Περί καρδίας συγχύσεις καί θάνατος τῆς ψυχῆς
[6Β ΜΕΡΟΣ]
τοῦ π. Θωμᾶ Βαμβίνη Σχετικά μέ τά περί ψυχῆς εἶναι ὅσα γράφει ὁ π.Ἰ.Δ. (π. Ἰωάννης Διώτης) γιά τήν καρδιά, ὅπως τήν γνωρίζουμε ἀπό τήν Ἁγία Γραφή καί τά κείμενα τῶν ἁγίων Πατέρων. Ἡ παρανόηση εἶναι τραγική.
Ἄς δοῦμε ὅμως μέ συντομία τήν διαστρεβλωτική προσέγγιση ἀπό μέρους τοῦ π.Ἰ.Δ. τοῦ σημαντικότερου ἴσως κεφαλαίου τῆς Ὀρθόδοξης ψυχοθεραπείας, τοῦ 3ου κεφαλαίου.
Κατ’ ἀρχήν ὁ π.Ἰ.Δ. κατηγορεῖ τόν Μητροπολίτη Ναυπάκτου γιατί, ὅπως ὑποστηρίζει, «μέ ὅσα γράφει ὑποβαθμίζεται... τό ἀλάθητον τοῦ Θεοῦ». Αὐτό τό συμπέρασμα βγάζει ἀπό τό ἑξῆς ἀπόσπασμα τῆς Ὀρθόδοξης ψυχοθεραπείας, τό ὁποῖο, βέβαια, εἶναι καταλλήλως τροποποιημένο ἀπό τόν ἴδιο. Δέν βρίσκεται δηλαδή ἔτσι ἀκριβῶς διατυπωμένο στό βιβλίο τοῦ Μητροπολίτη Ναυπάκτου. Τό παράθεμα τοῦ π.Ἰ.Δ. λέει:
«Ὅποιος ἐντρυφᾶ στά συγγράμματα τῶν ἁγίων Πατέρων καί τήν Καινή Διαθήκη τό πρῶτο πρόβλημα πού ἀντιμετωπίζει εἶναι ἡ σύγχυση μεταξύ αὐτῶν τῶν ἐννοιῶν καί ὅρων ψυχῆς, νοός, καρδίας καί διανοίας...»1.
Τό κείμενο τῆς Ὀρθόδοξης ψυχοθεραπείας, εἶναι λίγο διαφορετικά διατυπωμένο καί λέει τά ἐξῆς:
«Στά κείμενα τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί τῶν ἁγίων Πατέρων γίνεται μιά σύγχυση ἀλλά καί διάκριση μεταξύ τῶν ὅρων ψυχῆς, νοός, καρδίας καί διανοίας. Ὅποιος ἐντρυφᾶ στά συγγράμματα τῶν ἁγίων Πατέρων καί τήν Καινή Διαθήκη τό πρῶτο πρόβλημα πού ἀντιμετωπίζει εἶναι αὐτή ἡ σύγχυση μεταξύ αὐτῶν τῶν ἐννοιῶν καί ὅρων»2.
Στήν Ὀρθόδοξη ψυχοθεραπεία λοιπόν ἀναφέρεται «σύγχυση», ἀλλά καί «διάκριση» τῶν ὅρων ψυχή, νοῦς, καρδιά καί διάνοια. Αὐτή ἡ «σύγχυση» καί «διάκριση» ὀφείλεται στό ὅτι κείμενα πού συντάχθηκαν ἀπό θεόπτες, Ἀποστόλους ἤ Πατέρες, πρίν κατοχυρωθῆ ἡ θεολογική ὁρολογία ἀπό τίς Οἰκουμενικές Σύνοδους, ὅπως εἶναι τά κείμενα τῆς Ἁγίας Γραφῆς, παρουσιάζουν σέ ὁρισμένες περιπτώσεις μιά διαφορετική ἀπ’ τήν καθιερωμένη ὁρολογία, ἡ ὁποία χρειάζεται προσεκτική μελέτη καί ἑρμηνεία. Ἐπίσης, σέ θέματα πού δέν ἀφοροῦν τά δόγματα καί τούς Ὅρους τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων, ὅπως εἶναι ἡ ἀνθρωπολογία τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί τῆς Φιλοκαλίας, ἡ ὁρολογία σέ ὁρισμένους συγγραφεῖς παρουσιάζει μιά ἰδιομορφία, ἡ ὁποία, ἐπίσης, χρειάζεται προσεκτική μελέτη καί ἑρμηνεία.
