Χρ. Μαλεβίτσης «Πολιτισμός ευχέρειας» Ένα όνειρο δίχως όνειρα

Χρήστος Κατρούτσος 

Ο Χρήστος Μαλεβίτσης μοιάζει να διέδραμε το σκοτεινό μα όλβιο μονοπάτισε μιαν παραλία κάτω από την υπαρξιακή άβυσσο. Άλλωστε, επιχείρησε τη βυθοσκόπηση στην άβυσσο της ιστορίας, όχι της εκμετρουμένης με τα κοσμικά μέτρα και σίγουρα, δίχως τα προτάγματα ενός κοσμοειδώλου που τελματώνει και τον άνθρωπο καθώς, παραφράζοντας ρήση από τον Ορτέγα Υ Γκασσέτ, ο άνθρωπος έχει ιστορία, το ζώο φύση. Όσοι συμπορεύτηκαν στα ερωτήματα που άφησε ο Μαλεβίτσης, έχουν ακόμη την επίγευση της στοχαστικής του προβληματικής. Στοχαστικός όπως στον περίφημο πίνακα του Φρίντριχ «Περιπλανώμενος μπροστά σε θάλασσα από ομίχλη», δίχως να δηλούται ρομαντικός, επιχείρησε μια διαλεκτική σύνθεση του νεοελληνικού πνεύματος με εκφάνσεις του δυτικού πολιτιστικού παραδείγματος. Εστιάζοντας στην, τρόπον τινά, αλληλοπεριχώρηση του Λόγου με την αποκαλυπτική βιβλική παράδοση υπήρξε δηκτικός σε πτυχές της νεωτερικότητας όπου κυριάρχησε ο επιστημονισμός. Στο μονοπάτι που ακολούθησε, πέρα από την Τυπική Λογική, προσεγγίζεται η Εδέμ από τα ανατολικά της δίχως να συναντήσει τη δυτική εκκοσμίκευση (1). Πρόκειται για το μονοπάτι του ονείρου το οποίο προσφέρει αίσθηση υπαρκτικής πλήρωσης στο τέλος του.

Το όνειρο, ο μύθος,θεμελιώδες στοιχείο της ανθρώπινης ύπαρξης συνιστά έναν modusvivendi να αυγάζει το ζόφο σαν εξαπλώθηκε από την επικυριαρχία του θετικισμού στην παιδεία και εν γένει στο σύγχρονο κοσμοείδωλο. Όχι τυχαία, με το πρώτο μεταφραστικό του εγχείρημα ο Χρ. Μαλεβίτσης αναφέρει στο προλογικό σημείωμα: «Για την αποδέσμευση της ελληνικής παιδείας από την αγοραία ειδωλολατρία των απισχνασμένωνεννοιών του επιστημονισμού» (2). Σε έναν κόσμο όπου ο διαφωτισμένος άνθρωπος συσκοτίζει το όνειρο, η πνευματική σκευή φέρει τη θαρραλέα σκαπάνη να βρεθούν οι γενεσιουργές ρίζες μιας κίβδηλης ευμάρειας. Η επικυριαρχία της Δίτιμης Λογικής, του οπτιμιστικού θετικισμού, της σύλληψης του χρόνου δίχως πνευματική εγρήγορση αλλά και ενεργημάτων τους όπως η αλλοίωση θεσμών, η απεμπόληση της Παράδοσης από ιδεολογήματα σαν φέρουν τα παραπάνω γνωρίσματα, του τεχνολογικού χείμαρρου που ανέστρεψε την κοίτη της ζωής από οργανική σε οργανωμένη καθώς και των δομημένων χώρων που επνίγησαν από τη λεηλασία της φύσεως ανεσκάφησαν με τόλμη.

 Μια από τις βασικές προκείμενες στη συλλογιστική του Μαλεβίτση είναι η αναγνώριση του ανθρώπου ως μη νοούμενο ον εκτός του μύθου. Στον εξώστη της εποπτείας διείδε το χαμένο υπαρκτικό ορίζοντα από την τσιμεντένια έπαρση του διαφωτισμένου ανθρώπου καθώς επιχειρήθηκε η απομύθευση αναφέροντας με ενάργεια: «Την αρμονία που του λείπει του (ανθρώπου-σ.σ.) την αγγέλει ο μύθος. Άρα δεν νοείται ο άνθρωπος έξω από τον ορίζοντα του μύθου. Πρωταρχικώς ο άνθρωπος είναι έμμυθο ζώο. Αλλιώς δεν θα μπορούσε να καταστεί ούτε έλλογο. Οι πράξεις μυήσεως τις οποίες τελούσε από τη χαραυγή της ιστορίας του ήσαν πράξεις υπερβάσεως της φυσικότητας, με τον μυητικό θάνατο και την έγερση του στον κόσμο του μύθου, που είναι ο κόσμος του ανθρώπου. Αυτό δεν σημαίνει πως ο μύθος είναι το ψεύδος με το οποίο προσπαθεί να θεραπεύσει την υπαρξιακή του πληγή. Ο μύθος είναι το στοιχείο, εντός του οποίου ζει ο άνθρωπος όπως είναι το νερό του ωκεανού εντός του οποίου ζει το ψάρι» (3). Εξοβελίζεται από την ιστορία ο εσχατολογικός της χαρακτήρας με πνευματικά κριτήρια και μεταβάλλεται σε ιστορία της τεχνολογίας. Ακόμη και στην εν λόγω έκφανση, η ιστορία συλλαμβάνεται ως μια απλή διαδοχή γεγονότων δίχως ξεκάθαρη κατεύθυνση, στερημένη από νόημα όπως συνέβη στη (μετα)μοντέρνα τέχνη εφόσον ποικίλα ρεύματα, από τους ιμπρεσσιονιστές με την αντινευτώνια οπτική ως τους φουτουριστές με τις μηχανές εσωτερικής καύσης, είχαν ως μέτρο σύγκρισης, μονομερώς, αξιώματα της επιστήμης αποκόπτοντας δεσμούς από την κοινωνία αλλά και την παράδοση. Μια ιστορία οξύμωρη με τυπολογικό κριτήριο τον γραμμικό χρόνο ο οποίος μοιάζει να κουλουριάζεται ανακυκλίσκοντας μόνον νέες καταναλωτικές ανάγκες. Ανάγκες, υποτάσσοντας το μορφοπλαστικό χάος, την ανυπότακτη σε αναγκαιότητες ζωή, ακόμη και το ίδιο τον Θεό! Στον γραμμικό χρόνο όπως τον αντιλαμβάνεται ο Μαλεβίτσης οι ώρες γίνονται για τον άνθρωπο και όχι ο άνθρωπος για τις ώρες όπως επισημαίνει εύστοχα ο Γάλλος ιστορικός Febre. Πρόκειται για μια ιστορία για την ιστορία που φέρει ήδη ένα τετελεσμένο μέλλον σε άνευρο παρόν ακόμη και αν όσες συλλογικότητες επιχειρούν να ανατρέψουν τα κακώς κείμενα με ρηξικέλευθες προτάσεις κρατώντας όμως, τα ίδια τυπολογικά κριτήρια στα οποία θεμελιώθηκε το σύγχρονο κοσμοείδωλο: τον γραμμικό χρόνο όπως περιγράφηκε και τον ανεδαφικό χώρο που αφήνει μετέωρο τον σύγχρονο άνθρωπο έχοντας ακλόνητη την πίστη ότι θα τα καταφέρουν.

 Συλλογικότητες που συγκροτούν μιαν άλλη όψη του σύγχρονου κοσμοειδώλου δεν μπορούν παρά να επιφέρουν ιστορική οπισθοβασία με όσα τραγικά επακόλουθα χαράχτηκαν στην ιστορική μνήμη. Μια μνήμη πια αναιμική από τις τόσες χαρακιές! Συνακόλουθα, πέρα από τη διαδοχή τραγικών γεγονότων σε άνυδρο μονοπάτι, αντί εκείνου όπου εκβλάστησαν αλέες πολιτισμών με καταλυτικό ρόλο στον ιστορικό ρου, εκείνο όπου πήραν σάρκα και οστά σταυροφορίες, άλλοτε επιφανειακά μεταξωτό και πλέον να καλύπτει ενεργειακές ανάγκες για τον ακόρεστο καταναλωτισμό, διαπιστώνεται η άνιση και πάλι, αναδιανομή του πλούτου (καθώς και της άρχουσας τάξης) δίνοντας εντούτοις, την αίσθηση ίσων ευκαιριών και μετοχής στα κοινά. «Τώρα πραγματικά όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι. Ίσοι στην αδυναμία…» αναφέρει ο στοχαστής μας στο πόνημα, «ΟΙ ΠΑΡΑΚΤΙΟΙ ΆΝΘΡΩΠΟΙ».

 Μια επίπλαστη αναδιανομή με τη στυγνότερη φοροεισπρακτική πρακτική, της απότισης αίματος στην ακλόνητη θεώρηση της προόδου. Ο Χρ. Μαλεβίτσης διαπιστώνει: «δεν ήρκεσε το κακό που εξακολούθησε κατά τον αιώνα μας, δεν ήρκεσε η φοβερή οπισθοδρόμηση στην ελευθερία και στον αυταρχικό τρόπο διακυβέρνησης, δεν ήρκεσαν τα ανήκουστα εγκλήματα του αιώνος μας (αναφερόμενος στον 20^ο αι.) για να κάμψουν την πίστη στην πρόοδο. Επειδή ακριβώς πρόκειται περί “πίστεως” και η πίστη ποτέ δεν διαψεύδεται από την εξωτερική πραγματικότητα. Η πρόοδος ως θρησκευτική αίρεση του χριστιανισμού υποκατέστησε τον χριστιανισμό. Η ιδέα της προόδου θα πάψει να ισχύει όταν κι αυτή με τη σειρά της υποκατασταθεί από ένα άλλο είδος πίστεως»(4). Σχετικά με ένα εκ των σημαινομένων της πίστης όπως αναφέρεται στον Μαλεβίτση, αναγκαίο μεθοδολογικό εργαλείο είναι η άμβλυνση της κριτικής σκέψης, ποδηγετούμενη με την υιοθετούμενη Δίτιμη Λογική από τον διαφωτισμένο άνθρωπο προσφέροντας ραστώνη σε μιαν επίπλαστη αίσθηση ασφάλειας και δαψίλειας. Η υποβάθμιση του προσώπου και συνακόλουθα της ετερότητας με την επίκληση ατομικών δικαιωμάτων από χειραγωγούμενους συχνά φορείς, αποστραγγίζουν μια κοινωνία σχέσεων απ’ όσα μπορεί καθένας να προσφέρει. Ο μετανεωτερικός πολιτισμός ανιχνεύεται στις πρώιμες γεωργικές κοινωνίες και πόλεις όπως μαρτυρείται στο βαβυλώνιο έπος Ατράχασις (5) με αναφορά σε απεργίες ήσσονων θεοτήτων ομού με τους ανθρώπους εξαίροντας κατά το μάλλον ατομικά δικαιώματα έναντι της συλλογικής αρμονίας, στον οποίο η δόμηση των αστικών κυρίως κέντρων εξαλείφει την ιδιότητα του χώρου ως πεδίο ώσμωσης· εξοβελίζει τις πόλεις, εφόσον σχεδιάστηκαν με τα μέτρα ενός τετελεσμένου μέλλοντος, από την ιστορία σε βάρος της γης, θάβοντας το ίδιο το χώμα, αποδομώντας την αρχέγονο σκέψη του κτίζειν και κατοικείν κατά Χάιντεγκερ ένεκεν χιμαιρικής ευδαιμονίας που παρέχει η σωρευτική τεχνολογική πρόοδος. «Θα έλθουν οι γενεές που δεν θα κατανοούν την τεχνολογία ή δεν θα την θέλουν. Επί του παρόντος τη χρησιμοποιούν εχθροί και φίλοι της με την ίδια απόλαυση. Διότι κανένας δεν έχει τη διάθεση να γυρίσει στη φύση και να σκάβει το χωράφι με το τσαπί, για να οικονομήσει την τροφή του. Και η συμπεριφορά μας έχει μεγαλύτερη επίπτωση στην ιστορία από όσο οι ιδέες μας» επισημαίνεται στους «ΠΑΡΑΚΤΙΟΥΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ». Ένα δέντρο, ένα βουνό, ένας στύλος είναι σημαίνοντα ως σύνδεσμοι γης και ουρανού, συμβολισμοί που διέπουν και την «Αξονική Εποχή» όπως την αναφέρει ο Γερμανός φιλόσοφος Καρλ Γιάσπερς, εποχή που περιέχει πολιτισμούς όπως ο κλασσικός αρχαίος Ελληνικός και φιλοσοφικοθρησκευτικά ρεύματα όπως ο Κουμφουκιανισμός, ο μονοθεϊσμός, ο Βουδισμός. Όμως, η πίστη στον επίγειο παράδεισο όπως υπόσχεται το σύγχρονο κοσμοείδωλο δεν αμφισβητείται. Πώς άλλωστε, συνεπές ενδοσυστημικά, όταν η τόσο προβεβλημένη ελευθερία γνώμης-άποψης, όχι εποπτείας-εκχωρείται σε τεχνοκράτες ίδια βουλήσει; Και μοιάζουν οι τεχνοκράτες ως το ακλόνητο ιερατείο στην εποχή μας.

