ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΚΑΙ Η ΑΛΗΘΕΙΑ (Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΑΙΡΕΣΩΣ ΤΟΥ ΦΙΛΙΟΚΒΕ) 1

IGNACE DE LA POTTERIE, S. J.

Η ΑΛΗΘΕΙΑ ΣΤΟΝ ΑΓΙΟ ΙΩΑΝΝΗ

Δημοσιεύθηκε με την συνδρομή του Πανεπιστημιακού  Ιδρύματος του Βελγίου. Ρώμη, Biblical Institute Press, 1977
------------------------------------------------------------------------------------------------------
Ο Μπαλτάσαρ, ο μεγάλος θεολόγος τού Οικουμενισμού, είχε γράψει σχετικά μέ τό Φιλιόκβε, ότι οι Ελληνες (οχι οι Ορθόδοξοι) είχαν ισχυρισθεί ότι τό Πνεύμα, όπως αναφέρει καί τό Ευαγγέλιο, εκπορεύεται εκ' τού Πατρός καί μόνον. Αλλά δυστυχώς συγχρονοι μελετητές αποδεικνύουν ότι καί αυτός ο λόγος τού Ευαγγελίου αναφέρεται στήν χρονική πρόοδο τού Παρακλήτου. Γιά νά αποδείξουν ότι οι δύο εκδοχές είναι ίσες. Ενα από αυτά τά κείμενα είναι τό παρόν, όπου στήν επόμενη συνέχεια ο φιλόδοξος καθολικός θά μάς αποδείξει τό λάθος τών Ελλήνων Πατέρων.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Ο ΠΑΡΑΚΛΗΤΟΣ, ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ

ΙΙ. Οι πέντε υποσχέσεις

Γ. Ο ΠΑΡΑΚΛΗΤΟΣ, ΜΑΡΤΥΡΑΣ ΤΟΥ ΙΗΣΟΥ (15, 26-27)  

Με την τρίτη υπόσχεση προσεγγίζουμε μία σχετικά νέα μορφή της δραστηριότητoς του Αγίου Πνεύματος. Ενώ στην προηγούμενη υπόσχεση τονίζεται κυρίως ο δογματικός του ρόλος, εδώ ο Παράκλητος εμφανίζεται ως μάρτυρας του Ιησού.

« Όταν όμως θα έλθει ο παράκλητος,

τον οποίο εγώ θα σας στείλω παρά του πατρός,

το Πνεύμα της αλήθειας, που εκπορεύεται από τον πατέρα,

εκείνος θα μαρτυρήσει περί εμού.

Αλλά και εσείς επίσης, θα δώσετε μαρτυρία,

Διότι είστε μαζί μου από την αρχή» (15, 26-27)

Η μετάφραση αυτή υπονοεί και την λύση πολλών ερμηνευτικών προβλημάτων. Οι σελίδες που ακολουθούν θα προσφέρουν μια λεπτομερή απόδειξη.

1. Μαρτυρία και δίωξη

Το γεγονός είναι αναμφισβήτητο: τόσο το τμήμα που προηγείται αυτού του εδαφίου (15, 18-25) όσο και αυτό που έπεται (16, 1-4) πραγματεύεται το μίσος του κόσμου και τις διώξεις, Και παρ’ όλα αυτά, κατά περίεργο τρόπο, η περικοπή μας η ίδια δεν αναφέρει εμφανώς κανένα από τα παραπάνω θέματα. Γεγονός που οδήγησε πολλούς κριτικούς ερμηνευτές να δηλώνουν ότι αυτά τα αποσπάσματα περί του Παρακλήτου δεν έχουν καμία σχέση με ό,τι τα περικλείει, ούτε ως προς την μορφή ούτε ως προς το περιεχόμενο. Αν όμως ήταν αλήθεια, θα έπρεπε να συνάγουμε κάποια σημαντικά συμπεράσματα σχετικά με την ερμηνεία αυτών των περικοπών. Μια τέτοια διάθεση φιλολογικής κριτικής μάς φαίνεται ωστόσο αβάσιμη, για πολλούς λόγους.

