Τ Ο Π Ε Π Λ Ο Τ Η Σ Ι Σ Ι Δ Α Σ (17)

ΔΟΚΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΔΕΑΣ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΦΥΣΕΩΣ

Pierre Hadot

Συνέχεια από Τρίτη, 27 Φεβρουαρίου 2018

                                                          V

Η ΠΡΟΜΗΘΕΪΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ. ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΩΝ ΜΥΣΤΙΚΩΝ ΜΕΣΩΝ ΤΗΣ ΤΕΧΝΙΚΗΣ

 11. ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΦΥΣΕΩΣ

1. Αρχαία και μεσαιωνική πειραματική

      

Σε προηγούμενο κεφάλαιο παραθέσαμε το κείμενο τού συγγραφέα τής ιπποκρατικής πραγματείας Περί τέχνης του 5^ου π. Χ. αιώνα, που χαρακτηρίζει τον πειραματισμό ως ένα είδος βίας που ασκείται στη φύση προκειμένου να την αναγκάσει να αποκαλύψει αυτά που κρύβει:

    « Όταν η φύση αρνείται να παραχωρήσει με τη θέλησή της τα [κλινικά] σημάδια, η τέχνη έχει ανακαλύψει τα μέσα εξαναγκασμού με τα οποία η φύση, πιεζόμενη χωρίς τραύματα, θα τα αφήσει να φανούν· και στη συνέχεια, αφού απελευθερωθεί, θα αποκαλύψει σε αυτούς που γνωρίζουν την τέχνη, τί χρειάζεται να γίνει».

     Είχαμε πει ότι  εδώ αναδεικνύεται ήδη η αναλογία ανάμεσα στην αναζήτηση τών μυστικών τής φύσης και σ’ ένα είδος νομικής αν όχι ποινικής διαδικασίας, η οποία επανεμφανίζεται στις αρχές τής σύγχρονης Εποχής με τον Francis Bacon.

     Στη συνέχεια τού ιπποκράτειου κειμένου ο συγγραφέας του αναφέρεται σε ιατρικές θεραπείες, που εξαναγκάζουν το σώμα τού ασθενούς να εμφανίζει τα συμπτώματα που θα επιτρέψουν τη διάγνωση τής ασθένειας. Είναι προφανές ότι υπάρχει μεγάλη απόσταση από τη σύγχρονη πειραματική μέθοδο, που έχει προορισμό την αυστηρή επαλήθευση μιας υπόθεσης μέσα από ακριβείς διαδικασίες. Αυτές όμως οι στοιχειώδεις πειραματικές τεχνικές θα εξακολουθήσουν να ασκούνται κυρίως από τους αριστοτελικούς, όπως οι έρευνες του Στράβωνα από τη Λάμψακο σχετικά με τη βαρύτητα και το κενό, και από γιατρούς που εκτελούσαν πειράματα σε ζωντανούς οργανισμούς, όχι μόνο ζώων αλλά και ανθρώπων, φυλακισμένων ή καταδίκων,  από τον Πτολεμαίο, συγγραφέα αξιόλογων εμπειριών στον τομέα της οπτικής, και επίσης από τον Ιωάννη τον Φιλόπονο σε έρευνες που αναφέρονται στη σχέση τού βάρους με την ταχύτητα των σωμάτων σε ελεύθερη πτώση. Σύμφωνα με τη Νέλλυ Τσουγιοπούλου και τον Mirco Drazen Grmek, ο Φιλόπονος που έγραφε τον 6^ο μ. Χ. αιώνα, υπήρξε «ο πρώτος συγγραφέας που πρότεινε ρητά την υποθετική παραγωγική μέθοδο για τη λύση του προβλήματος της επαγωγής».

     Στο προηγούμενο κεφάλαιο αναφέραμε το παράδειγμα του φραγκισκανού Roger Bacon, που θεωρούσε ότι η Scientia experimentalis (πειραματική επιστήμη) θα υπερκεράσει τα επιτεύγματα τής μαγείας. Δεν θα έπρεπε όμως να τον θεωρήσουμε εφευρέτη τής πειραματικής επιστήμης και μεθόδου. Η λέξη experimentum (πείραμα) εκείνη την εποχή και στο δεδομένο πλαίσιο δεν σήμαινε αυτό που οι σύγχρονοι επιστήμονες αποκαλούν «εμπειρία». Το πείραμα ήταν κυρίως μια αντιπαράθεση στην αφηρημένη και καθαρά θεωρητική γνώση. Επρόκειτο μάλλον για μιαν άμεση γνώση, για μια βιωμένη εμπειρία σε αισθητό ή πνευματικό επίπεδο. Χάρη στο experimentum καθιστάμεθα “expert” (ειδικοί), επιδέξιοι, στη διάκριση και τη χρήση των μυστικών της φύσεως, στην εκμετάλλευση της φύσης σαν εργαλείο. Η πειραματική επιστήμη τού Roger Bacon δεν είναι κατά βάθος κάτι διαφορετικό από τη φυσική μαγεία, προσαρμοσμένη στη μηχανική, και αποβλέπει όπως και η φυσική μαγεία σε εντυπωσιακά κυρίως αποτελέσματα, με σκοπό να προκαλέσει έκπληξη και θαυμασμό και τη μεταστροφή, όπως πίστευε ο Roger Bacon, των απίστων.

