ΑΝΤΕΠΙΓΡΑΦΕΣ ΣΤΙΣ ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ ΤΟΥ ΒΕΚΚΟΥ ΥΠΕΡ ΛΑΤΙΝΩΝ - ΑΓ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΠΑΛΑΜΑ

Συγγράμματα Αγ. Γρηγόριου Παλαμά περί του Αγίου Πνεύματος

• Λόγοι δύο αποδεικτικοί περί εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος: γράφτηκαν περί 1335 και είναι από τα πρώτα έργα του Παλαμά. Συντάχθηκαν για να αποκρούσουν τη θέση που ο Βαρλαάμ υποστήριξε μέσα από δεκαοκτώ αντιλατινικές πραγματείες -στο διάλογο με τους Λατίνους- πως ο ισχυρισμός τους για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος δεν θεμελιώνεται στη λογική, διότι το θείον είναι ακατάλυπτο και αναπόδεικτο.
• Αντεπιγραφαί εις τας επιγραφάς του Βέκκου: εδώ αναιρείται ο ισχυρισμός του Ιωάννη Βέκκου ότι το λατινικό δόγμα συμφωνεί με την πατερική διδασκαλία. Σύγχρονο με το προηγούμενο και αναθεωρημένο στα 1340.

Εισαγωγή (Π. Χρήστου)

Οι Αντεπιγραφές του Γρηγορίου Παλαμά εγράφησαν σε αντίκρουση αναλόγου έργου του πατριάρχου Ιωάννη Βέκκου. 

Ο Βέκκος ύπηρξε εκ των αντιδρασάντων στην περί ενώσεως απόφασιν της Συνόδου της Λυών του 1274, γι’ αυτό και ενεκλείσθη τότε στη φυλακή, όπου άλλαξε γνώμη. Ισχυρίσθη ότι η μεταστροφή του οφειλόταν στην καλυτέραν εξέτασιν του προβλήματος και ιδίως στην μελέτην έργων φιλενωτικών θεολόγων. Πράγματι έκτοτε επέδειξε σταθερότητα στις νέες απόψεις του και, παρ’ όσες θλίψεις υπέστη βραδύτερα δι’ αυτές, δεν τις απηρνήθη. Το 1275 ο φιλενωτικός αυτοκράτωρ Μιχαήλ Η' ο Παλαιολόγος, εκθρονίσας τον πατριάρχην Ιωσήφ ανεβίβασε στον θρόνον τον Βέκκον ως Ιωάννην ια'. Αυτός προς υποστήριξιν των γνωμών του εφιλοτέχνησε κατά τα συνηθιζόμενα τότε συλλογήν βιβλικών και πατερικών χωρίων εκ δώδεκα κεφαλαίων, εκάστου των οποίων προέταξε επιγραφήν δεικνύουσαν ότι η λατινική άποψις περί εκπορεύσεως του Πνεύματος διά του Υιού ή εκ του Υιού είναι σύμφωνος με τα υπό των πατέρων λεγόμενα. Η συλλογή αυτή εξεδόθη τύποις κατά πρώτον υπό του Κερκυραίου Πέτρου Αρκουδίου, βραδύτερα δε υπό άλλων, ενσωματωθείσα δε στην έκδοση έργων του Βέκκου, την οποίαν ετοίμασε ο J.Hergenröther, περιελήφθη στην Πατρολογία του Migne (PG141, 613-674).

Κατά των Επιγραφών του Βέκκου συνέταξε τις δικές του Αντεπιγραφές, ερμηνεύων σε αυτές τα αυτά χωρία, προσάγων δε και μερικά άλλα. Το κείμενον τούτο είναι εκτενέστερον κάπως από το του Βέκκου, κατά πολύ δε εκτενεστέρα είναι η υπό του Βησσαρίωνος αναίρεσις αυτού. Διά της επεξεργασίας του Βησσαρίωνος τα έργα ταύτα απετέλεσαν ένα σώμα, το oποίον εξεδόθη υπό του μνημονευθέντος Πέτρου Αρκουδίου μετά δύο λατινικών μεταφράσεων, μιας του Βησσαρίωνος και ετέρας του Αρκουδίου, και ανετυπώθη στην Πατρολογίαν του Migne (PG161, 243-268).

Δεν υπάρχει ένδειξις εσωτερική περί του χρόνου συντάξεως του μικρού τούτου έργου του Παλαμά, αλλά είναι πιθανόν ότι ο συγγραφεύς ασχολήθηκε με αυτήν καθ’ όσον χρόνον συνέτασσε τους Αποδεικτικούς λόγους, μετά των οποίων ως επί το πλείστον διατηρείται εις τα αυτά χειρόγραφα. Άλλωστε πολυάριθμα πατερικά χωρία απαντούν στα δύο έργα, η δε ενδεκάτη αντεπιγραφή συμπίπτει σχεδόν κατά λέξιν με παράγραφον των πραγματειών. Πάντως η οριστική σύνθεσίς των ανάγεται σε χρόνον κάπως μεταγενέστερον, ίσως το 1355, καθ’ όσον ο συγγραφεύς τοποθετεί ήδη τον Ακίνδυνον στην αυτήν με τον Βαρλαάμ δυσσεβή θέσιν.