1. Και πρώτα από την άποψη της μορφής θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι σύμφωνα με πολύ καλούς μελετητές του κειμένου, τους οποίους ακολουθούν αρκετοί σύγχρονοι εκδότες, η περικοπή 26 συνδέεται με την προηγούμενη με τον σύνδεσμο δε. Θα πρέπει επομένως να τον διατηρήσουμε. Σ’ αυτήν ακριβώς την περίπτωση, το κείμενο δημιουργεί έναν άμεσο δεσμό ανάμεσα στο εν λόγω εδάφιο και το υπόλοιπο κείμενο: υποδεικνύει ένα είδος αντίθεσης ανάμεσα στην έννοια του μίσους του κόσμου και την μαρτυρία του Παρακλήτου. Μέσα από αυτήν την αντίθεση ερμηνεύεται πολύ καλύτερα η χρήση της αντωνυμίας εκείνος στο τέλος της περικοπής 26: «Αλλά, όταν θα έλθει ο Παράκλητος…, εκείνος θα μαρτυρήσει περί εμού». Η εμμονή αυτή δεν μπορεί να γίνει κατανοητή παρά μόνον ως άμεσος υπαινιγμός στο προηγούμενο εδάφιο και κυρίως στις περικοπές 22-25, στις οποίες και περιγράφεται το μίσος το κόσμου κατά του Ιησού: « Έγινα ο στόχος του μίσους του κόσμου», λέει ο Ιησούς· «αλλά σύντομα θα έρθει ο Παράκλητος, και εκείνος θα μαρτυρήσει περί εμού». Θα πρέπει λοιπόν εδώ να πούμε ότι η έκκληση αυτή στην μαρτυρία του Πνεύματος συνδέεται άμεσα με την προηγούμενη αναφορά στην εχθρότητα του κόσμου: εξ αιτίας αυτού του μίσους, ο Παράκλητος οφείλει να «μαρτυρήσει», και επειδή ο κόσμος αρνήθηκε τον Ιησού (18,20,23,25), το Πνεύμα θα δώσει μαρτυρία περί αυτού (26)

2. Εξ άλλου, το θέμα της μαρτυρίας καθ’ εαυτό, που αναφέρεται στα εδάφια 26-27, είναι πολύ λιγότερο άσχετο με το θέμα του μίσους του κόσμου και των διώξεων απ’ όσο μπορεί να ισχυρισθεί κανείς. Ας θυμηθούμε ότι η έννοια της μαρτυρίας έχει μιαν απόχρωση δικανική και ρητορική· ειδικά στον Άγιο Ιωάννη ο όρος αυτός επικαλείται ένα κλίμα αμφισβήτησης, ένα εχθρικό περιβάλλον, μία δικονομική αντιπαράθεση ανάμεσα στον Ιησού και τον κόσμο. Γίνεται κατανοητό επομένως το γιατί μερικοί συγγραφείς θεώρησαν ότι μπορούν να ερμηνεύσουν την παρουσία των δύο εδαφίων μας σε αυτό το σημείο (δηλ. μετά την ανάπτυξη του θέματος περί του μίσους του κόσμου), επικαλούμενοι απλώς μιαν αλληλουχία ιδεών.

Αλλά εκείνο το οποίο μας εκπλήσσει ιδιαίτερα είναι ότι η αναφορά σ’ αυτό το τμήμα στο μίσος του κόσμου και την μαρτυρία του Πνεύματος (και των μαθητών) παρουσιάζει πολλές φιλολογικές αναλογίες με τις περικοπές της συνοπτικής παράδοσης, που αναφέρονται στην διδασκαλία του Πνεύματος κατά τις εσχατολογικές διώξεις. Τα κείμενα αυτά βρίσκονται στο δεύτερο μέρος της ομιλίας περί της αποστολής των μαθητών στο κατά Ματθαίον (10, 17-25), στο 12^ο Κεφάλαιο του κατά Λουκά (11-12), αλλά κυρίως στην μεγάλη εσχατολογική ομιλία της τριπλής παραδόσεως (Ματθαίος 24, 9-14, Μάρκος 13, 9-13, Λουκάς 21, 12-19) , από όπου πιθανότατα αρχικά προέρχονται. Θα αναφερθούμε στις διάφορες αυτές αναλογίες, σύμφωνα με την σειρά που ακολουθείται στο κείμενο του Ιωάννη, σε όλο το απόσπασμα 15,18 – 16,4· θα κρατήσουμε για το τέλος την αναζήτηση αναλογιών στις δύο περικοπές μας του 15, 26-27.