Ἡ ἀναφορά πάντως στήν σύγχυση τῶν ὅρων ἔκανε τόν π.Ἰ.Δ. νά ἐπαναστατήση:
«Ἀνήκουστον τοῦτο καί πρωτόγνωρον, ὀρθόδοξος Ἐπίσκοπος νά γράφῃ ὅτι ὑπάρχει σύγχυσις εἰς τήν Ἁγίαν Γραφήν καί εἰς τά Πατερικά κείμενα».
Γιά νά μιλήσουμε λίγο ἐλεύθερα, αὐτό τό συμπέρασμα τοῦ π.Ἰ.Δ. μόνο ὡς θεολογικός γκεμπελισμός μπορεῖ νά κατανοηθῆ.
Ὁ Μητροπολίτης Ναυπάκτου ἔγραψε ὅτι «στά κείμενα τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί τῶν ἁγίων Πατέρων γίνεται μιά σύγχυση ἀλλά καί διάκριση μεταξύ τῶν ὅρων ψυχῆς, νοός, καρδίας καί διανοίας» –πρόταση πού ἀφήρεσε ἀπό τό παράθεμά του ὁ π.Ἰ.Δ.– καί ὅτι τό πρῶτο πού ἀντιμετωπίζει «ὅποιος ἐντρυφᾶ στά συγγράμματα τῶν ἁγίων Πατέρων καί τήν Καινή Διαθήκη» εἶναι ἡ σύγχυση τῶν ἐννοιῶν αὐτῶν. Πράγμα πού σημαίνει ὅτι ἡ διάκριση τῶν ὅρων καί τῶν ἐννοιῶν αὐτῶν, ὅπως καί τά πλαίσια μέσα στά ὁποῖα κάθε ὅρος κινεῖται, δέν εἶναι κάτι πού διαπιστώνεται μέ τήν «πρώτη μελέτη», ἀλλά κάτι πού γίνεται φανερό μετά ἀπό προσεκτική ἔρευνα μέ βάση τούς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας. Αὐτή τήν ἔρευνα πραγματοποίησε μέ πολύ ἐπιτυχία ὁ Μητροπολίτης Ναυπάκτου. Χάραξε τά πλαίσια τῶν ὅρων. Ἐπεσήμανε τίς συγχύσεις, ἀλλά καί τίς διακρίσεις, οἱ ὁποῖες δέν ὁδηγοῦν σέ «ὑποβιβασμό τοῦ ἀλαθήτου τοῦ Θεοῦ», γιατί δέν ὀφείλονται σέ «ἀδυναμία τῆς θεοπνευστίας», ἀλλά στίς φυσικές ἀδυναμίες τῆς ἀνθρώπινης γλώσσας.
Θά ἀναφέρουμε ἕνα παράδειγμα ἀπό τόν ἐντοπισμό συγχύσεων καί διακρίσεων, τό ὁποῖο θά μᾶς δώση νά καταλάβουμε τήν τραγικότητα κάποιων συμπερασμάτων τοῦ π.Ἰ.Δ..
Ὁ Μητροπολίτης Ναυπάκτου παρουσιάζει χωρία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ στά ὁποία ὁ νοῦς ταυτίζεται μέ τήν ψυχή, ἀλλά καί διακρίνεται ἀπό αὐτήν καί ἐπίσης χωρία στά ὁποῖα ὁ νοῦς ταυτίζεται μέ τήν καρδιά, ἀλλά καί πάλι διακρίνεται ἀπό αὐτήν.
Ἡ ψυχή ταυτίζεται μέ τόν νοῦ στό χωρίο:
«Τό γάρ κατ’ εἰκόνα τοῦτο, οὐχ ἡ τοῦ σώματος ἔχει θέσις, ἀλλ’ ἡ τοῦ νοῦ πάντως φύσις, οὗ μηδέν κατά φύσιν κρεῖττον»3.
Δέν μιλᾶ ὁ Ἅγιος γιά σῶμα καί ψυχή στόν ἄνθρωπο, ἀλλά γιά σῶμα καί νοῦ, ταυτίζοντας τόν νοῦ μέ τήν ψυχή. Ὁ νοῦς ὅμως εἶναι καί μιά ἀπό τίς δυνάμεις τῆς ψυχῆς: νοῦς, λόγος, πνεῦμα.