Η υπόσχεση της επίγειας δαψίλειας εδράζεται στην αίσθηση ασφάλειας που αναζητά ο άνθρωπος από τις καταβολές του. Η επικράτηση της νευτώνειας αντίληψης με αναφορά κυρίως σε μακροσκοσμικά μεγέθη, η λανθάνουσα φυσιοκρατική οπτική με την ισχύ της επαναληψιμότητας και συνεπαγόμενα, της πρόβλεψης καθίσταται συνήθεια και νόμος απαράβατος μην έχοντας ανάμνηση της υπερβατικής αναγωγής στο μυθικό. Πλέον, αίσθηση πληρότητας παρέχει η απόκτηση αγαθών με αρωγό την αυτοπροβολή όπως μαρτυρείται κατά κόρον και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ή ελέγχου ας μου επιτραπεί, δίχως να υποβαθμίζονται και φαινόμενα όσμωσης ιδεών αρκεί να συνιστούν άνυσμα σε σκοπό ανακατεύθυνσης του χειμάρρου της τεχνολογικής επιβολής. Και τούτο, προϋποθέτει σκέψη εγρήγορη και τολμηρή σκαπάνη στον πολιτισμό της ευχέρειας. Στο πόνημα «τα Μήλα των Εσπερίδων» ο Μαλεβίτσης εξετάζει κριτικά το πνεύμα της ευμάρειας και τα συνακόλουθά του:« Διότι η δυσχέρεια συνθέτει τους πολιτισμούς, η δε ευχέρεια τους αποσυνθέτει.

Βέβαια, ο πολιτισμός έγινε από τον άνθρωπο για να μετατρέψει τη δυσχέρεια σε ευχέρεια. Οι παλιοί πολιτισμοί το καταφέρανε τούτο σε περιορισμένο βαθμό και για περιορισμένο αριθμό ανθρώπων. Μόνον ο δικός μας πολιτισμός στη δεύτερη φάση του, σε αυτήν της καταναλωτικής κοινωνίας, επέτυχε να μεταστοιχειώσει τη δυσχέρεια σε ευχέρεια σε μεγάλο βαθμό και για μεγάλο αριθμό ανθρώπων. Με τον καιρό δε αυξάνει και ο βαθμός της ευχέρειας και ο αριθμός των ανθρώπων που την απολαμβάνουν. Αυτό ονειρευόταν ο άνθρωπος από καταβολής του τώρατοεπέτυχεδεννιώθειευτυχής;

Εδώ ακριβώς βρίσκεται η μεγάλη αποκάλυψη: ότι στον πολιτισμό της ευχέρειας ο άνθρωπος δεν αισθάνεται ευτυχής. Αλλά και κάτι παραπάνω: δεν αισθάνεται ασφαλής» αναφέρει ο στοχαστής μας. Κάθε εγχείρημα του σύγχρονου πολιτισμού εκφερόμενο από επίσημα θεσμικά όργανα με τη συνέργεια της πλειοψηφίας του κοινωνικού σώματος σε όλες τις οικονομικοπολιτικές διαστρωματώσεις ευαγγελίζεται την ασφάλεια και την ευημερία που έπεται της εφαρμογής του. Μια συνεχή μετάθεση της εγκόσμιας Εδέμ με αδιάλειπτη οπισθοβασία όπως αναφέρθηκε παραπάνω. Η γραμμική αντίληψη του χρόνου, δίχως εκβολή στον μυστηριακό ωκεανό, έχει φερτό υλικό την εξάλειψη του προσώπου, την ατομοκεντρική δικαίωση και εδώ, συγκλίνουν και φαινομενικά αντιδιαμετρικά κοσμοσυστήματα όπως το Δυτικό και φονταμελιστικές πτυχές του Μουσουλμανισμού. Στο μεν πρώτο, η ατομοκεντρική δικαίωση ορίζεται ενθαδικά, στο δε δεύτερο ( ή και πρώτο αν προτιμάτε μιας και η θέση αναφοράς, η μετοχή της σε αυτήν «απομακρύνει» επίπλαστα την αντιδιαμετρική θέση) η δικαίωση έχει μεταφυσικό χαρακτήρα αλλά και πάλι, ατομοκεντρικό. Η ευδαιμονία σε κάθε περίπτωση εδράζεται σε αβίαστους επαγωγικούς συλλογισμούς, από το μερικό στο όλο. Άλλωστε το αμερικανικό όνειρο ανακαλεί το αναφερόμενο πρόταγμα, «εφόσον εσύ τα κατάφερες, μπορώ και εγώ» διαπιστώνοντας με ενάργεια καλοκαιριού την απαλοιφή της ατομικής ετερότητας ακόμη και την απαγόρευση στο δικαίωμα της αποτυχίας σε ένα κοσμοσύστημα το οποίο αρθρώνεται με μέτρα και σταθμά ακρίβειας. Πόσο όμως, ακόμη και στις αυστηρότερες ανταλλακτικές-εμπορικές σχέσεις διαπιστώνεται ακρίβεια; Πολιτισμοί της προνεωτερικότητας όπως ο αρχαίος ελληνικός με ισόρροπους ερμηνευτικούς πόλους στο φαινόμενο της ζωής τον μύθο αλλά και όποια επιστημονικά, έστω και στην ηωτεχνική, εγχειρήματα δεν δέχονταν ως μαθηματικοποιήσιμη την καθημερινότητα. «Γι’ αυτόν το λόγο (στην εποχή που επισημαίνουμε-σ.σ.) η μαθηματική αστρονομία είναι δυνατή αλλά η μαθηματική φυσική όχι» εκτιμά ο Αλεξάντρ Κοϋρέ (6). Ο Νικόλαος Μπερντιάεφ ευρύνει την κριτική για την αναζήτηση της αλήθειας που οδήγησε σε χέρσο πεπρωμένο αναφέροντας:« Η αλήθεια, η ενιαία Αλήθεια, όχι η μερική, είναι αποκάλυψη ενός ανώτερου κόσμου, δηλαδή ενός κόσμου που δεν είναι αντικειμενικοποιημένος» (7).

Και αναφερόμαστε βέβαια, σε πολιτισμούς δυσχέρειας όπου το όνειρο, ο μύθος τουλάχιστον ως ορίζοντας αναφοράς δεν εξοβελίζονταν ακόμη και από θεσμικά όργανα ασχέτως αν χρησιμοποιήθηκε και για σκοπούς ιδιοτέλειας. Στη δυσχέρεια ο Μαλεβίτσης, όχι ένεκεν βιολογικής αναγκαιότητας, εντοπίζει την αρτεσιανή πηγή που θα αρδεύσει το αυχμηρό πνευματικό τοπίο. «Πηγή των πολιτισμών είναι η δυσχέρεια του βίου(…). Ο άνθρωπος απελευθερώνεται από τη δυσχέρεια απαντώντας δημιουργικά στη πρόκλησή της. Η απελευθέρωση είναι σχετική μετονΔυτικόόμωςπολιτισμόμαςπάειναγίνειαπόλυτη. Γι’ αυτόκαι μετασχηματίζεται στον πρώτο πολιτισμό της ευχέρειας στην ιστορία. Η πενία, δηλαδή η δυσχέρεια, δεν κατεργάζεται μόνο τέχνες, κατά το λόγιο. Κατεργάζεται και το πνεύμα, τον εσωτερικό πλουτισμό, τα αισθήματα, τις συγκινήσεις, τις αγάπες, τις θρησκείες, τις φιλοσοφίες, τις ιδεολογίες. Όχι μόνον ο υλικός πολιτισμός, αλλά και ο πνευματικός πολιτισμός είναι προϊόντα της δυσχέρειας. Και τούτο το τελευταίο μας ενδιαφέρει ακόμη περισσότερο. Δεν θα υπήρχε πνευματικό έργο χωρίς τη δυσχέρεια της υπάρξεως. Όλη η Οδύσσεια είναι η βιοτική δυσχέρεια ενός ανθρώπου. Και όλη η Ιλιάδα είναι η αγωνιστική δυσχέρεια ενός λαού. Η ριζική δυσχέρεια της ανθρώπινης ύπαρξης, που είναι ο θάνατος, συνιστά το σημείο αφετηρίας του Χριστιανισμού. Και η δια βίου προσκόλληση του ανθρώπου στη θρησκεία του συστοιχείται προς τον δια βίου χειμασμό του ανθρώπου στον κόσμο τούτο(…). Όσο ο άνθρωπος απαλλάσσεται από τη δυσχέρεια του ζην τόσο απαλλάσσεται και από την ανάγκη να καταφύγει στον προφήτη, στον άγιο, στον ποιητή, στον φιλόσοφο. Γι’ αυτό και στον πολιτισμό της ευχέρειας τα επ-αγγέλματα αυτά ολοένα και περισσότερο παραμένουν αζήτητα. Διότι οι επαγγελίες τους για σωτηρία (θρησκευτική, αισθητική, γνωστική) δεν ενθουσιάζουν κανέναν. Η ευχέρεια αποσαθρώνει την πνευματική σκευή του πολιτισμού και του ανθρώπου αποφαίνεται ο Μαλεβίτσης στο πόνημά του «Τα Μήλα των Εσπερίδων».

Πρόκειται για τη στυφή γεύση του σύγχρονου πολιτισμού, για τον κοσμολογικό του μονισμό που δεν αποδέχεται τη δημιουργία εκ του μηδενός όταν κλάδοι των πλέον αυστηρότερων με επιστημολογικά κριτήρια επιστημών, των Θετικών, την διαπιστώνουν δίχως όμως να αποδεχτούμε τη μαρτυρία τους ως θέσφατο. Κλάδοι όπως και ο μη θετικιστικός όπου ο μαρασμός δεν διαμορφώνει ένα ακατάλυτο φθινόπωρο με αγκυλωμένο τον Σεπτέμβρη στη μηχανιστική επαναληπτικότητα, διαψευσμένο Οκτώβρη και για τον απανδόκευτο, σε όποιον δεν τελεί υπό την προστασία του σύγχρονου κοσμοειδώλου, την εγκατάλειψη στο ψύχος του Νοέμβρη.

Συγκεφαλαιόνωντας, μια από τις εναργέστερες αποφαντικές προτάσεις για την πνευματική προσφορά του Χρήστου Μαλεβίτση, έχοντας πάντα οικουμενικό και συγκαιρινό αντίκρισμα είναι πόσο «Τραγικός είναι ο θάνατος ενός αθάνατου όντος που τείνει προς το άπειρο». Βιώνουμε μεν, στο δυτικό κοσμοείδωλο αλλά και σε διαστρωματώσεις της Ανατολής, απόπειρα εξάλειψης της πενίας με φτωχότερο συγγενή τον Νότο ένεκεν ιδεοληπτικών παράγοντων με αξιολογικές κρίσεις που ευνοούν τη γεωγραφική θέση και την αξία που προσδίδεται στο «επάνω» τον Βορρά (8). Συσκευές, τεχνολογικά επιτεύγματα ακόμη και χωρικές δομές αποφορτίζουν από το τραγικό γεγονός του θανάτου που νοηματοδοτούσε την υπαρξιακή αγωνία. Όμως, η ανισότητα υπάρχει, με τον αποκλεισμό ομάδων από υπερπλούσιους, νεοφιλελευθερικής-προτεσταντικής αντίληψης να απομονώνονται από την κοινή θέα όπου θέλουν και η επαφή με την κοινωνία να διαμεσολαβείται από τους χρηματοπιστωτικούς δείκτες ούσα ρευστή και ατοπική. Το τίμημα; Πέραν της οικονομικής κρίσης, η βαθύτερη: η υπαρξιακή. Μέλλον δυστοπικό όπου το όνειρο σφαγιάστηκε, το όνειρο για την υπαρξιακή πλήρωση. Ο άνθρωπος πια δεν ακολουθεί μήτε το μεταξωτό μονοπάτι αλλά σκίζονται ακόμη και τα ράκη του, από τις αιχμές της Γκουέρνικα, της δαντικής κόλασης σαν ολισθαίνει τον γκρεμό που έσφαξε την παραλία πλάι στον ωκεανό της αβυθομέτρητης αιωνιότητας.

Σημειώσεις

(1)     Χρήστος Μαλεβίτσης, Δυτικά της Εδέμ, Οι εκδόσεις των φίλων, Αθήνα 1990, σελ. 35.
(2)     Νικόλαος Μπερντιάεφ, ΑΛΗΘΕΙΑ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ, μτφρ: Χρήστος Μαλεβίτσης, Εκδόσεις Αρμός, 2010, σελ. 16
(3)     Χρήστος Μαλεβίτσης, Δυτικά της Εδέμ, Οι εκδόσεις των φίλων, Αθήνα 1990, σελ. 73
(4)     Χρήστος Μαλεβίτσης, Δυτικά της Εδέμ, Οι εκδόσεις των φίλων, Αθήνα 1990, σελ. 32
(5)     Κάρεν Άρμστρονγκ, Σύντομη ιστορία του μύθου, Ωκεανίδα, 2002, σελ. 88
(6)     Αλεξάντρ Κοϋρέ, δυτικός πολιτισμός, μτφρ: Βασίλης Κάλφας-Ζήσης Σαρίκας, Εκδόσεις ύψιλον, Αθήνα 1991, σελ. 102.
(7)     Νικόλαος Μπερντιάεφ, ΑΛΗΘΕΙΑ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ, μτφρ: Χρήστος Μαλεβίτσης, Εκδόσεις Αρμός, 2010, σελ. 84
(8)     Χρήστος Κατρούτσος: Το ακλόνητο «πάνω» και «κάτω» και η πορεία του Χριστιανισμού ανάμεσα σε Βορρά και Νότο. antifono.gr, 2016 

Το εικαστικό έργο που πλαισιώνει την ανάρτηση είναι δημιουργία του Κάσπαρ-Ντάβιντ ΦΡήΝΤΡΙΧ

πηγή: Αντίφωνο