α) Στην αρχή αυτού του αποσπάσματος, ο Ιησούς αναφέρεται με επιμονή στο μίσος του κόσμου εναντίον του και εναντίον των μαθητών του (15, 18-19 και 22-25)· πρόκειται για εσχατολογικό περιεχόμενο, που έχει προηγουμένως υπογραμμισθεί με επίταση στους τρείς συνοπτικούς: έσεσθε  μ ι σ ο ύ μ ε ν ο ι  υπό πάντων (Ματθ. 10,22 και 24,9 = Μάρκος 13,13 = Λουκάς 21,17).

β) Στο 15,20 ο Ιησούς υπενθυμίζει στους μαθητές του τα λόγια που τους έχει ήδη αναφέρει: «Ο δούλος δεν είναι ανώτερος (μείζων) από τον κύριόν του» (13,16), Μία παρόμοια διατύπωση βρίσκεται ήδη στην ομιλία περί της αποστολής των μαθητών στο κατά Ματθαίον, σε στενή σχέση με το μίσος των ανθρώπων και τις διώξεις: «Δεν υπάρχει μαθητής ανώτερος του διδασκάλου, ούτε δούλος ανώτερος (υπέρ) από τον κύριό του» (Ματθ. 1^ο,24 και Λουκάς 6,40).

γ) Στο δεύτερο μέρος του ίδιου εδαφίου (15,20), ο Ιησούς προαναγγέλλει την δίωξη των μαθητών: «Εάν εμέ κατεδίωξαν, θα καταδιώξουν και εσάς»· η ίδια προαγγελία βρίσκεται και στο κατά Λουκάν 21,12: «Θα σας συλλάβουν και θα σας καταδιώξουν» (Ματθ. 10,23: «Όταν θα σας καταδιώξουν…»).

δ) Σύμφωνα με τα τρία συνοπτικά ευαγγέλια, οι μαθητές θα γίνουν στόχος κακομεταχείρισης εις το όνομα του Ιησού: δια το όνομά μου (Ματθ. 10,22 και 24,9 = Μάρκος 13,13 = Λουκάς 21,17). Στο κατά Ιωάννη 15,21 ομοίως ο Ιησούς δηλώνει: «Όλα αυτά θα τα κάνουν σ’ εσάς δια το όνομά μου». Είναι σημαντικό να παρατηρήσουμε ότι η διατύπωση των συνοπτικών δια το όνομά μου εμφανίζεται εδώ στο κατά Ιωάννη, ενώ δεν αναφέρεται πουθενά αλλού στο ίδιο Ευαγγέλιο, ούτε και στις Επιστολές του. Άρα πιθανότατα συνδέεται με μια παλαιότερη παράδοση, που αντιπροσωπεύεται σε ένα προηγούμενο στάδιο, από τα συνοπτικά Ευαγγέλια.

ε) Η προαγγελία των διώξεων αποβλέπει στην προστασία των μαθητών από τον σκανδαλισμό: «Αυτά σας τα λέω για να σας προστατέψω από τον σκανδαλισμό: ίνα μη σκανδαλισθήτε» (16,1). Αν και με διαφορετικό περιεχόμενο, το θέμα του σκανδαλισμού (απώλεια της πίστεως) συναντάται στο ίδιο πλαίσιο της προαγγελίας των διώξεων στο κατά Ματθ.24,10: «σκανδαλισθήσονται πολλοί», που σημαίνει ότι πολλοί θα υποκύψουν.

