Η ΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΝΩΣΕΩΣ- Η Μυστική θεολογία τής Ανατολικής Εκκλησίας (1)

Κεφάλαιο 10ο

Η ΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΝΩΣΕΩΣ

Η θέωση των κτισμάτων θα πραγματοποιηθεί πλήρως στον μέλλοντα αιώνα μετά την ανάσταση των νεκρών. Εντούτοις από την παρούσα ήδη ζωή πρέπει η θεούσα αυτή ένωση να πραγματοποιείται ολοένα και περισσότερο μεταβάλλουσα την φθαρτή και εξαχρειωμένη φύση, προσαρμόζουσα αυτή εις την αιώνιον ζωή. Εάν ο Θεός έδωκεν είς ήμας έν τή Εκκλησία  όλες τις αντικειμενικές προϋποθέσεις, όλα τα μέσα για να επιτύχουμε αυτόν τον σκοπό, πρέπει από την δική μας πλευρά να δημιουργήσουμε τις απαραίτητες υποκειμενικές προϋποθέσεις, διότι η ένωση πραγματοποιείται με τη «συνεργία» του ανθρώπου μετά του Θεού. Η υποκειμενική αυτή πλευρά της μετά του Θεού ενώσεως αποτελεί την οδό της ενώσεως, η όποια είναι η χριστιανική ζωή.

Ο Άγιος Σεραφείμ του Σάρωφ, στις αρχές του τελευταίου αιώνος, θέλησε να προσδιορίσει κατά την διάρκεια μιας συνομιλίας τον σκοπόν της χριστιανικής ζωής. Ο προσδιορισμός αυτός, ο όποιος εκ πρώτης όψεως δύναται να φανεί απλούστατος, περιλαμβάνει ολόκληρη την πνευματική παράδοση της ορθοδόξου Εκκλησίας. «H προσευχή, η νηστεία, οι αγρυπνίες και όλες οι χριστιανικές ασκήσεις -έλεγε- αν και είναι άριστες καθ’ εαυτές, δεν αντιπροσωπεύουν μόνες τους τον σκοπόν της χριστιανικής ζωής: είναι μόνον απαραίτητα μέσα για την επιτυχία αυτού του σκοπού. Διότι ο αληθής σκοπός της χριστιανικής ζωής είναι η απόκτηση του Αγίου Πνεύματος. Όσον αφορά δέ για τις νηστείες, τις αγρυπνίες, τις προσευχές, τις ελεημοσύνες και τα άλλα καλά έργα τα όποια γίνονται εν ονόματι του Χριστού, είναι μέσα για την απόκτηση του Αγίου Πνεύματος. Σημειώσατε καλώς τούτο: μόνον τα έν ονόματι του Χριστού ποιηθέντα καλά έργα φέρουν είς ήμας τούς καρπούς του Αγίου Πνεύματος. Οι καλές πράξεις, εάν δεν εγένοντο εν ονόματι του Χριστού, δεν είναι δυνατόν να μας βοηθήσουν, ώστε να λάβουμε αμοιβή στη ζωή του μέλλοντος αιώνος, ούτε να προσφέρουν σε μας την χάριν του Θεού στην παρούσα ζωή. Για τον λόγον αυτόν ο Κύριος ημών Ιησούς Χριστός είπεν: «ο μή συνάγων μετ’ Εμου, σκορπίζει» (Ματθ. ιβ', 30). Με άλλα λόγια το αυτόνομο αγαθό δεν πρέπει να υφίσταται για ένα χριστιανό: ένα έργο είναι καλό, εφόσον υπηρετεί την μετά του Θεού ένωσιν, εφόσον καθιστά σε εμάς οικεία την χάριν. Οι αρετές δεν είναι ο σκοπός αλλά τα μέσα, ή μάλλον τα σημεία, οι εξωτερικές εκδηλώσεις της χριστιανικής ζωής, διότι ένας μόνος σκοπός υπάρχει, η απόκτηση της χάριτος.

Η ιδέα της αρετής είναι ξένη προς την ανατολική παράδοση. Η λέξη αυτή απαντά σπανίως στην πνευματική φιλολογία της Ανατολικής Εκκλησίας και δεν έχει αυτή την έννοια όπως στην Δύσιν. Η αιτία πρέπει να ζητηθεί στην γενική στάση της ανατολικής θεολογίας έναντι της χάριτος και του αυτεξουσίου. Το θέμα τούτο ουδέποτε είχε στην Ανατολή την οξύτητα την οποία προσέλαβε στη Δύση από του Αγίου Αυγουστίνου. Η ανατολική παράδοση ποτέ δεν διαχωρίζει τις δύο αυτές στιγμές: η χάρις και η ανθρώπινη ελευθερία εκδηλώνονται ταυτοχρόνως και δεν δύνανται να νοηθούν η μία άνευ της άλλης κατά την ανατολική παράδοση. Ο Άγιος Γρηγόριος Νύσσης εκφράζει σαφέστατα τον αμοιβαίο τούτο σύνδεσμο, ο όποιος σχηματίζεται εκ της χάριτος και του αυτεξουσίου δύο πόλους μιας και της αυτής πραγματικότητος: «η τε γάρ του Θεού χάρις ψυχαίς φευγούσαις τήν σωτηρίαν ούκ έχει επιφοιτάν, η τε τής τού ανθρώπου αρετής δύναμις, ούκ εξαρκεί καθ’ έαυτήν πρός τό τής ζωής είδος αναβιβάσαι ψυχάς αμοιρούσας τής χάριτος... Προελθούσαι δέ είς ταυτόν δικαιοσύνη έργων καί Πνεύματος χάρις, είς ήν συνήλθον ψυχήν, ταύτην ζωής μακαρίας μετ’ αλλήλων ενέπλησαν »(Περί του κατά Θεόν σκοπού, PG 46, 289 C).

Επομένως η χάρις δεν είναι μία ανταμοιβή της αρετής της ανθρώπινης θελήσεως, όπως ήθελε τούτο ο πελαγιανισμός, αλλά ούτε πολύ περισσότερο η αίτια των «ενάρετων πράξεων» του αυτεξουσίου μας. Διότι δεν πρόκειται περί αρετών αλλά περί συνεργίας, περί συνεργασίας των δύο θελήσεων, θείας και ανθρώπινης, περί συμφωνίας με την οποία η χάρη βλαστάνει ολοένα και περισσότερο και οικειούται, «κτάται» αυτήν το ανθρώπινο πρόσωπο. Η χάρις είναι η παρουσία του Θεού έν ημίν, η οποία απαιτεί εκ μέρους μας συνεχείς προσπαθείες. Εντούτοις οι προσπάθειες αυτές ουδόλως υποχρεώνουν τήν χάριν, ούτε η χάρις κινεί την ελευθερία σαν μια άγνωστη προς αυτήν δύναμις.

Η θεωρία αυτή πιστή στο αποφατικό πνεύμα της ανατολικής παραδόσεως εκφράζει το μυστήριο της συμπτώσεως της χάριτος και της δικής μας θελήσεως κατά τις αγαθές πράξεις αποφεύγουσα τους θετικούς και λογικούς όρους. Το βασικό σφάλμα του Πελάγιου ήταν η μετάθεση του μυστηρίου της χάριτος επί του λογικού πεδίου, στο οποίο οι πνευματικές πραγματικότητες, η χάρις και η ελευθερία, μεταβάλλονται σε δύο αντιτιθέμενες ιδέες, οι οποίες έπρεπε να συμφωνήσουν μεταξύ των, σαν δύο εξωτερικά αντικείμενα το ενα μετά του άλλου. Ο Άγιος Αυγουστίνος κατά την πολεμικήν του εναντίον του πελαγιανισμου ακολούθησε το παράδειγμα του αντιπάλου του τοποθετούμενος επί του αυτού λογικού πεδίου, έφ ου το θέμα ουδέποτε θα ελύετο.

Συνεχίζεται