Η ΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΝΩΣΕΩΣ - Η Μυστική θεολογία τής Ανατολικής Εκκλησίας (2)

Κεφάλαιο 10ο

Η ΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΝΩΣΕΩΣ

Ένας αντιπρόσωπος της ανατολικής παραδόσεως, ο Άγιος Ιωάννης Κασσιανός, ο όποιος έλαβε μέρος στην διαμάχη αυτήν εναντίον των Πελαγιανών και του Αγίου Αυγουστίνου συγχρόνως, δεν επέτυχε υπό τις συνθήκες αυτές, να γίνει ορθώς αντιληπτός. Η στάση του «ανωτέρα των δυνάμεών του», ερμηνεύθει στο λογικό πεδίο σαν ημιπελαγιανισμός, και κατεδικάσθη στην Δύση. Αντιθέτως η Εκκλησία της Ανατολής τον θεωρούσε πάντοτε σαν μάρτυρα της παραδόσεως (εξάλλου ετιμήθη επίσης ως Άγιος για πολύ καιρό και στην Δύσιν. Ο Άγιος Γρηγόριος ο Μέγας τον αναφέρει, ο δε Πάπας Ουρβανός ο 5ος τον αποκαλεί, ακόμη, κατά τον 14ον αιώνα ως «Άγιον Ιωάννην» σε ένα σιγγίλιό του). Ως διδάσκαλος του χριστιανικού ασκητισμού ο  Άγιος Κασσιανός της Μασσαλίας υπήρξε ο πατήρ του δυτικού μοναχισμού πρό του Αγίου Βενεδίκτου, ο όποιος βασίζεται εν πολλοίς στα κείμενα αυτού. Ο Άγιος Βενέδικτος και όλη η αδελφότης του πολλά οφείλουν στον Άγιο Κασσιανό. Βαθμιαία όμως θα σημειωθεί μία απομάκρυνση μεταξύ της ανατολικής πνευματικότητας του Αγίου Ιωάννου Κασσιανού και της αυγουστινείου διδασκαλίας περί των σχέσεων θείας χάριτος και ελευθερίας τής βουλήσεως, η οποία θα αναπτυχθεί και θα γενικευθεί στην Δύση καθ’ όσον αυτή θα χάσει την ζώσα επαφή της μετά της ανατολικής παραδόσεως. Η ανατολική παράδοση επιβεβαίωσε πάντοτε το σύγχρονον εν τη συνεργία τής θείας χάριτος και τής ανθρωπίνης ελευθερίας. Γι' αυτό ο Άγιος Μακάριος ό Αιγύπτιος έλεγε: «το ούν θέλημα του ανθρώπου ώς παράστασις υποστατική· μή παρόντος δέ θελήματος, ούδ’ αυτός ο Θεός τι ποιεί» (Ομιλία, 37, 10, ΡG 34, 757 Α).  Κατά το 19ο αιώνα ο Επίσκοπος Θεοφάνης, μέγας Ρώσος ασκητικός συγγραφεύς, επιβεβαίωνε, ότι «τό Άγιον Πνεύμα ενεργούν έν ημίν, επιτυγχάνει τη συνεργία ημών την ημετέραν σωτηρίαν», αλλά έλεγε συγχρόνως, ότι «ο άνθρωπος πραγματοποιεί το έργον της σωτηρίας του βοηθούμενος υπό της χάριτος» (Μητροπολίτου Θεοφάνους, «Lettres sur la vie spirituelle» εκδ. Άγ. Όρους σ. 19, 65, 67, 83. (Ρωσ.)).

  

Η χάρις η οποία κατά την έκφραση του Αγίου Μακαρίου αναπτύσσεται εν τω ανθρώπω καθώς το φύραμα ανυψοί την ζύμην, γίνεται «αυτό· το συνόν τω ανθρώπω ως μία ουσία» (Ομιλία 8, 2, ΡG 34, 528D - 529Α). Είναι αυτό το όποιον ο Άγιος Σεραφείμ αποκαλεί «κτήσιν τής χάριτος» -  η υποκειμενική πλευρά τής μετά του Θεού ενώσεως.

Η αρχή της πνευματικής ζωής είναι η επιστροφή, μία θέση τής θελήσεως, η οποία στρέφεται προς τον Θεόν αρνούμενη τον κόσμο. Ο «κόσμος», έχει στο σημείο αυτό την έννοια ενός ασκητικού όρου. «Κόσμος εστίν όνομα περιεκτικόν επιπίπτον επί τα ειρημένα πάθη» λέγει ο Άγιος Ισαάκ ο Σύρος. Για τον μεγάλο αυτό ασκητή και μυστικό «τά πάθη μέρη εισί του δρόμου της διαδοχής του κόσμου, και όπου λήγουσι τά πάθη, εκεί ό κόσμος ησθήθη εκ της διαδοχής αυτού». Ο κόσμος εκφράζει στο σημείο τούτο μία διασπορά, μία εξωτερική περιπλάνηση της ψυχής, μία προδοσία της δικής της φύσεως. Διότι η ψυχή είναι απαθής καθ’ εαυτήν, αλλά εγκαταλείπουσα την εσωτερική της απλότητα, εξωτερικευόμενη, υποκύπτει εις τα πάθη. Η άρνησις του κόσμου είναι επομένως μία επάνοδος της ψυχής εις εαυτήν, μία αυτοσυγκέντρωσις, μία αποκατάσταση του πνευματικού είναι, το όποιο επανέρχεται εις ένωσιν μετά του Θεού. Η επιστροφή αυτή γίνεται ελευθέρως, όπως ακριβώς και αυτή ακόμη η αμαρτία είναι ένας ελεύθερος χωρισμός από τον Θεό. Η επιστροφή θα είναι επομένως μία συνεχής προσπάθεια τής προς τον Θεόν εστραμμένης θελήσεως. Ο μοναχισμός δεικνύει τον ανώτατον βαθμό αυτής της θέσεως. Ο Άγιος Ιωάννης της Κλίμακος (7ος αιών) εκφράζει τούτο σε ένα επιγραμματικό ορισμό: «μοναχός εστιν βία φύσεως διηνεκής, και φυλακή αισθήσεων ανελλιπής». «Τις άρα εστιν ο πιστός, και φρόνιμος μοναχός, ος την θέρμην τήν εαυτού εφύλαξεν άσβεστον· και μέχρι τής αυτού εξόδου καθ’ ημέραν (προστιθείς) πυρ πυρί, καί θέρμην θέρμη, καί σπουδήν σπουδή, καί πόθον πόθω ούκ έπαύσατο;».

Εντούτοις εάν ή καρδία πρέπει να είναι πάντοτε ζέουσα, το πνεύμα πρέπει να παραμένει απαθές, διότι το πνεύμα αγρυπνεί επί της καρδίας. Επομένως η καρδία για την ασκητική παράδοση της χριστιανικής Ανατολής είναι το κέντρο του ανθρωπίνου είναι, η πηγή των ενεργητικών δυνάμεων, της διανοίας και της θελήσεως, το σημείο απ' όπου προέρχεται και προς το όποιο τείνει ολόκληρη η πνευματική ζωή. Πηγή όλων των φυσικών και πνευματικών κινήσεων η καρδία, κατά τον Άγιο Μακάριο τον Αιγύπτιο, είναι «το εργαστήριον τής δικαιοσύνης και άδικίας». Είναι δοχείο περιέχον όλες τις κακίες, αλλά συγχρόνως ευρίσκεται «εκεί ο Θεός, εκεί οι άγγελοι, εκεί η ζωή και η βασιλεία, εκεί το φώς και οι Απόστολοι, εκεί οι θησαυροί της χάριτος». «Και επάν κατάσχη τάς νομάς της καρδίας η χάρις, βασιλεύει όλων τών μελών, και των λογισμών εκεί γάρ εστιν ο νους, και όλοι οι λογισμοί της ψυχής». Για το λόγον αυτόν η χάρις εκ της καρδίας διέρχεται σε ολόκληρη την φύσιν του ανθρώπου. Ο νους, το πνεύμα, ανώτατον μέρος του ανθρωπίνου Είναι, είναι θεωρητική δύναμις δια της οποίας ο άνθρωπος τείνει προς τον Θεόν. Το πλέον προσωπικό μέρος του ανθρώπου, αρχή της συνειδήσεως και της ελευθερίας του, ο νους ανταποκρίνεται περισσότερο εις το πρόσωπον.

Μπορούμε να πούμε, ότι είναι η έδρα του προσώπου, της ανθρώπινης υποστάσεως, η όποια περιλαμβάνει εν εαυτή το σύνολο της φύσεως, νουν, ψυχή και σώμα. Για το λόγο αυτό οι Έλληνες Πατέρες ταυτίζουν συχνά τον νουν προς την εν τω ανθρώπω εικόνα του Θεού. Ο άνθρωπος οφείλει να ζει συμφώνως προς το Πνεύμα. Ολόκληρη η σύνθεση του ανθρώπου οφείλει να γίνει πνευματική, να επιτύχει το «καθ’ ομοίωσιν». Πράγματι το πνεύμα ενούται με την χάριν του βαπτίσματος και αυτό εισάγει την χάριν εις την καρδία - κέντρο της ανθρώπινης φύσεως, η οποία οφείλει να θεωθεί. «Η ένωσις του πνεύματος μετά της καρδίας», η κάθοδος του πνεύματος εν τη καρδία, «η φρούρησις της καρδίας υπό του πνεύματος». Οι εκφράσεις αυτές επαναλαμβάνονται συνεχώς στην ασκητική φιλολογία της Ανατολικής Εκκλησίας. Άνευ της καρδίας, η οποία είναι το κέντρο όλων των ενεργειών, το πνεύμα είναι ανίσχυρο. Άνευ του πνεύματος η καρδία μένει τυφλή, στερούμενη διευθύνσεως. Πρέπει επομένως να βρούμε μία αρμονική σχέση μεταξύ πνεύματος και καρδίας, για να σχηματίσουμε, να οικοδομήσουμε το πρόσωπον εν τη χάριτι, διότι η οδός τής ενώσεως δεν είναι μία ασυνείδητος πρόοδος. Προϋποθέτει μίαν ακατάπαυστο νήψη του πνεύματος, μία συνεχή προσπάθεια της θελήσεως. «Ούτος ο κόσμος, δρόμος εστί του αγώνος και στάδιον των δρόμων και ούτος ο καιρός, της πάλης εστί», έλεγε ο Άγιος Ισαάκ ό Σύρος. Για να νικήσουμε σε αυτή την μάχη πρέπει να είμεθα συνεχώς εστραμμένοι προς τον Θεό. «Έστι γάρ και παντοδύναμος ο Κύριος -λέγει ο ίδιος συγγραφεύς- και ισχυρότερος πάντων, και εν παντί καιρώ νικητής εν τω σώματι τώ θνητώ, όταν συγκατέλθη αυτοίς εν τω πολέμω. Εάν δε και νικηθώσι, δήλον ότι εκτός αυτού νικώνται. Ουτοί εισιν οι γυμνούντες εαυτούς τή προαιρέσει αυτών εξ αυτού δια την αγνωμοσύνην αυτών».

Όταν ό ζήλος ελαττώνεται, όταν η απόφασις κάμπτεται, η χάρις παραμένει ανενέργητος. Το Ευαγγελικό παράγγελμα να αγρυπνούμε, για να μη αποναρκωθούμε υπό του ύπνου, είναι ο προέχων σκοπός του ανατολικού ασκητισμού, ο όποιος απαιτεί την πλήρη προσωπική συνείδηση του ανθρώπου εις όλους τούς βαθμούς της προς την τελείαν ένωσιν ανόδου του.

Συνεχίζεται