στ) Είναι κυρίως διαφωτιστικό να συγκρίνουμε τις δύο παραδόσεις σχετικά με τη μεταχείριση των μαθητών στις Συναγωγές: και εδώ υπάρχει πιθανότατα μια αντιστοιχία, παρά τον διαφορετικό προσανατολισμό του κειμένου του Ιωάννη. Σύμφωνα με την συνοπτική παράδοση θα παραδώσουν (παραδιδόντες, Λουκάς 21,12) τους μαθητές στις συναγωγές και στα εβραϊκά δικαστήρια, θα τους οδηγήσουν δέσμιους (εισφέρωσιν, Λουκάς 12,11 ,) θα τους δείρουν και θα τους μαστιγώσουν (δαρήσεσθε, Μάρκος 13,9, μαστιγώσουσι, Ματθ. 10,17· πρόκειται δηλαδή για κακομεταχείρηση που θα υποστούν οι μαθητές στα εβραϊκά δικαστήρια. Εκτός όμως από τις Συναγωγές και τα δικαστήρια, τα συνοπτικά Ευαγγέλια αναφέρουν επίσης δικαστές και εξουσίες (Λουκάς 12,11), ηγεμόνες και βασιλείς (Ματθ. 10,18 - Λουκάς 21,12). Ο Ιωάννης από την πλευρά του αναφέρει μόνον τις Συναγωγές· επί πλέον δεν κάνει μνεία χτυπημάτων που θα δεχθούν οι μαθητές, αλλά αναφέρεται στην θανάτωσή τους και σε μια καθ’ εαυτήν εκδίωξη: «Θα σας εκδιώξουν από τις Συναγωγές: αποσυναγώγους ποιήσουσιν υμάς» (16,2). Ας σημειώσουμε ότι, σε ολόκληρη την Κ. Δ. ο όρος αποσυνάγωγος δεν χρησιμοποιείται παρά μόνον από τον Ιωάννη, ο οποίος τον επικαλείται στο Ευαγγέλιο τρείς φορές (9,22 - 12,42 - 16/2). Το έδαφος όμως της ιδέας όπως εκφράζεται εδώ είχε ήδη προετοιμάσει ο Λουκάς στην εκδοχή του ((sic)) περί της επί του Όρους ομιλίας: και όταν αφορίσωσιν υμάς (Λουκάς 6,22), όπου η λέξη αφορίζειν σημαίνει κατά πάσα πιθανότητα: αποκλεισμό από την κοινότητα, αφορισμό. Στο 16,2 ο Ιωάννης επιμένει ιδιαίτερα, εισάγοντας τον όρο αποσυνάγωγος· τονίζει έτσι την αντίθεση ανάμεσα στους μαθητές του Χριστού και την Συναγωγή και αναγγέλλει την πλήρη ρήξη ανάμεσα στον Χριστιανισμό και τον Ιουδαϊσμό, γεγονός που αντανακλά χωρίς αμφιβολία την συγκεκριμένη κατάσταση της αποστολικής Εκκλησίας.