Το ευσύνοπτο των Αντεπιγραφών και η καθ’ όλους τους μετά ταύτα αιώνες διατηρηθείσα έντονος αντίθεσις προς τους Λατίνους συνετέλεσαν ώστε αυτές ν’ αποβούν εκ των περισσότερον διαδεδομένων έργων του Παλαμά.

Ο Παλαμάς δίδει και πάλιν ενταύθα ιδιαιτέραν προσοχήν στην διάκρισιν μεταξύ θείας φύσεως και υποστάσεως, η οποία δεν ηδύνατο να εύρει θέσιν εις την οντολογικήν θεώρησιν των Λατίνων και του Βέκκου και διά της οποίας αποφεύγεται οιαδήποτε σύγχυσις εις την τριαδικήν ορολογίαν. Ούτω, όταν λέγεται ο Υιός “πρόσωπον” του Πατρός και το Πνεύμα “πρόσωπον” του Υιού δεικνύεται διάκρισις ούχι υποστατικών αλλά φυσικών ιδιωμάτων. Ο Υιός λέγεται ίδιος του Πατρός ως γεννηθείς εξ αυτού, όπερ σημαίνει υποστατικήν σχέσιν· το Πνεύμα λέγεται ίδιον τού Υιού κατά τον Μέγαν Βασίλειον ως κατά φύσιν ωκειωμένον αυτώ, ουχί δε ως προερχόμενον εξ αυτού. Δυνατόν ούτω να λέγεται ότι το Πνεύμα είναι εκ της ουσίας του Υιού ως Θεού, αλλ’ είναι αδιανόητον να λεχθή ότι είναι και εκ της υποστάσεως του Υιού, διότι τότε θα εταυτίζοντο οι υποστάσεις Πατρός και Υιού, όπως ταυτίζονται οι ουσίες αυτών. Το εκπορεύειν είναι ίδιον του Πατρός μη διαβαίνον επί τον Υιόν μετά των φυσικών ιδιωμάτων.

Εις την Τριάδα υπάρχει βεβαίως τάξις, αλλά τάξις ευσεβής, εκφράζουσα τα ίδια των προσώπων και ουχί οδηγούσα από ανωτέρα προς υποδεέστερα όντα, ως εδέχετο ο Ευνόμιος. Δεν είναι επομένως ανάγκη να τοποθετηθεί ο Υιός ως μεσάζων μεταξύ Πατρός και Πνεύματος, διότι τούτο προέρχεται αμέσως και ουχί εμμέσως εκ του Πατρός. Αν το Πνεύμα δεν τίθεται υπό των θεολόγων πάντοτε παραλλήλως προς τον Πατέρα, τούτο συμβαίνει για να μη θεωρηθή και αυτό ως γεννηθέν.

Ορισμένες ρήσεις των γραφών, προβαλλόμενες υπό των Λατίνων ως εμφανίζουσες τον Πατέρα και τον Υιόν πηγήν του Πνεύματος, εκφράζουν απλώς την ομοουσιότητα των δύο τούτων προσώπων. Άλλες πάλι εκφράσεις των πατέρων ερμηνεύονται ορθοδόξως δια της καταφυγής εις την θεωρίαν περί διττής προόδου του Πνεύματος. Ούτω οι φράσεις “δια του Υιού” και “εκ του Υιού” σημαίνουν ομοβουλίαν του Υιού προς τον Πατέρα κατά την χορηγίαν του Πνεύματος , εις την χορηγίαν δε ωσαύτως αναφέρονται οι οροί “προϊέναι”, “προχείσθαι” και άλλοι, ενώ την εκπόρευσιν δηλώνει μόνον ο όρος “εκ του Πατρός”.

ΑΝΤΕΠΙΓΡΑΦΕΣ ΣΤΙΣ ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ ΤΟΥ ΒΕΚΚΟΥ ΥΠΕΡ ΛΑΤΙΝΩΝ - ΤΟΥ ΑΓ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΠΑΛΑΜΑ

Επιγραφή πρώτη

Διάφορες γραφικές μαρτυρίες συλλέγονται προς απόδειξιν ότι είναι το άγιον Πνεύμα και εκ του Υιού, έπειτα από τις οποίες καταστρώνονται και άλλες σε απόδειξιν ότι το Πνεύμα είναι δια του Υιού εκ του Πατρός. Και επειδή οι μεν εκ του Υιού οι δε δια του Υιού αποδεικνύουν ότι τούτο (το Αγ. Πνεύμα) είναι, προς παράστασιν του ισοδυνάμου τής “δια” και τής “εκ” καταστρώνονται ευθύς στην συνέχεια άλλες γραφικές μαρτυρίες, μέσω των οποίων αποδεικνύεται το ισοδύναμον των προθέσεων τούτων.