Ὁ νοῦς ταυτίζεται καί διακρίνεται ταυτόχρονα ἀπό τήν καρδιά στό χωρίο:
«Νοῦς λέγεται καί ἡ τοῦ νοῦ ἐνέργεια ἐν λογισμοῖς συνισταμένη καί νοήμασι. Νοῦς ἐστι καί ἡ ἐνεργοῦσα ταῦτα δύναμις, ἥτις καί καρδία καλεῖται παρά τῆς Γραφῆς»4.
Ἑρμηνεύοντας τίς σχετικές διδασκαλίες ὁ Μητροπολίτης Ναυπάκτου σημειώνει:
«Εἴχαμε δῆ προηγουμένως ὅτι τό κατ’ εἰκόνα ἀναφέρεται ἀπό τούς Πατέρας στήν ψυχή. Ἀλλά ταυτόχρονα λέγεται ὅτι τό κατ’ εἰκόνα ἀναφέρεται καί στόν νοῦ...
Ἐφ’ ὅσον ὁ Θεός ἔχει οὐσία καί ἐνέργεια, καί ἡ ψυχή, πού εἶναι κατ’ εἰκόνα τοῦ Θεοῦ, ἔχει οὐσία καί ἐνέργεια. Ἀλλά ἐπειδή, ὅπως εἴδαμε, καί ὁ νοῦς ταυτίζεται μέ τήν ψυχή, ἀφοῦ νοῦς καί ψυχή εἶναι ὅροι πού ἐναλλάσσονται, γι’ αὐτό καί ὁ νοῦς ἔχει οὐσία καί ἐνέργεια»5.
Μέ βάση τό χωρίο πού λέει ὅτι «νοῦς ἐστι καί ἡ ἐνεργοῦσα ταῦτα δύναμις, ἥτις καί καρδία καλεῖται παρά τῆς Γραφῆς» βγαίνουν τά ἀκόλουθα συμπεράσματα. Ἐπειδή ὁ νοῦς ὡς ἡ «ἐνεργοῦσα δύναμη» δέν ταυτίζεται μέ τήν ἐνέργεια, ἡ ὁποία συνίσταται στούς λογισμούς καί τά νοήματα, καί ἐπειδή ὅπως χαρακτηριστικά λέει ὁ ἅγιος Γρηγόριος Παλαμᾶς: «ἄλλο μέν οὐσία νοῦ καί ἄλλο ἐνέργεια»6, ἡ «ἐνεργοῦσα δύναμη» τήν ὁποία ἡ Ἁγία Γραφή ὀνομάζει «καρδία», εἶναι ἡ οὐσία νοῦ.
Σύμφωνα, λοιπόν, μέ τόν ἅγιο Γρηγόριο Παλαμᾶ ἡ οὐσία τοῦ νοῦ εἶναι ἡ καρδιά καί ἐπειδή, σύμφωνα μέ τόν ἴδιο ἅγιο, ὁ νοῦς ταυτίζεται μέ τήν ψυχή, ὁ Μητροπολίτης Ναυπάκτου συμπερασματικά ἔγραψε:
«Οὐσία τῆς ψυχῆς εἶναι ἡ καρδιά καί ἐνέργεια τῆς ψυχῆς εἶναι ἡ “ἐν λογισμοῖς συνισταμένη καί νοήμασι”»7.
Διαβάζοντας ὁ π.Ἰ.Δ. τήν πρόταση «Οὐσία τῆς ψυχῆς εἶναι ἡ καρδιά» καί θεωρώντας ὅτι ἐδῶ μέ τόν ὅρο «καρδιά» ἐννοεῖται τό σωματικό ὄργανο καί ὄχι ἡ «οὐσία τοῦ νοῦ», ὄχι δηλαδή ἡ δύναμη πού ἐνεργεῖ τούς λογισμούς καί τά νοήματα, ἀναλύθηκε σέ στοχασμούς πού δέν ἀξίζουν ἰδιαίτερης μνείας, ἀλλά κατέληξε καί σέ ἕνα συμπέρασμα ὄντως τραγικό, τό ὁποῖο πρέπει νά ἐπισημανθῆ. Γράφει ὁ π.Ἰ.Δ.:
«Ἐάν ἦτο πραγματικότης ὅτι ἡ οὐσία τῆς ψυχῆς εἶναι ἡ καρδιά, ὅπως φρονεῖ ὁ κ. Ἱερόθεος, τότε ἡ ψυχή δέν θά ἦτο ἀθάνατος, διότι μετά τήν νέκρωσιν τοῦ σώματος θά ἐξηφανίζετο μαζί μέ τήν καρδίαν καί ἡ οὐσία τῆς ψυχῆς, δηλαδή αὐτή αὕτη ἡ ψυχή, ἐάν δεχθῶμεν ὅτι ἡ οὐσία τῆς ψυχῆς εἶναι ἡ καρδία.