2. Παράδοση (κληρονομιά) της μαγείας και της μηχανικής

      
Ο Francis Bacon θεωρείται, κατά γενική ομολογία, ο πρώτος θεωρητικός τών μεθόδων και των προσδοκιών τής πειραματικής επιστήμης. Θεωρεί άχρηστη τη φυσική μαγεία που αποβλέπει στην εκμετάλλευση των συμπαθειών και αντιπαθειών μεταξύ των διαφόρων φαινομένων. Όσοι την ασκούν «παράγουν», λέει, «κάποιο έργο, το οποίο προκαλεί τον θαυμασμό και αναγνωρίζεται ως καινοτομία, αλλά δεν προάγει τη χρηστικότητα». Η φυσική μαγεία ίσως να διαθέτει κάποια χαρακτηριστικά τών φυσικών επιτευγμάτων, όπως για παράδειγμα  φαινόμενα που εντυπωσιάζουν, ή επικοινωνία εξ αποστάσεως μεταξύ πνευμάτων και φυσικών σωμάτων. Παρατηρεί επίσης ότι στην πραγματικότητα δεν υφίσταται μια αληθινή φυσική μαγεία, όπως ούτε και μια αληθινή μεταφυσική, της οποίας θα ήταν το επακόλουθο, διότι η φυσική μαγεία συνεπάγεται τη γνώση των μορφών. Και θα είχε επομένως ως αποστολή να καταγράψει οτιδήποτε έχει εφευρεθεί από τον άνθρωπο, καθώς και οτιδήποτε θα μπορούσε και θα έπρεπε να εφευρεθεί.

     Συνειδητά ή ασυνείδητα όμως ο Bacon χρησιμοποιεί, διατυπώνοντας το σχέδιο αποκάλυψης και κυριαρχίας της φύσεως, εκφράσεις δανεισμένες από τον εννοιολογικό χώρο της μαγείας και της μηχανικής. Έτσι αναφέρεται κι αυτός, όπως και ο Αυγουστίνος όταν περιγράφει τη λειτουργία της μαγείας, σε ό,τι είναι κρυμμένο μέσα στον «μαστό της φύσεως». Στο έργο του Novium Organum, o Francis Bacon γράφει:

     «Υπάρχουν βάσιμες ελπίδες ότι η φύση κρύβει ακόμη στο μαστό της πολλά μυστικά εξαιρετικής σημασίας, που δεν έχουν καμιά σχέση με ό,τι έχει μέχρι στιγμής εφευρεθεί, και υπερβαίνουν κάθε φαντασία».

     Επαναλαμβάνει επίσης το λεξιλόγιο της βίας που αυτές οι δύο τέχνες κατά παράδοση χρησιμοποίησαν. Ο Bacon θέλει να αναδείξει τη σημασία τού πειραματισμού στην πρόοδο τών επιστημών. Κατά την αρχαιότητα ο κόσμος αρκέστηκε στη συλλογή παρατηρήσεων τών φυσικών φαινομένων, κατά τον ίδιο τρόπο που και ο Αριστοτέλης συγκέντρωσε το υλικό του για την Ιστορία των ζώων. Αυτό όμως που έχει σημασία δεν είναι οι περιγραφές, λίγο ως πολύ αληθινές, των παρατηρήσεων, αλλά τα πειράματα που επιτελούνται κατ’ ιδίαν, με τη συνδρομή τών μηχανικών τεχνών. Και ο F. Bacon συνεχίζει:

    «Όπως ακριβώς και στην καθημερινή ζωή η φύση του ατόμου κι η κρυφή κατάσταση του πνεύματος και των παθών του αποκαλύπτονται, καλύτερα από κάθε άλλη στιγμή, όταν κυριευτεί το άτομο από ταραχή, κατά τον ίδιο τρόπο τα μυστικά (occulta) της φύσεως αποκαλύπτονται καλύτερα υπό την βάσανο των [μηχανικών] τεχνών παρά κατά την φυσιολογική της κατάσταση».

    Εδώ συναντάμε και πάλι την αντίληψη περί αποκαλύψεως τών μυστικών τής φύσεως δια τής μεθόδου τής νομικής διαδικασίας. Η φύση γίνεται μια κατηγορουμένη (μια μάγισσα;), από την οποία αποσπώνται ομολογίες.

     Η επιστήμη που γεννιέται μοιράζεται επομένως την προοπτική και τις προσδοκίες τής μηχανικής και τής μαγείας: πρόκειται για τη δημιουργία κάθε είδους θαυμαστών και χρήσιμων αποτελεσμάτων από τις κρυφές ιδιότητες της φύσης. Στη Νέα Ατλαντίδα του ο Francis Bacon επινοεί ένα είδος Κέντρου επιστημονικής έρευνας, τον «Οίκο του Σολομώντα», που περιλαμβάνει εργαστήρια για διάφορα είδη έρευνας. Ο πατέρας τού «Οίκου» ορίζει ως εξής την αποστολή τού εγχειρήματος: «Το Ίδρυμά μας έχει στόχο τη γνώση των αιτίων και των μυστικών κινήσεων των πραγμάτων, και την αναστολή των περιορισμών τής κυριαρχίας τού ανθρώπου επί των πραγμάτων, προκειμένου να αξιοποιήσει όλες τις υπάρχουσες δυνατότητες». Πρόκειται για μια συλλογική προσπάθεια.

Κάθε ερευνητής συνεισφέρει στο κοινό έργο μέσα από την ιδιαίτερη αποστολή του. Κατόπιν ο ‘πατέρας’ ενημερώνει τον συνομιλητή του για τα διάφορα ερευνητικά προγράμματα. Μέσα σε τεράστιες υπόγειες σπηλιές γίνονται έρευνες για την κατασκευή νέων τεχνητών μετάλλων· αλλού δημιουργούνται τεχνητές κρήνες που μιμούνται τις φυσικές, και ιαματικές πηγές που συνδυάζουν το υδροχλωρικό οξύ, το θειάφι, τον χάλυβα, τον μόλυβδο, τον χαλκό, το νάτριο και άλλα μέταλλα· υπάρχουν επίσης ευρύχωρα κτίσματα στα οποία πραγματοποιούνται έρευνες για τον έλεγχο των μετεωρολογικών φαινομένων: της βροχής, του χιονιού, του κεραυνού· στους κήπους του «Οίκου» ερευνάται η δυνατότητα πρώιμων ή όψιμων καλλιεργειών, η αλλαγή τού σχήματος των φρούτων, ή η παραγωγή νέου είδους φυτών· στα περιφραγμένα πάρκα εκτρέφονται ζώα, στα οποία εφαρμόζονται όλων των ειδών τα πειράματα: η χορήγηση δηλητηρίων, η ζωοτομία, η στείρωση, η τροποποίηση τής μορφής, τού χρώματος και τους μεγέθους τους, η δημιουργία νέων ειδών. Ο Francis Bacon πίστευε στην αυθόρμητη δημιουργία και φαντάστηκε ότι από ύλη σε αποσύνθεση μπορούν να γεννηθούν φίδια, σκουλήκια, έντομα και ψάρια. Δικαίως εξ άλλου η Carolyn Merchant συγκρίνει αυτό το πρόγραμμα με τη φυσική μαγεία του Gianbattista Della Porta, ο οποίος επίσης είχε για παράδειγμα ελπίσει να μεταλλάξει τα χρώματα των λουλουδιών και κυρίως να δημιουργήσει σκουλήκια, φίδια και ψάρια από τις σήψεις. Η περιγραφή αυτών των σχεδίων μάς θυμίζει εξ άλλου τις λίστες φανταστικών εφευρέσεων που κατέστρωσε ο Roger Bacon, ή ακόμη και ο Λεονάρντο ντα Βίντσι. Αναφέρονται π.χ. εργαλεία οπτικής που είτε μπορούν να φέρνουν κοντά μας μακρινά αντικείμενα και το αντίθετο, είτε να μεγενθύνουν μικρά αντικείμενα, καθώς και ιπτάμενες ή αυτόματες μηχανές και υποβρύχια. Η Carolyn Merchant σημειώνει: Το πρόγραμμα του Francis Bacon είναι ένα πρόγραμμα χειραγώγησης του περιβάλλοντος και της ίδιας της φύσης, ακριβώς το ίδιο με αυτό που η σύγχρονη εποχή επιδιώκει να πραγματοποιήσει, με κίνδυνο να προκαλέσει καταστροφικές συνέπειες όχι μόνο στη φύση αλλά και στην ανθρωπότητα.

(συνεχίζεται)