Αντεπιγραφή πρώτη

Όταν επί της θεολογίας ισοδυναμούν μεταξύ τους οι προθέσεις “εκ” και “δια”, δεν παριστάνουν την διαίρεσιν ούτε την διαφοράν της αγίας Τριάδος, αλλά την ένωσιν και την απαραλλαξίαν, η οποία υφίσταται κατά την φύσιν και την ομοβουλίαν. Διότι από εδώ δεικνύεται ότι είναι μιας και της αυτής φύσεως και δυνάμεως και ενεργείας και θελήσεως ο Πατήρ και ο Υιός και το άγιον Πνεύμα, ο δε καταγράψας εδώ τα ρητά των άγιων και έτσι επιγράψας την διαφοράν κακώς και δυσσεβώς των θείων υποστάσεων επιχειρεί να δείξει δια του ισοδυνάμου των τοιούτων προθέσεων και ότι η μία των τριών προσκυνητών υποστάσεων, δηλαδή το άγιον Πνεύμα, έχει την ύπαρξιν εκ των δύο υποστάσεων και διαφορετικά από εκατέραν τούτων. Είναι λοιπόν φανερόν ότι οι μεν μαρτυρίες των αγίων έχουν ευσεβώς και καλώς, εκλαμβάνονται δε από τον συλλέξαντα και καταγράψαντα αυτές εδώ κακώς και δυσσεβώς.

Ότι δε η “δια” δεικνύει καθ’ όλα την ένωσιν και το απαράλλακτον, όταν δηλαδή ισοδυναμεί με την “εκ”, το παριστάνει σαφώς ο θείος Μάξιμος δι’ εκείνους οι οποίοι είπαν ότι δια του Υιού το Πνεύμα, γράφων προς τον Μαρίνον, «δεν έδειξαν εαυτούς ότι καθιστούν τον Υιόν αιτίαν, διότι μίαν αιτίαν γνωρίζουν του Υιού και του Πνεύματος, τον Πατέρα, του μεν κατά την γέννησιν, του δε κατά την εκπόρευσιν, αλλά είπαν τούτο, για να δηλώσουν την δι' αυτού προέλευσιν και με αυτό να παραστήσουν το συναφές και απαράλλακτον της ουσίας». Είναι λοιπόν από αυτά σαφές ότι αυτός ο Βέκκος εκλαμβάνει δυσσεβώς τις ρήσεις αυτές· διότι από αυτά δεν επιχειρεί να συναγάγει το συναφές και απαράλλακτον κατά την φύσιν, αλλά την διαφοράν των υποστάσεων. Και δεν πείθεται ούτε στον μέγαν Βασίλειον, ο οποίος στο όγδοον κεφάλαιον Προς Αμφιλόχιον λέγει· «το ότι δημιουργεί διά του Υιού ο Πατήρ ούτε ατελή καθιστά την δημιουργίαν του Πατρός ούτε άτονον δηλώνει την ενέργειαν του Υιού, αλλά παριστά το ηνωμένον του θελήματος».

Επομένως ο λέγων ότι κατά την χορηγίαν το Πνεύμα προέρχεται δια του Υιού και εκ του Υιού παριστάνει καλώς την ομοβουλίαν του Πατρός και του Υιού. Διότι το άγιον Πνεϋμα χορηγείται στους αξίους με ευδοκίαν του Πατρός και του Υιού και με συνευδοκίαν ιδικήν του. Αυτοί δε οι λατινόφρονες συνάγοντες από παράνοιαν ότι το Πνεύμα έχει την ύπαρξιν δια του Υιού και εκ του Υιού, παριστούν αυτό δυσσεβώς ως έργον ευδοκίας και θελήσεως και κτίσμα εξ ανάγκης, αλλ' όχι ως καρπόν θείας φύσεως. Διότι κατά τον ιερόν Δαμασκηνόν έργον θείας θελήσεως είναι η κτίσις, αλλ' όχι η θεότης, άπαγε· «διότι, πάλιν κατά τον αυτόν, η προαιώνιος και αΐδιος γέννησις και εκπόρευσις δεν είναι της θείας θελήσεως αλλά της θείας φύσεως».