Κατ’ αὐτήν τήν χονδροειδῆ ἄγνοιαν καί τήν κακόδοξον πλάνην τοῦ “σοφοῦ” Ναυπάκτου κ. Ἱεροθέου, ἐξάγεται τό συμπέρασμα ὅτι ἡ ψυχή δέν εἶναι ἀθάνατος»8.
Τό εὐγενικότερο πού μπορεῖ νά πῆ κανείς εἶναι ὅτι πρόκειται γιά χονδροειδῆ ἀπροσεξία τοῦ π.Ἰ.Δ., πρῶτον, στό ὅτι ἡ διδασκαλία πού μέ τέτοια σκληρότητα κατακρίνει δέν εἶναι τοῦ Μητροπολίτου Ναυπάκτου, ἀλλά τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ καί δεύτερον, ὅτι ἐδῶ δέν γίνεται λόγος γιά τό σαρκικό ὄργανο τῆς καρδιᾶς, ἀλλά γιά τήν «μεταφυσική (πνευματική) καρδιά... τό κέντρο τῆς ὑπάρξεώς μας, μέσα στό ὁποῖο γίνεται ἡ κοινωνία καί ἡ ἕνωσή μας μέ τόν Θεό»9, στήν ὁποία ἀφιερώνονται πολλές σελίδες τῆς Ὀρθόδοξης Ψυχοθεραπείας, τίς ὁποῖες, ὅπως φαίνεται, δέν μελέτησε ὁ π.Ἰ.Δ..
Αὐτή ἡ «πνευματική καρδιά» δέν εἶναι ἀνακάλυψη τοῦ Μητροπολίτου Ναυπάκτου, οὔτε τῶν ἁγίων Πατέρων στούς ὁποίους στηρίζεται. Λόγος γι’ αὐτήν γίνεται στήν Ἁγία Γραφή. Ἡ καρδιά τοῦ 50ου ψαλμοῦ, γιά παράδειγμα, πού εἶναι «συντετριμμένη καί τεταπεινωμένη» δέν μπορεῖ νά εἶναι ἕνας σωματικός ἱστός, ἀλλά κάποιο λογικό κέντρο πού ἐκφράζει φρόνημα καί ἦθος. Ἐπίσης, ἄν ἡ καρδιά γιά τήν Καινή Διαθήκη ἦταν μόνο τό σωματικό ὄργανο, τότε πῶς θά μποροῦσαν νά ἑρμηνευτοῦν οἱ λόγοι τοῦ Χριστοῦ: «τί τεταραγμένοι ἐστέ, καί διατί διαλογισμοί ἀναβαίνουσιν ἐν ταῖς καρδίαις ὑμῶν;» (Λουκ. 24, 38) ἤ «ἐκ γάρ τῆς καρδίας ἐξέρχονται διαλογισμοί πονηροί» (Ματθ. 15,19). Ἡ καρδιά σ’ αὐτά τά χωρία παρουσιάζεται ὡς «ὄργανο λογιστικό» καί ὄχι σάν μιά ἁπλή ἀντλία τοῦ αἵματος. Ἀκόμη, στήν προτροπή τοῦ ἀπ. Παύλου: «ἄδοντες καί ψάλλοντες ἐν τῇ καρδίᾳ ὑμῶν τῷ Κυρίῳ» (Ἐφεσ. 5,19) ἡ καρδιά φανερώνεται ὡς τόπος πού δέχεται τήν ἐπίσκεψη τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, τό ὁποῖο τήν κινεῖ, ὡς ὄργανο πού ἔχει λόγο, σέ ψαλμούς καί ὕμνους καί ὠδές πνευματικές. Αὐτή ἡ καρδιά δέν εἶναι θνητή. Δέν εἶναι ἕνας ἱστός τοῦ σώματος μέ ἀναπόδραστο βιολογικό τέλος. Εἶναι ἡ πνευματική (μεταφυσική) καρδιά.
Πάντως, οἱ σελίδες τῆς Ὀρθόδοξης ψυχοθεραπείας πού ἀναφέρονται στήν «πνευματική καρδιά» καί ἰδιαίτερα οἱ σελίδες πού μιλοῦν γιά τίς ἀσθένειές της, μιά ἀπό τίς ὁποῖες εἶναι ἡ τραχύτητα, θά ὠφελοῦσαν πολύ τόν π.Ἰ.Δ. στόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο γράφει καί κρίνει ἀνθρώπους καί κείμενα τῆς Ἐκκλησίας. Γράφει σχετικά ὁ Μητροπολίτης Ναυπάκτου:
«Τά πάθη τά ὁποῖα βρίσκονται στήν καρδιά καθιστοῦν αὐτήν τραχεία καί αὐτή ἡ τραχύτης ἐκδηλώνεται καί ἐξωτερικά. Ἑπομένως μέσα στήν Ὀρθόδοξη Παράδοση γίνεται διαρκής λόγος γιά τήν εὐγένεια ὄχι τόσο τήν ἐξωτερική ὅσο τήν ἐσωτερική. Ἡ καρδιά πρέπει νά εἶναι ἁπλή, λεπτή. Ἕνας ἄνθρωπος μέ ἁπλή καρδιά εἶναι καί ἐξωτερικά εὐγενής»10.
Ἕνας ἄνθρωπος μέ ἁπλή καί λεπτή καρδιά εἶναι εὐγενής καί στό τρόπο πού γράφει καί στόν τρόπο πού κρίνει, ὅταν ὑπάρχη ἀπόλυτη ἀνάγκη γιά νά κρίνη. Πρίν ἀπ’ ὅλα βέβαια δέν ἀφήνει τόν «ἀμυνόμενο θυμό» του νά καθοδηγῆ τήν κρίση καί τόν λόγο του.
Πάντως, γιά νά ἐπανέλθουμε στήν σύνδεση τῆς ψυχῆς μέ τήν καρδιά, πρέπει νά ὑπογραμμίσουμε ὅτι ἡ οὐσία τῆς ψυχῆς συνδέεται μέ τήν «πνευματική καρδιά», τό κέντρο ἐκεῖνο τῆς ὑπάρξεώς μας τό ὁποῖο ἀποκαλύπτεται μέ τήν ἐν Χάριτι ἄσκηση καί στό ὁποῖο ἀποκαλύπτεται καί κατοικεῖ ὁ Θεός11. Κάθε ἄλλη ἑρμηνεία εἶναι δοκησισοφία.
1 Πρωτ. Ἰωάννου Κ. Διώτη, θεολόγου καί δημοσιογράφου, Ἡ θεολογική τραγωδία τοῦ Ναυπάκτου Ἱεροθέου (κακοδοξίαι-πλάναι-αἱρετικά), Ἀθήνα 2008, σ. 30.
2 Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου, Ὀρθόδοξη ψυχοθεραπεία, πατερική θεραπευτική ἀγωγή, ἔκδοση Θ΄, Ἱ. Μ. Γενεθλίου τῆς Θεοτόκου, Λιβαδειά 2008, σ. 111.
3 Φιλοκαλία τῶν Ἱερῶν Νηπτικῶν, Ἐκδοτικός Οἶκος «Ἀστήρ», Ἀθήνα 1976, τόμος Δ΄, σ. 142, κζ΄.
4 ἔνθ. ἀνωτ., σ. 133, γ΄.
5 Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου, Ὀρθόδοξη ψυχοθεραπεία, σ. 113.
6 Γρηγορίου Παλαμᾶ, ἔργα, Ε.Π.Ε. τόμος 2ος, σ. 128.
7 Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου, Ὀρθόδοξη ψυχοθεραπεία, σ. 113.
8 Πρωτ. Ἰωάννου Κ. Διώτη, Ἡ θεολογική τραγωδία τοῦ Ναυπάκτου Ἱεροθέου, σ. 34-35.
9 Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου, Ὀρθόδοξη ψυχοθεραπεία, σ. 147.
10 ἐνθ. ἀνωτ., σ. 164-165
11 «Καρδιά εἶναι ὁ χῶρος ἐκεῖνος πού ἀποκαλύπτεται μέ τήν ἐν Χάριτι ἄσκηση καί στόν ὁποῖο ἀποκλύπτεται καί κατοικεῖ ὁ Ἴδιος ὁ Θεός. Αὐτός ὁ χῶρος εἶναι ἀντιληπτός ἀπό τόν ἐντεταγμένο ὀργανικά καί οὐσιαστικά μέσα στήν Ὀρθόδοξη Παράδοση», ἔνθ. ἀνωτ. σ. 157.
[5β ΜΕΡΟΣ] [6 ΜΕΡΟΣ][6α ΜΕΡΟΣ] ΤΡΕΛΟ-ΓΙΑΝΝΗΣ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου