Ο αμερικανός σαιξπηριστής και ιστορικός Στίβεν Γκρίνμπλατ αφηγείται τη σχεδόν αστυνομική ιστορία της επανεύρεσης του ποιήματος «Περί φύσεως» του λατίνου συγγραφέα και το πώς το κείμενο αυτό επέδρασε στον ευρωπαϊκό πολιτισμό.
Stephen Greenblatt
Παρέγκλισις. Ο Λουκρήτιος και οι απαρχές της νεωτερικότητας
Μετάφραση Δέσποινα Κανελλοπούλου
Επιστημονική εποπτεία Γεώργιος Α. Χριστοδούλου
Εκδόσεις Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης, 2017
Ιδού ένα βιβλίο το οποίο, όπως πιστεύω, πολλοί θα ήθελαν να είχαν γράψει (ανάμεσα στους οποίους και ο υπογράφων), όχι μόνο επειδή ο συγγραφέας Stephen Greenblatt (1943), διάσημος αμερικανός σαιξπηριστής και ιστορικός της λογοτεχνίας, τιμήθηκε για αυτό ακριβώς το πόνημα με το Εθνικό Βραβείο Βιβλίου (2011) και το βραβείο Πούλιτζερ (2012) - αλλά, κυρίως, επειδή μπόρεσε να συγκροτήσει ένα κείμενο που αφενός συνιστά μια υψηλή φιλολογική μελέτη, αφετέρου επιβάλλεται και ως συναρπαστικό αφήγημα. Με το παρόν βιβλίο ο Greenblatt δείχνει ότι έμαθε πολύ καλά αυτό που, εκτός των άλλων, του εδίδαξε ο Λουκρήτιος στο καταστατικό ποίημα De rerum natura, ένα magnum opus της λατινικής και της παγκόσμιας λογοτεχνίας: να είναι σοβαρός και, εν ταυτώ, ευχάριστος. Η ελληνική εκδοχή αυτού του γοητευτικού, πλην ιδιαιτέρως απαιτητικού βιβλίου, είναι αντάξια του πρωτοτύπου. Συγχαρητήρια στη μεταφράστρια, στον επιστημονικό επόπτη και στο ΜΙΕΤ.
Ωστόσο εκείνος που θα επιχειρούσε να συντάξει αυτή τη μελέτη, θα έπρεπε προηγουμένως να προβεί (όπως κάνει ο Greenblatt) σε μακρά και επίπονη έρευνα, με τριπλό στόχο. Αρχικά να παρακολουθήσει από κοντά τον βίο και την πολιτεία του παπικού γραμματέως Πότζο Μπρατσολίνι (Poggio Bracciolini 1380-1459), ενός επίμονου κυνηγού χειρογράφων και πρώιμου ουμανιστή. Αυτός άλλωστε είναι και ο πρωταγωνιστής του βιβλίου. Να περιγράψει λεπτομερώς πώς ο Πότζο βρήκε, Ιανουάριο του 1417, στα ράφια της βιβλιοθήκης του αβαείου της Φούλδας (στην Εσση), ένα χειρόγραφο του άγνωστου ως τότε ποιήματος του Λουκρήτιου Περί φύσεως το οποίο, χωρίς ούτε ο ίδιος να υποπτεύεται, έμελλε να απαλλάξει, κατά τον Greenblatt, την Ευρώπη από τη θεοκρατική άποψη σχετικά με τη λειτουργία του κόσμου και να συμβάλει στη διάλυση σκοτεινών θρησκευτικών προκαταλήψεων. Και, τέλος, να συντελέσει στην αλυσιδωτή δημιουργία σωρείας άλλων έργων: εικαστικών, πολιτικών, φιλοσοφικών κ.λπ.
Φυσικοί φιλόσοφοι
Ως τότε, ως το 1417 δηλαδή, δεν γνωρίζαμε σχεδόν τίποτε σχετικά με το Ποίημα που απλώνεται σε έξι βιβλία και αριθμεί πάνω από 7.400 εξάμετρους δακτυλικούς στίχους. Αυτό που γνωρίζαμε, αυτό που γνώριζε ο Πότζο, ήταν οι σύντομες, αλλά γεμάτες θαυμασμό, αναφορές τριών λατίνων συγγραφέων στο πρόσωπο και το έργο του Τίτου Λουκρήτιου Κάρου (94-55 π.Χ.). Την ευχάριστη έκπληξη του Κικέρωνα όταν γράφει στον αδελφό του Κόιντο το 54 π.Χ.: «Η ποίηση του Λουκρήτιου αστράφτει [...] από ιδιοφυΐα κι όμως αστράφτει κι από τέχνη». Τον θαυμασμό του Οβίδιου (Amores 1. 15. 23-24) για τους υπέροχους στίχους του Ποιήματος. Το γεγονός ότι ο Βιργίλιος φαίνεται να έχει κατά νουν τον Λουκρήτιο όταν στα Γεωργικά (2.490-492) γράφει: «Ευτυχισμένος όποιος κατάφερε να νιώσει βαθιά τις αιτίες των πραγμάτων... Felix, qui potuit rerum cognoscere causas...».
Στη συνέχεια ο φιλόδοξος και επαρκής εκείνος μελετητής θα πρέπει να ερευνήσει όχι μόνο την πνευματική κίνηση των χρόνων του Λουκρήτιου και της εποχής κατά την οποία συμβαίνει η ανακάλυψη του χειρογράφου, αλλά (και εδώ είναι αυτό που ιδιαιτέρως ενδιαφέρει τον έλληνα αναγνώστη) οφείλει να κάνει ό,τι και ο αμερικανός μελετητής: να δει τους πνευματικούς προγόνους του Λουκρήτιου, δηλαδή τους έλληνες φυσικούς φιλοσόφους που πρώτοι αυτοί αναφέρθηκαν στον τρόπο με τον οποίο συστάθηκε ο κόσμος. Οχι ως θεϊκή κατασκευή (εποίησεν ο θεός) αλλά ως φυσική, αυτόνομη δημιουργία, ως ένα per se κοσμολογικό γεγονός. Συνεπώς, όποιος θέλει να μελετήσει αυτό το Ποίημα και δεν γνωρίζει τόσο τη φιλολογία για τον Λεύκιππο και τον Δημόκριτο (5ος - 4ος αι.) όσο, κυρίως, τα σχετικά με τις ατόμους, τα άτομα δηλαδή, την ατομική θεωρία του Επίκουρου, του «φιλοσοφικού Μεσσία του Λουκρήτιου», τότε η μελέτη του θα ήταν λειψή. Αυτή τη θεωρία την είχε αναπτύξει ο Επίκουρος στο διάσημο, πλην χαμένο σήμερα, έργο του Περί φύσεως που εκτεινόταν σε 37 βιβλία! Ευτυχώς μια επαρκής περίληψη του έργου μάς διασώζει ο Διογένης Λαέρτιος στο σχετικό κεφάλαιό του για τον φιλόσοφο.
Κίνηση της ύλης
Υστερα, λοιπόν, από αυτή την έρευνα σχετικά με την προέλευση και την κίνηση των ιδεών του Λουκρήτιου, ο μελετητής διαπλέοντας το ίδιο το Ποίημα θα έβλεπε ότι τα κύρια θέματά του έχουν ελληνική καταγωγή. Αλλωστε ο μεγαλοφυής αλλά σεμνός και μελαγχολικός Λουκρήτιος επανειλημμένως αναφέρει τους Ελληνες ως την πηγή των βασικών του γνώσεων και ιδεών. «Και καλοξέρει ο νους μου / Πως είνε αλήθεια δύσκολο σε στίχους να ξηγήσω / Λατινικούς τες σκοτεινές έρευνες των Ελλήνων / Και μάλιστα αφού πρόκειται να βρω καινούρια λόγια / Γιατί είνε νέα τα πράματα κι είνε φτωχιά κι η γλώσσα» (Ι, 136-139. Μετάφραση Κωνσταντίνος Θεοτόκης, 1909-1911).
Θέμα του βιβλίου είναι η επανεύρεση του ποιήματος του Λουκρήτιου και η επίδρασή του στον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Η λέξη «Swerve», του αγγλικού τίτλου, αποδίδει τον αρχαιοελληνικό όρο παρέγκλισις (παρέκκλιση) και, φυσικά, τον αντίστοιχο λατινικό όρο clinamem. Αυτός είναι ο βασικός όρος που χρησιμοποιεί ο Λουκρήτιος για να δηλώσει μιαν αναπάντεχη και απρόβλεπτη κίνηση της ύλης - αυτή που εντέλει εποίησε τον κόσμο. Η παρέγκλισις δεν έχει θεολογική ή ηθικοθρησκευτική σημασία. Απαντά σε ιατρικούς συγγραφείς (π.χ. Γαληνό, Σωρανό) και δηλώνει (συνήθως) την απότομη μετατόπιση σωματικών μελών. Ομως η πλέον ενδιαφέρουσα χρήση της λέξεως ανήκει στον Επίκουρο ο οποίος ορίζει ότι τα «άτομα άλλοτε κινούνται κατά στάθμην (σε ίσια γραμμή) άλλοτε κατά παρέγκλισιν (απρόβλεπτα). Σε αυτή, λοιπόν, την απρόσμενη πλην δημιουργική παρέκκλιση της πορείας των πραγμάτων και ενταυτώ της ιστορίας, αποδίδει ο Greenblatt και τη θαυμαστή επανεμφάνιση του ποιήματος του Λουκρήτιου μπροστά στα έκπληκτα μάτια του Μπρατσολίνι και, στη συνέχεια, όλου του κόσμου. Θα προσθέταμε ότι μια άλλη επενέργεια της επικούρειας παρεγκλίσεως είναι και αυτό τούτο το βιβλίο που παρουσιάζουμε!
Τέλος, εκείνος ο (πάντοτε) υποθετικός συγγραφέας ενός βιβλίου, όπως το παρόν, θα πρέπει, αφού περατώσει την έρευνά του σχετικά με την επανεμφάνιση του Λουκρήτιου, έχοντας στο μεταξύ ερευνήσει σε βάθος την εξέλιξη του ευρωπαϊκού πολιτισμού, να δείξει και να επισημάνει, όπως κάνει ο Greenblatt στο 10ο κεφάλαιο του βιβλίου του, τις όποιες θετικές ή αρνητικές «παρεγκλίσεις» προκάλεσε το Ποίημα στην Ευρώπη μετά την ανεύρεση και τη δημοσιοποίησή του. Θα μάθει ότι ούτε ο Πότζο, παρά την υπερηφάνειά του για το εύρημά του, δεν ασπάστηκε τις αιρετικές για την εποχή του ιδέες του Λουκρήτιου. Το σημαντικότερο όμως που έχει να κάνει εκείνος ο υποθετικός συγγραφέας είναι να ερευνήσει αναλόγως και να καταδείξει με ποιον τρόπο τρεις, τουλάχιστον, μείζονες περιοχές του ευρωπαϊκού πνεύματος (ηθική, πολιτική και εικαστική) αρδεύτηκαν από το ποίημα του Λουκρήτιου, παρά τις θεοκρατικού τύπου απαγορεύσεις. Ζωγράφοι όπως ο Μποτιτσέλι, ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, ποιητές και στοχαστές όπως ο Αριόστο, ο Τουρκουάτο Τάσο, ο Σαίξπηρ, ο Μοντένιος, ο Τζορντάνο Μπρούνο. Ο Γαλιλαίος από τη σκοπιά του, ο Φρόιντ, ο Δαρβίνος, ο Αϊνστάιν και τόσοι άλλοι εμπνεύστηκαν από το φωτεινό ποίημα του Λουκρήτιου. Ο Τόμας Τζέφερσον, όπως μαθαίνουμε, είχε στην κατοχή του πέντε τουλάχιστον μεταφράσεις (σε διαφορετικές γλώσσες) του Λουκρήτιου. Οταν κάποτε τον ερώτησαν ποια είναι η φιλοσοφία της ζωής του είπε, «Είμαι επικούρειος»!
Οσο για εμένα, τον υπογράφοντα, έπρεπε τελικά να διαβάσω την Παρέγκλισιν του Greenbatt και μέσα από το βιβλίο αυτό να ξαναδιαβάσω το Μέγα Ποίημα του Λουκρήτιου, ώστε να κατανοήσω, επιτέλους, εκτός των άλλων, τον λόγο για τον οποίο ο Η. J. Rose στην Ιστορία της Λατινικής Λογοτεχνίας γράφει, κάτι που με εξέπληττε πάντα, ότι «ο Λουκρήτιος συνθέτει το ωραιότερο διδακτικό ποίημα που σώζεται σήμερα σε οποιαδήποτε γλώσσα».
Ο κ. Γιώργης Γιατρομανωλάκης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Πηγή
Παρέγκλισις. Ο Λουκρήτιος και οι απαρχές της νεωτερικότητας
Μετάφραση Δέσποινα Κανελλοπούλου
Επιστημονική εποπτεία Γεώργιος Α. Χριστοδούλου
Εκδόσεις Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης, 2017
Ιδού ένα βιβλίο το οποίο, όπως πιστεύω, πολλοί θα ήθελαν να είχαν γράψει (ανάμεσα στους οποίους και ο υπογράφων), όχι μόνο επειδή ο συγγραφέας Stephen Greenblatt (1943), διάσημος αμερικανός σαιξπηριστής και ιστορικός της λογοτεχνίας, τιμήθηκε για αυτό ακριβώς το πόνημα με το Εθνικό Βραβείο Βιβλίου (2011) και το βραβείο Πούλιτζερ (2012) - αλλά, κυρίως, επειδή μπόρεσε να συγκροτήσει ένα κείμενο που αφενός συνιστά μια υψηλή φιλολογική μελέτη, αφετέρου επιβάλλεται και ως συναρπαστικό αφήγημα. Με το παρόν βιβλίο ο Greenblatt δείχνει ότι έμαθε πολύ καλά αυτό που, εκτός των άλλων, του εδίδαξε ο Λουκρήτιος στο καταστατικό ποίημα De rerum natura, ένα magnum opus της λατινικής και της παγκόσμιας λογοτεχνίας: να είναι σοβαρός και, εν ταυτώ, ευχάριστος. Η ελληνική εκδοχή αυτού του γοητευτικού, πλην ιδιαιτέρως απαιτητικού βιβλίου, είναι αντάξια του πρωτοτύπου. Συγχαρητήρια στη μεταφράστρια, στον επιστημονικό επόπτη και στο ΜΙΕΤ.
Ωστόσο εκείνος που θα επιχειρούσε να συντάξει αυτή τη μελέτη, θα έπρεπε προηγουμένως να προβεί (όπως κάνει ο Greenblatt) σε μακρά και επίπονη έρευνα, με τριπλό στόχο. Αρχικά να παρακολουθήσει από κοντά τον βίο και την πολιτεία του παπικού γραμματέως Πότζο Μπρατσολίνι (Poggio Bracciolini 1380-1459), ενός επίμονου κυνηγού χειρογράφων και πρώιμου ουμανιστή. Αυτός άλλωστε είναι και ο πρωταγωνιστής του βιβλίου. Να περιγράψει λεπτομερώς πώς ο Πότζο βρήκε, Ιανουάριο του 1417, στα ράφια της βιβλιοθήκης του αβαείου της Φούλδας (στην Εσση), ένα χειρόγραφο του άγνωστου ως τότε ποιήματος του Λουκρήτιου Περί φύσεως το οποίο, χωρίς ούτε ο ίδιος να υποπτεύεται, έμελλε να απαλλάξει, κατά τον Greenblatt, την Ευρώπη από τη θεοκρατική άποψη σχετικά με τη λειτουργία του κόσμου και να συμβάλει στη διάλυση σκοτεινών θρησκευτικών προκαταλήψεων. Και, τέλος, να συντελέσει στην αλυσιδωτή δημιουργία σωρείας άλλων έργων: εικαστικών, πολιτικών, φιλοσοφικών κ.λπ.
Φυσικοί φιλόσοφοι
Ως τότε, ως το 1417 δηλαδή, δεν γνωρίζαμε σχεδόν τίποτε σχετικά με το Ποίημα που απλώνεται σε έξι βιβλία και αριθμεί πάνω από 7.400 εξάμετρους δακτυλικούς στίχους. Αυτό που γνωρίζαμε, αυτό που γνώριζε ο Πότζο, ήταν οι σύντομες, αλλά γεμάτες θαυμασμό, αναφορές τριών λατίνων συγγραφέων στο πρόσωπο και το έργο του Τίτου Λουκρήτιου Κάρου (94-55 π.Χ.). Την ευχάριστη έκπληξη του Κικέρωνα όταν γράφει στον αδελφό του Κόιντο το 54 π.Χ.: «Η ποίηση του Λουκρήτιου αστράφτει [...] από ιδιοφυΐα κι όμως αστράφτει κι από τέχνη». Τον θαυμασμό του Οβίδιου (Amores 1. 15. 23-24) για τους υπέροχους στίχους του Ποιήματος. Το γεγονός ότι ο Βιργίλιος φαίνεται να έχει κατά νουν τον Λουκρήτιο όταν στα Γεωργικά (2.490-492) γράφει: «Ευτυχισμένος όποιος κατάφερε να νιώσει βαθιά τις αιτίες των πραγμάτων... Felix, qui potuit rerum cognoscere causas...».