Επιγραφή δευτέρα

Επειδή υπάρχουν μερικοί αντιλέγοντες στις μαρτυρίες των γραφών, οι οποίες δηλώνουν ότι το Πνεύμα είναι εκ του Πατρός δια του Υιού, συνελέγησαν και οι παρούσες μαρτυρίες των γραφών, οι οποίες δηλώνουν ότι ο Υιός είναι προσεχώς (ευθέως) και αμέσως εκ Πατρός προς συμπλήρωσιν των μαρτυριών υπέρ της δια του Υιού προελεύσεως του Πνεύματος. Διότι αν το Πνεύμα δεν ήταν δια του Υιού, διατί δεν ελέχθη ότι και αυτό είναι αμέσως εκ του Πατρός;

Αντεπιγραφή δευτέρα

Και όμως ελέχθη ότι και το θείον Πνεύμα είναι αμέσως εκ Πατρός και έτσι έχει εντελώς αναιρεθεί η πρόφασις και παράστασις της δυσσεβείας. Διότι ο επώνυμος της θεολογίας Γρηγόριος λέγει στα Έπη ότι το άγιον Πνεύμα είναι δεύτερον από τον Πατέρα, όπως και ο Υιός. Ο δε Νύσσης μαζί με πολλά άλλα λέγει ότι εκάτερον αναφέρεται προς έν πρόσωπον, το πατρικόν, άνευ του τρόπου της υπάρξεως. Αλλά, λέγει, «και του ανθρώπου τα πρόσωπα δεν έχουν ευθέως την ύπαρξιν από το αυτό πρόσωπον, ώστε είναι πολλά και διάφορα πλην των αιτιατών και τα αίτια. Δεν συμβαίνει όμως το ίδιον επί της αγίας Τριάδος· διότι έν και το αυτό είναι το πρόσωπον, από το οποίον γεννάται ο Υιός και εκπορεύεται το άγιον Πνεύμα. Διό και έχομε το θάρρος ένα Θεόν να λέγομε εγκύρως τον ένα αίτιον μετά των αιτιατών αυτού».

Τί εννοούν δε οι λέγοντες ότι το άγιον Πνεύμα εκπορεύεται εκ του Πατρός και διαμένει εν τω Υιώ και ότι εκ του Πατρός εν τω Υιώ διήκει και ότι εκ του Πατρός είναι και συνακολουθεί τον Λόγον; Όπως επίσης οι λέγοντες ότι το άγιον Πνεύμα είναι κοινωνίαν και αγάπην του Πατρός και του Υιού; Προς τούτοις δε οι λέγοντες ότι έκαστον των προσώπων έχειν (αναφέρεται) προς το άλλο όχι ολιγώτερον από όσον προς εαυτό; Τί δε εννοεί ο ψαλμωδός λέγων, «αι χείρες σου με έκτισαν και με έπλασαν»; Άραγε όλοι αυτοί δεν δεικνύουν ότι και το Πνεύμα είναι αμέσως εκ του Πατρός;

Επιγραφή τρίτη

Κατεστρώθησαν και οι παρούσες μαρτυρίες των γραφών σε ενίσχυσιν της έννοιας των μαρτυριών που δηλώνουν ότι το Πνεύμα δεν είναι αμέσως αλλά δια του Υιού εκ του Πατρός. Διότι, εάν το Πνεύμα ήτο αμέσως εκ του Πατρός, δεν θα ελέγετο ο μεν Υιός εικών του Πατρός, το δε Πνεύμα εικών του Υιού· και ο μεν Υιός ενέργεια του Πατρός, το δε Πνεύμα ενέργεια του Υιού· και ο μεν Υιός πρόσωπον του Πατρός, το δε Πνεύμα πρόσωπον του Υιού.

Αντεπιγραφή τρίτη

Ανοητότατε, ο οποίος επιγράφεις εδώ δυσσεβώς τα ευσεβώς λεχθέντα παρά των αγίων, πώς δεν βλέπεις ότι τα κοινά και φυσικά δεν έχουν καμμίαν διαφοράν επί της υψίστης και προσκυνητής Τριάδος; Διότι εις Θεός υπάρχει, μία εικών, μία θέλησις, μία ενέργεια Πατρός, Υιού και αγίου Πνεύματος. Εκτός των άλλων λοιπόν, όταν λέγεται και πρόσωπον άλλον ετέρου από αυτά, πρόκειται για φυσικόν, αλλ’ όχι υποστατικόν και είναι δηλωτικόν της απαραλλάκτου ομοιώσεως, αλλ’ όχι του τρόπου της υπάρξεως, άπαγε. Συ δε, μη λέγων άλλον πρόσωπον κατ’ αυτήν την έννοιαν, αλλά υποστατικώς, δεν δύνασαι πλέον να είσαι μύστης της Τριάδος. Διότι εάν ο Υιός είναι το πρόσωπον του Πατρός, καθ’ όσον το Πνεύμα θα είναι εξ αυτού και του Υιού, δεν θα είναι πλέον εις το έξης ο Πατήρ άλλον πρόσωπον από τον Υιόν, ούτε ο Υιός άλλον από το Πνεύμα. Βλέπεις ότι οι μεν μαρτυρίες των αγίων έχουν ευσεβώς και καλώς, από σε όμως εκλαμβάνονται κακώς και δυσσεβώς;

Επιγραφή τετάρτη

Επειδή μερικοί, μη παραδεχόμενοι την εντός της Τριάδος μεσιτείαν του Υιού, φανερώς θεολογουμένην παρά των άγιων, αρνούνται και γενικώς να αναφέρουν όνομα τάξεως στην Τριάδα, συνελέγησαν οι παρούσες μαρτυρίες των γραφών προς δήλωσιν του ότι το Πνεύμα συνάπτεται με τον Πατέρα διά του Υιού και προς παράστασιν του ότι αναφέρεται ολοφάνερα τάξιν στην Τριάδα.

Αντεπιγραφή τετάρτη

Ψευδολογείς περί των ευσεβών, ταλαίπωρε. Διότι επί της αγίας Τριάδος γνωρίζουμε τάξιν, αλλά την ευσεβή· την δε τάξιν την δεικνύουσαν εξ ανάγκης τρίτον το άγιον Πνεύμα από του Πατρός, την οποίαν σύ στέργεις μετά του Ευνομίου, ως δυσσεβή που είναι, δεν την παραδεχόμεθα. Ψευδολογείς δε και κατά των μαρτυριών των γραφών· διότι λέγουν όχι μόνον τον Υιόν, αλλ' ενίοτε και τον Πατέρα, ένωσιν του Υιού και του Πνεύματος, άλλοτε δέ το Πνεύμα μέσον και κοινόν του Υιού και του Πατρός, και η τάξις, η οποία ισχυρίζεσαι ότι λέγεται ολοφάνερα, είναι σαφές ότι δεν είναι περί του Υιού και του αγίου Πνεύματος. Γίνεται δε δεκτή και η μεσιτεία του Υιού, για τούς συνετούς όμως εις τα θεία όχι κατά την ύπαρξιν του Πνεύματος, αλλά κατά την ομολογίαν όπου θέτουν το άγιον Πνεύμα όχι αμέσως μετά τον Πατέρα, για να μην φανεί και αυτό γεννητόν. Τα τοιαύτα λοιπόν λέγονται από τους άγιους καλώς, ο δε συλλέξας και προθέσας αυτά εδώ, τα χρησιμοποιεί κακώς και δυσσεβώς, έλκων αυτά προς την κακοδοξίαν του.

Αρχαίο Κείμενο

ΑΝΤΕΠΙΓΡΑΦΑΙ ΕΙΣ ΤΑΣ ΠΑΡΑ ΤΟΥ ΒΕΚΚΟΥ ΥΠΕΡ ΛΑΤΙΝΩΝ ΕΠΙΓΡΑΦΑΣ

Ἐπιγραφή πρώτη

Χρήσεις γραφικαί διάφοροι συλλεγεῖσαι εἰς ἀπόδειξιν τοῦ εἶναι τό Πνεῦμα τό ἅγιον καί ἐκ τοῦ Υἱοῦ, μεθ᾿ ἅς ἕτεραι καταστρωννύονται εἰς ἀπόδειξιν τοῦ εἶναι τό Πνεῦμα διά τοῦ Υἱοῦ ἐκ τοῦ Πατρός. Καί ἐπειδή αἱ μέν ἐκ τοῦ Υἰοῦ αἱ δέ διά τοῦ Υἱοῦ ἀποδεικνύουσιν εἶναι τοῦτο, εἰς παράστασιν τοῦ ἰσοδυνάμου τῆς "διά" καί τῆς "ἐκ", ἀκολούθως παρευθύς, ἕτεραι γραφικαί χρήσεις καταστρωννύονται, δι᾿ ὥν τό τῶν προθέσεων τούτων ἰσοδύναμον ἀποδείκνυται.

Ἀντεπιγραφή πρώτη

Ὅταν ἐπί τῆς θεολογίας ἰσοδυναμῶσιν ἀλλήλαις ἡ “ἐκ” καί ἡ “διά”, οὐ τήν διαίρεσιν οὐδέ τήν διαφοράν παριστῶσι τῆς ἁγίας Τριάδος, ἀλλά τήν ἕνωσιν καί τήν ἀπαραλλαξίαν, ἥτις ἐστί κατά τήν φύσιν καί τήν ὁμοβουλίαν. Δείκνυται γάρ ἐντεῦθεν μιᾶς καί τῆς αὐτῆς εἶναι φύσεως καί δυνάμεως καί ἐνεργείας καί θελήσεως ὁ Πατήρ καί ὁ Υἱός καί τό Πνεῦμα τό ἅγιον, ὁ δ᾿ ἐνταῦθα καταγράψας τά τῶν ἁγίων ρητά καί οὕτως ἐπιγράψας τήν διαφοράν κακῶς καί δυσσεβῶς τῶν θείων ὑποστάσεων ἐπιχειρεῖ δεικνῦναι διά τοῦ τῶν τοιούτων προθέσεων ἰσοδυνάμου καί ὅτι ἐκ τῶν δύο ὑποστάσεων καί παρ᾿ἑκατέρας τούτων διαφόρως ἔχει τήν ὕπαρξιν ἡ μία τῶν τριῶν προσκυνητῶν ὑποστάσεων, τουτέστι τό Πνεῦμα τό ἅγιον. Φανερόν οὖν ὡς αἱ μέν τῶν ἁγίων ρήσεις ἔχουσιν εὐσεβῶς τε καί καλῶς, ἐκλαμβάνονται δέ παρά τοῦ συνειλοχότος καί καταγράψαντος ἐνταῦθα ταύτας κακῶς τε καί δυσσεβῶς.

Ὅτι δέ τήν ἕνωσιν καί τήν ἀπαράλλακτον ἐν πᾶσιν ἡ τοιαύτη δείκνυσι “διά”, ὅταν δηλονότι ἰσοδυναμῇ τῇ “ἐκ”, ὁ θεῖος Μάξιμος παρίστησι σαφῶς, περί τινων εἰπόντων διά τοῦ Υἱοῦ τό Πνεῦμα, γράφων πρός Μαρῖνον, «οὐκ αἰτίαν τόν Υἱόν ποιοῦντας σφᾶς αὐτούς ἀπέδειξαν, μίαν γάρ ἴσασι τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ Πνεύματος τόν Πατέρα αἰτίαν, τοῦ μέν κατά τήν γέννησιν τοῦ δέ κατά τήν ἐκπόρευσιν, ἀλλ᾿ ἵνα τό δι᾿ αὐτοῦ προϊέναι δηλώσωσι καί ταύτῃ τό συναφές τῆς οὐσίας καί ἀπαράλλακτον παραστήσωσι». Σαφές οὖν ἐντεῦθεν ὡς ὁ Βέκκος οὗτος δυσσεβῶς ἐκλαμβάνει τάς τοιαύτας ρήσεις˙ οὐ γάρ τό συναφές καί ἀπαράλλακτον, ὅ ἐστι κατά τήν φύσιν, ἀλλά τό διαφέρον τῶν ὑποστάσεων ἐκ τούτων ἐπιχειρεῖ συνάγειν, οὐδέ τῷ μεγάλῳ Βασιλείῳ πειθόμενος˙ καί οὗτος γάρ ἐν ὀγδόῳ τῶν Πρός Ἀμφιλόχιον κεφαλαίῳ φησί˙ «τό διά τοῦ Υἱοῦ δημιουργεῖν τόν Πατέρα, οὔτε ἀτελῆ τοῦ Πατρός τήν δημιουργίαν συνίστησιν, οὔτε ἄτονον τοῦ Υἱοῦ παραδηλοῖ τήν ἐνέργειαν, ἀλλά τό ἡνωμένον τοῦ θελήματος παρίστησιν».

Ὁ γοῦν λέγων διά τοῦ Υἱοῦ καί ἐκ τοῦ Υἱοῦ τό Πνεῦμα προϊέναι κατά τήν χορηγίαν τήν ὁμοβουλίαν τοῦ Πατρός καί τοῦ Υἱοῦ παρίστησι καλῶς. Εὐδοκίᾳ γάρ τοῦ Πατρός καί τοῦ Υἱοῦ καί αὐτό συνευδοκοῦν τοῖς ἀξίοις χορηγεῖται τό Πνεῦμα τό ἅγιον. Οἱ δέ λατινόφρονες οὗτοι συνάγοντες ἐκ παρανοίας διά τοῦ Υἱοῦ καί ἐκ τοῦ Υἱοῦ τήν ὕπαρξιν τό Πνεῦμα ἔχειν εὐδοκίας καί θελήσεως ἔργον καί κτίσμα ἐξ ἀνάγκης, ἀλλ᾿ οὐ θείας φύσεως καρπόν ὑπάρχειν τό Πνεῦμα τό ἅγιον παριστῶσι δυσσεβῶς. Κατά γάρ τόν ἱερόν Δαμασκηνόν ἔργον θείας θελήσεως ἡ κτίσις, ἀλλ᾿ οὐχ ἡ θεότης, ἄπαγε˙ «οὐ γάρ τῆς θείας θελήσεως, ἀλλά τῆς θείας φύσεως, αὖθις κατά τόν αὐτόν, ἡ προαιώνιος καί ἀΐδιος γέννησίς τε καί ἐκπόρευσις».

Ἐπιγραφή δευτέρα

Ἐπειδή εἰσί τινες ἀντιλέγοντες ταῖς γραφικαῖς χρήσεσι, τοῖς δηλοῦσαις διά τοῦ Υἱοῦ εἶναι τό Πνεῦμα ἐκ τοῦ Πατρός, συνελέγησαν καί αἱ παροῦσαι γραφικαί χρήσεις, αἱ δηλοῦσαι προσεχῶς καί ἀμέσως τόν Υἱόν ἐκ Πατρός εἶναι, εἰς συγκρότησιν τῶν δηλουσῶν χρήσεων διά τοῦ Υἱοῦ εἶναι τό Πνεῦμα. Εἰ γάρ μή ἦν τό Πνεῦμα διά τοῦ Υἱοῦ, διατί μή καί αὐτό ἀμέσως ἐρρήθη εἶναι ἐκ τοῦ Πατρός;

Ἀντεπιγραφή δευτέρα

Καί μήν ἐρρήθη καί τό θεῖον Πνεῦμα ἐκ Πατρός ἀμέσως καί ἀνῄρηταί σου παντάπασιν ἡ τῆς δυσσεβείας πρόφασίς τε καί παράστασις. Γρηγόριος γάρ ὁ τῆς θεολογίας ἐπώνυμος δεύτερον ἐν τοῖς Ἔπεσιν ἀπό τοῦ Πατρός εἶναί φησι τό Πνεῦμα τό ἁγιον καθά καί τόν Υἱόν. Ὁ δέ Νύσσης, σύν πολλοῖς ἑτέροις, πρός ἕν πρόσωπον, τό πατρικόν, ὡσαύτως ἔχειν ἑκάτερόν φησιν, ἄνευ τοῦ τρόπου τῆς ὑπάρξεως. Ἀλλά καί τά τοῦ ἀνθρώπου, φησί, πρόσωπα οὐκ ἀπό τοῦ αὐτοῦ προσώπου κατά τό προσεχές ἔχει τό εἶναι, ὡς πολλά καί διάφορα εἶναι πρός τοῖς αἰτιατοῖς καί τά αἴτια. Ἐπί δέ τῆς ἁγίας Τριάδος οὐχ οὕτως˙ ἕν γάρ πρόσωπον καί τό αὐτό, τοῦ Πατρός, ἐξ οὗπερ ὁ Υἱός γεννᾶται καί τό Πνεῦμα τό ἅγιον ἐκπορεύεται. Διό καί κυρίως τόν ἕνα αἴτιον μετά τῶν αὑτοῦ αἰτιατῶν ἕνα Θεόν φαμεν τεθαρρηκότως».

Τί δέ οἱ λέγοντες ἐκ τοῦ Πατρός ἐκπορεύεσθαι καί ἐν τῷ Υἱῷ διαμένειν τό Πνεῦμα τό ἅγιον καί ἐκ τοῦ Πατρός ἐν τῷ Υἱῷ διήκειν καί ἐκ τοῦ Πατρός εἶναι καί τῷ λόγῳ συμπαρομαρτεῖν; Ἔτι δέ οἱ κοινωνίαν καί ἀγάπην εἶναι λέγοντες τοῦ Πατρός καί τοῦ Υἱοῦ τό Πνεῦμα τό ἅγιον; Πρός δέ τούτοις οἱ πρός τό ἕτερον ἕκαστον ἔχειν τῶν προσώπων λέγοντες οὐ ἧττον ἤ πρός ἑαυτό; Τί δέ ὁ ψάλλων «αἱ χεῖρες σου ἐποίησάν με καί ἔπλασάν με»; Ἆρ᾿ οὐχ ἅπαντες οὗτοι ἀμέσως εἶναι καί τό Πνεῦμα δεικνύουσιν ἐκ τοῦ Πατρός;

Ἐπιγραφή τρίτη

Κατεστρώθησαν καί αἱ παροῦσαι γραφικαί χρήσεις εἰς συγκρότησιν τῆς ἐννοίας τῶν δηλουσῶν χρήσεων , μή ἀμέσως ἀλλά διά τοῦ Υἱοῦ ἐκ Πατρός εἶναι τό Πνεῦμα. Εἰ γάρ ἀμέσως ἦν τό Πνεῦμα ἐκ τοῦ Πατρός, οὐκ ἄν ἐρρήθη ὁ μέν Υἱός εἰκών τοῦ Πατρός, τό δέ Πνεῦμα εἰκών τοῦ Υἱοῦ˙ καί ὁ μέν Υἱός ἐνέργεια τοῦ Πατρός, τό δέ Πνεῦμα ἐνέργεια τοῦ Υἱοῦ˙ καί ὁ μέν Υἱός πρόσωπον τοῦ Πατρός, τό δέ Πνεῦμα πρόσωπον τοῦ Υἱοῦ. 

Ἀντεπιγραφή τρίτη

Ἀνούστατε, ὁ δυσσεβῶς ἐπιγράφων ὧδε τά παρά τῶν ἁγίων εὐσεβῶς εἰρημένα, πῶς οὐ συνορᾷς ὅτι τά κοινά καί φυσικά ἐπί τῆς ἀνωτάτω καί προσκυνητῆς Τριάδος οὐδεμίαν ἔχουσι διαφοράν; Εἷς γάρ Θεός, μία εἰκών, μία θέλησις, μία ἐνέργεια Πατρός, Υἱοῦ καί ἁγίου Πνεύματος. Οὐκοῦν πρός τοῖς ἄλλοις, ὅταν καί  πρόσωπον ἕτερον ἑτέρου τούτων λέγηται, φυσικόν ἐστιν, ἀλλ᾿ οὐχ τοῦ τρόπου τῆς ὑπάρξεως, ἄπαγε. Σύ δέ μή οὕτω πρόσωπον ἕτερον λέγων, ἀλλ᾿ ὑποστατικῶς, οὐκέτ᾿ ἔχεις εἶναι μύστης τῆς Τριάδος. Εἰ γάρ τοῦ Πατρός ἐστιν ὁ Υἱός τό πρόσωπον, ὡς ἐξ αὐτοῦ καί τοῦ Υἱοῦ τό Πνεῦμα, οὐκέτ᾿ ἔσται λοιπόν ὁ Πατήρ πρόσωπον ἕτερον παρά τόν Υἱόν, οὐδέ παρά τό Πνεῦμα ὁ Υἱός. Ὁρᾷς ὡς αἱ μέν τῶν ἁγίων ρήσεις ἔχουσιν εὐσεβῶς τε καί καλῶς, παρά δέ σοῦ ἐκλαμβάνοντα κακῶς καί δυσσεβῶς; 

Ἐπιγραφή τετάρτη

Ἐπειδή τινες μή καταδεχόμενοι τήν ἐν τῇ Τριάδι μεσιτείαν τοῦ Υἱοῦ, προδήλως παρά τῶν ἁγίων θεολογουμένην ἀπαρνοῦνται καί τό ὅλως λέγειν ὄνομα τάξεως ἐν τῇ Τριάδι, συνελέγησαν αἱ παροῦσαι γραφικαί χρήσεις εἰς δήλωσίν τε καί τό Πνεῦμα διά τοῦ Υἱοῦ συνάπτεσθαι τῷ Πατρί καί εἰς παράστασιν τοῦ λέγεσθαι ἀριδήλως τάξιν ἐν τῇ Τριάδι. 

Ἀντεπιγραφή τετάρτη 

Καταψεύδῃ τῶν εὐσεβῶν, ταλαίπωρε. Ἴσμεν γάρ τάξιν ἐπί τῆς ἁγίας Τριάδος, ἀλλά τήν εὐσεβῆ˙ τήν δέ δεικνῦσαν τρίτον ἐξ ἀνάγκης ἀπό τοῦ Πατρός τό Πνεῦμα τό ἅγιον, ὡς δυσσεβῶς ἔχουσαν, ἥν σύ μετ᾿ Εὐνομίου στέργεις, οὐ καταδεχόμεθα. Καί τῶν γραφικῶν δέ καταψεύδῃ χρήσεων˙ οὐ γάρ τόν Υἱόν μόνον, ἀλλ᾿ ἔσθ᾿ ὅτε καί τόν Πατέρα τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ Πνεύματος ἕνωσίν φασιν, ἄλλοτε δέ τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ Πατρός τό Πνεῦμα μέσον καί κοινόν αὐτοῖς˙ καί ἥν ‘ἀριδήλως’ φῄς τάξιν, σαφές ὡς οὐ περί τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ ἁγίου Πνεύματος ἐστι. Στέργεται δέ καί ἡ μεσιτεία τοῦ Υἱοῦ, ἀλλ᾿ οὐ κατά τήν ὕπαρξιν τοῦ Πνεύματος τοῖς τά θεῖα συνετοῖς, ἀλλά κατά τήν ὁμολογίαν, μή προσεχῶς τῷ Πατρί τῷ Πνεῦμα τό ἅγιον τιθεῖσιν, ἵνα μή δόξῃ καί τοῦτο γεννητόν. Τά τοιαῦτα τοίνυν τοῖς ἁγίοις λέγεται καλῶς, ὁ δέ συνειλοχώς ταῦτα καί προθείς ἐνταῦθα πρός τήν οἰκείαν μεθέλκων κακοδοξίαν κακῶς καί δυσσεβῶς αὐτοῖς χρῆται.