ζ) Έτσι λοιπόν, υπάρχουν παράλληλες αναφορές στα συνοπτικά Ευαγγέλια για σχεδόν κάθε εδάφιο των κεφαλαίων 15,18 έως 16,4. Μπορούμε επομένως τώρα να προσεγγίσουμε άμεσα την ανάλυση τον δύο εδαφίων μας, 15, 26-27, και να τα συγκρίνουμε, και αυτά επίσης, με την συνοπτική παράδοση. Στο εδ. 26, η ερμηνεία που αποδίδει ο Ιωάννης σχετικά με το Πνεύμα, ὃ  π α ρ ά  τ ο υ   π α τ ρ ό ς εκπορεύεται, φαίνεται να είναι επανάληψη, κατά το ύφος του Ιωάννη, μιας παλαιότερης διατύπωσης, που πιστοποιείται από τον Ματθαίο (10, 20) στην ομιλία περί της αποστολής των μαθητών: το πνεύμα  τ ο υ  π α τ ρ ό ς  υμών. Αυτό μοιάζει πιθανό, δεδομένου ότι πολύ σπάνια αναφέρεται στην Κ. Δ. το Πνεύμα σε σχέση με τον Πατέρα: εκτός από τα δύο αυτά εδάφια του Ματθ. 10,20 και του Ιωαν. 15,26 (και την παράλληλη αναφορά στο 14, 26), συναντούμε μόνο, απ’ ότι φαίνεται, την έκφραση την επαγγελίαν του Πατρός στον Λουκά 24, 49 και στις Πράξεις 1,4, όπου γίνεται μνεία της αποστολής του Πνεύματος «που υποσχέθηκε ο Πατήρ», καθώς και σε τρία αποσπάσματα των Επιστολών που ομιλούν για «το Πνεύμα του» (1^η προς Θεσσαλονικείς 4,8 – προς Εφεσίους 3, 16 – 1^η Ιωάννου 4, 13).

η) Φτάνουμε έτσι λοιπόν στο καθ’ εαυτό θέμα της μαρτυρίας. Στο 15, 27, ο Ιησούς αναγγέλλει στους μαθητές ότι θα δώσουν μαρτυρία, διότι ήσαν μαζί του από την αρχή. Το εδάφιο αυτό μας φέρνει στη μνήμη αποσπάσματα από το βιβλίο των Πράξεων (1, 8 και 5, 32). Επικαλείται επίσης ένα συγκεκριμένο απόσπασμα των συνοπτικών, στην εσχατολογική ομιλία: αποβήσεται υμίν εις μαρτύριον (Λουκάς 21, 31 – Ματθ. 24, 14 και Μ΄ρκ. 13, 9). Η ακριβής σημασία αυτής της διατύπωσης είναι χωρίς αμφιβολία, κατά κάποιον τρόπο απροσπέλαστη. Αλλά μας αρκεί να παρατηρήσουμε το γεγονός ότι η έννοια της μαρτυρίας εμφανίζεται αυθόρμητα μέσα σε ένα περιεχόμενο που αφορά τις διώξεις των μαθητών του Ιησού.

θ) Τέλος, μένει να εξετάσουμε τη σημαντικότερη διατύπωση, που αναφέρεται στο τέλος του 15, 26, την μαρτυρία του Πνεύματος της αλήθειας: «Εκείνος (ο Παράκλητος) θα μαρτυρήσει περί εμού». Σε αντίθεση με τα περισσότερα από τα προηγούμενα εδάφια των 15, 18 – 16, 4, δεν μπορούμε εδώ να υποδείξουμε ένα κείμενο των συνοπτικών με παράλληλο περιεχόμενο. Εν τούτοις η εμφάνιση του Αγίου Πνεύματος υπογραμμίζεται με έμφαση στο κατά Ματθαίον (10, 20) και στο κατά Μάρκον (13, 12), όπου ο Ιησούς αναγγέλλει στους μαθητές, ότι όταν θα οδηγηθούν στα δικαστήρια, δεν θα απολογηθούν οι ίδιοι, αλλά το Πνεύμα θα ομιλήσει εξ αυτών (Μάρκ.) ή δι’ αυτών (Ματθ.)· για τον Λουκά (12, 12), ο ρόλος του Πνεύματος δεν είναι πλέον απλώς να «ομιλήσει», αλλά να «διδάξει» στους μαθητές τί πρέπει να πουν. Πουθενά, εντούτοις, στα συνοπτικά Ευαγγέλια, η δράση αυτή του Πνεύματος δεν αποκαλείται μαρτυρία: στην ευαγγελική φιλολογία αποτελεί ιδιαιτερότητα του Ιωάννη. Στο βιβλίο των Πράξεων συναντάμε όμως σημαντικές παράλληλες αναφορές. Την ημέρα της Αναλήψεως, υπόσχεται ο Ιησούς στους μαθητές, ότι η δύναμις του Αγίου Πνεύματος θα τους καταστήσει μάρτυρες στην Ιερουσαλήμ και μέχρι τα πέρατα της γης (Πράξεις 1, 8). Σε δύο ακόμη περιπτώσεις ο ρόλος του Πνεύματος αναφέρεται συγκεκριμένα, σε σχέση με την μαρτυρία· πρώτον κατά την απολογία του Πέτρου ενώπιον του εβραϊκού Συνεδρίου: «Εμείς είμαστε μάρτυρες αυτών των πραγμάτων, εμείς και το Άγιο Πνεύμα [τό κείμενο γράφει  καί τό Πνεύμα τό Αγιο, πού είναι τό πνεύμα τού Κυρίου.] το οποίο ο Θεός παρέδωσε σε αυτούς που τον υπακούουν», (5, 32)· καθώς και στη δίκη του Στεφάνου, ο οποίος αποκαλείται από τον Παύλο μάρτυρας του Ιησού (22, 20):  «Αλλά δεν ημπορούσαν να αντισταθούν εις την σοφία και εις το Πνεύμα με το οποίο ομιλούσε (ο Στέφανος)» (6, 10). Είναι λοιπόν σαφές ότι το Άγιο Πνεύμα, με την δύναμή του, εμπνέει τους πρώτους χριστιανούς μάρτυρες. Πρέπει κυρίως να παρατηρήσουμε, τόσο για τον Πέτρο όσο και για τον Στέφανο, ότι πρόκειται για ένα εχθρικό περιβάλλον, ένα δικαστήριο· ότι βρίσκονται υπό δίωξη και απολογούνται (μαρτυρούν) τον Χριστό ενώπιον ενός ανθρώπινου δικαστηρίου.

3. Εδώ αναδύεται ένα συγκεκριμένο συμπέρασμα: θα πρέπει να απορρίψουμε οριστικά την άποψη των κριτικών που διατείνονται ότι τα δύο αυτά εδάφια δεν σχετίζονται με το περιεχόμενο αυτών που τα περιβάλλουν άμεσα. Τόσο η μορφή του κειμένου ( ο σύνδεσμος δε στην αρχή του 26 και η εμφατική χρήση του εκείνος) όσο και η συχνή συσχέτιση του περιεχομένου με την αρχαιότερη παράδοση αποδεικνύουν ότι η μαρτυρία του Αγίου Πνεύματος σχετίζεται εμφανώς με το θέμα των μεσσιανικών διώξεων. Στα συνοπτικά Ευαγγέλια και στις Πράξεις το Πνεύμα εμφανίζεται εν όψει της μαρτυρίας που θα πρέπει να δώσουν οι μαθητές του Χριστού. Στον Ιωάννη, 15, 26, επίσης η μαρτυρία του Πνεύματος της αληθείας θα πρέπει να ερμηνευθεί στο πλαίσιο της αναφοράς στο μίσος του κόσμου και στις διώξεις.

Αλλά. παρ’ όλη την εμφανή σχέση του με την προηγούμενη παράδοση, το κείμενο που εξετάζουμε διατηρεί και έναν καθαρά «ιωαννικό» χαρακτήρα. Με την μέχρις εδώ λεπτομερή παράλληλη εξέταση των κειμένων παρατηρήσαμε ότι κάθε συγκεκριμένο θέμα αναφέρεται, κατ’ άλλον τρόπο όμως, στα προηγούμενα Ευαγγέλια από ό,τι στο κατά Ιωάννην. Το ίδιο πιθανότατα ισχύει και για την περίπτωση της μαρτυρίας. Θα ήταν λοιπόν σφάλμα να ερμηνεύσουμε αποκλειστικά, ή ακόμη και κατά κύριο λόγο το κείμενο μας

 με βάση τα προηγούμενα συνοπτικά Ευαγγέλια ή της Πράξεις των Αποστόλων. Θα πρέπει κυρίως να το εξηγήσουμε στη βάση του ίδιου του περιεχομένου του.

Συνεχίζεται