Στη συνέχεια ο φιλόδοξος και επαρκής εκείνος μελετητής θα πρέπει να ερευνήσει όχι μόνο την πνευματική κίνηση των χρόνων του Λουκρήτιου και της εποχής κατά την οποία συμβαίνει η ανακάλυψη του χειρογράφου, αλλά (και εδώ είναι αυτό που ιδιαιτέρως ενδιαφέρει τον έλληνα αναγνώστη) οφείλει να κάνει ό,τι και ο αμερικανός μελετητής: να δει τους πνευματικούς προγόνους του Λουκρήτιου, δηλαδή τους έλληνες φυσικούς φιλοσόφους που πρώτοι αυτοί αναφέρθηκαν στον τρόπο με τον οποίο συστάθηκε ο κόσμος. Οχι ως θεϊκή κατασκευή (εποίησεν ο θεός) αλλά ως φυσική, αυτόνομη δημιουργία, ως ένα per se κοσμολογικό γεγονός. Συνεπώς, όποιος θέλει να μελετήσει αυτό το Ποίημα και δεν γνωρίζει τόσο τη φιλολογία για τον Λεύκιππο και τον Δημόκριτο (5ος - 4ος αι.) όσο, κυρίως, τα σχετικά με τις ατόμους, τα άτομα δηλαδή, την ατομική θεωρία του Επίκουρου, του «φιλοσοφικού Μεσσία του Λουκρήτιου», τότε η μελέτη του θα ήταν λειψή. Αυτή τη θεωρία την είχε αναπτύξει ο Επίκουρος στο διάσημο, πλην χαμένο σήμερα, έργο του Περί φύσεως που εκτεινόταν σε 37 βιβλία! Ευτυχώς μια επαρκής περίληψη του έργου μάς διασώζει ο Διογένης Λαέρτιος στο σχετικό κεφάλαιό του για τον φιλόσοφο.Κίνηση της ύλης
Υστερα, λοιπόν, από αυτή την έρευνα σχετικά με την προέλευση και την κίνηση των ιδεών του Λουκρήτιου, ο μελετητής διαπλέοντας το ίδιο το Ποίημα θα έβλεπε ότι τα κύρια θέματά του έχουν ελληνική καταγωγή. Αλλωστε ο μεγαλοφυής αλλά σεμνός και μελαγχολικός Λουκρήτιος επανειλημμένως αναφέρει τους Ελληνες ως την πηγή των βασικών του γνώσεων και ιδεών. «Και καλοξέρει ο νους μου / Πως είνε αλήθεια δύσκολο σε στίχους να ξηγήσω / Λατινικούς τες σκοτεινές έρευνες των Ελλήνων / Και μάλιστα αφού πρόκειται να βρω καινούρια λόγια / Γιατί είνε νέα τα πράματα κι είνε φτωχιά κι η γλώσσα» (Ι, 136-139. Μετάφραση Κωνσταντίνος Θεοτόκης, 1909-1911).
