποίησε και ο Πλωτίνος για να ορίσει τον τρόπο που ενεργεί η φύση:

     «Όταν πρόκειται για τον τρόπο δημιουργίας των έργων της φύσης θα πρέπει να παραμερίσουμε κάθε σκέψη περί της χρήσεως μοχλών. Ποιοί  ωθητήρες και ποιοί μοχλοί θα μπορούσαν να δημιουργήσουν την πολλαπλότητα των χρωμάτων και την ποικιλία των μορφών;»

     Ο Πορφύριος χρησιμοποιούσε επίσης το παράδειγμα της δραστηριότητας αυτών των εσωτερικών της Φύσεως δυνάμεων που είναι οι δαίμονες, οι οποίοι μπορούν να αναπαράγουν φανταστικές μορφές πάνω στο νεφέλωμα των υδρατμών που τους περιβάλλει ή επί του οποίου παρεμβαίνουν. Μπορώντας έτσι να δημιουργήσουν παραισθήσεις.

     Οι απόψεις αυτές περί του ρόλου της φαντασίας είχαν τεράστια απήχηση κατά την Αναγέννηση και τη ρομαντική εποχή, υπό την επίδραση της παράδοσης της λεγόμενης «φυσικής μαγείας».  Με άλλα λόγια, σε ολόκληρη αυτή την παράδοση, είτε πρόκειται για τους Montaigne, Παράκελσο, Giordano Bruno και Boehme, είτε για τους γερμανούς ρομαντικούς Novalis ή Baader, η φαντασία διαθέτει ένα είδος μαγικής εξουσίας, την οποία ενεργεί δια της απλής παρουσίας της εικόνας, και η οποία αντιπαρατίθεται στη μεσολάβηση των νόμων της μηχανικής: οι εικόνες που παράγει είναι σχεδόν υπαρκτές, και τείνουν προς την ύπαρξη, είτε προέρχονται από την ανθρώπινη φαντασία είτε από τη φαντασία του δημιουργού. ‘Φαντάζομαι’ σημαίνει ήδη κατά κάποιον τρόπο ‘πραγματοποιώ’.

     Κατά μήκος ολόκληρης αυτής της παράδοσης, από τον Μεσαίωνα μέχρι την εποχή του ρομαντισμού, θα πρέπει να παραδεχτούμε ότι υπάρχει μια αόρατη δύναμη στη φαντασία και στη σκέψη που μπορεί να προκαλέσει ορατές συνέπειες. Όπως θα πει και ο Roger Bacon, ακολουθώντας τον Αβικέννα τον 13^ον αιώνα: «Η Φύση υπακούει στις σκέψεις της ψυχής».

   Θα παραθέσω μόνον ένα παράδειγμα  της επιβίωσης αυτών των αντιλήψεων κατά τη ρομαντική εποχή – παρότι υπάρχουν άπειρα – από το μυθιστόρημα του Γκαίτε «Εκλεκτικές συγγένειες», στο σημείο που περιγράφει τη διπλή μοιχεία: στην αγκαλιά της συζύγου του Σαρλότας ο Εδουάρδος αναπολεί την Οντίλ· στην αγκαλιά του Εδουάρδου, του συζύγου της, η Σαρλότ αναπολεί τον καπετάνιο·  και το παιδί που γεννιέται από αυτή την ένωση μοιάζει στους δύο απόντες.

     Στον Πορφύριο η φαντασία ως σώμα της ψυχής, καθώς και η μυθική γνώση που απορρέει, όπως και οι θεουργικές πρακτικές που  περιλαμβάνονται στους Χαλδαϊκούς Χρησμούς και προορίζονται να απαλλάξουν το αστρικό σώμα από τους όλο και περισσότερο μιαρούς χιτώνες που το κάλυψαν, αναδεικνύουν τον υποβιβασμό και την κατάπτωση της ψυχής. Για τους νεοπλατωνικούς, η στενή σύνδεση της φύσης με τη φαντασία συνθέτει μιαν εντυπωσιακή φαντασμαγορία που γοητεύει και συναρπάζει τις ψυχές. Πρόκειται για τη μαγεία της φύσεως, την εξορκιστική επίδραση της ποικιλίας των μορφών, και την ερωτική έλξη που αυτές γεννούν. Αντιθέτως στους σύγχρονους καιρούς, η φαντασία απαλλάσσεται σταδιακά από αυτήν την κατάσταση μειονεξίας, για να καταστεί τελικά, και κυρίως με τη συμβολή του Boehme, μια δύναμη δημιουργική που προέρχεται από τον ίδιον τον Θεό.

     Η στενή σχέση λοιπόν που καθιέρωσε ο Πορφύριος ανάμεσα στη Φύση, τον μύθο και τη φαντασία, πρόσφερε στη δυτική σκέψη ένα ευρύτατο πεδίο στοχασμού, το οποίο και θα εξερευνήσουμε στη συνέχεια της μελέτης μας.

(συνεχίζεται)