Θέμα του βιβλίου είναι η επανεύρεση του ποιήματος του Λουκρήτιου και η επίδρασή του στον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Η λέξη «Swerve», του αγγλικού τίτλου, αποδίδει τον αρχαιοελληνικό όρο παρέγκλισις (παρέκκλιση) και, φυσικά, τον αντίστοιχο λατινικό όρο clinamem. Αυτός είναι ο βασικός όρος που χρησιμοποιεί ο Λουκρήτιος για να δηλώσει μιαν αναπάντεχη και απρόβλεπτη κίνηση της ύλης - αυτή που εντέλει εποίησε τον κόσμο. Η παρέγκλισις δεν έχει θεολογική ή ηθικοθρησκευτική σημασία. Απαντά σε ιατρικούς συγγραφείς (π.χ. Γαληνό, Σωρανό) και δηλώνει (συνήθως) την απότομη μετατόπιση σωματικών μελών. Ομως η πλέον ενδιαφέρουσα χρήση της λέξεως ανήκει στον Επίκουρο ο οποίος ορίζει ότι τα «άτομα άλλοτε κινούνται κατά στάθμην (σε ίσια γραμμή) άλλοτε κατά παρέγκλισιν (απρόβλεπτα). Σε αυτή, λοιπόν, την απρόσμενη πλην δημιουργική παρέκκλιση της πορείας των πραγμάτων και ενταυτώ της ιστορίας, αποδίδει ο Greenblatt και τη θαυμαστή επανεμφάνιση του ποιήματος του Λουκρήτιου μπροστά στα έκπληκτα μάτια του Μπρατσολίνι και, στη συνέχεια, όλου του κόσμου. Θα προσθέταμε ότι μια άλλη επενέργεια της επικούρειας παρεγκλίσεως είναι και αυτό τούτο το βιβλίο που παρουσιάζουμε!
Τέλος, εκείνος ο (πάντοτε) υποθετικός συγγραφέας ενός βιβλίου, όπως το παρόν, θα πρέπει, αφού περατώσει την έρευνά του σχετικά με την επανεμφάνιση του Λουκρήτιου, έχοντας στο μεταξύ ερευνήσει σε βάθος την εξέλιξη του ευρωπαϊκού πολιτισμού, να δείξει και να επισημάνει, όπως κάνει ο Greenblatt στο 10ο κεφάλαιο του βιβλίου του, τις όποιες θετικές ή αρνητικές «παρεγκλίσεις» προκάλεσε το Ποίημα στην Ευρώπη μετά την ανεύρεση και τη δημοσιοποίησή του. Θα μάθει ότι ούτε ο Πότζο, παρά την υπερηφάνειά του για το εύρημά του, δεν ασπάστηκε τις αιρετικές για την εποχή του ιδέες του Λουκρήτιου. Το σημαντικότερο όμως που έχει να κάνει εκείνος ο υποθετικός συγγραφέας είναι να ερευνήσει αναλόγως και να καταδείξει με ποιον τρόπο τρεις, τουλάχιστον, μείζονες περιοχές του ευρωπαϊκού πνεύματος (ηθική, πολιτική και εικαστική) αρδεύτηκαν από το ποίημα του Λουκρήτιου, παρά τις θεοκρατικού τύπου απαγορεύσεις. Ζωγράφοι όπως ο Μποτιτσέλι, ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, ποιητές και στοχαστές όπως ο Αριόστο, ο Τουρκουάτο Τάσο, ο Σαίξπηρ, ο Μοντένιος, ο Τζορντάνο Μπρούνο. Ο Γαλιλαίος από τη σκοπιά του, ο Φρόιντ, ο Δαρβίνος, ο Αϊνστάιν και τόσοι άλλοι εμπνεύστηκαν από το φωτεινό ποίημα του Λουκρήτιου. Ο Τόμας Τζέφερσον, όπως μαθαίνουμε, είχε στην κατοχή του πέντε τουλάχιστον μεταφράσεις (σε διαφορετικές γλώσσες) του Λουκρήτιου. Οταν κάποτε τον ερώτησαν ποια είναι η φιλοσοφία της ζωής του είπε, «Είμαι επικούρειος»!
Οσο για εμένα, τον υπογράφοντα, έπρεπε τελικά να διαβάσω την Παρέγκλισιν του Greenbatt και μέσα από το βιβλίο αυτό να ξαναδιαβάσω το Μέγα Ποίημα του Λουκρήτιου, ώστε να κατανοήσω, επιτέλους, εκτός των άλλων, τον λόγο για τον οποίο ο Η. J. Rose στην Ιστορία της Λατινικής Λογοτεχνίας γράφει, κάτι που με εξέπληττε πάντα, ότι «ο Λουκρήτιος συνθέτει το ωραιότερο διδακτικό ποίημα που σώζεται σήμερα σε οποιαδήποτε γλώσσα».
Ο κ. Γιώργης Γιατρομανωλάκης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Πηγή
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου