ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ DE TRINITATE ΤΟΥ ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΥ (9)

Συνεχίζεται από Τρίτη, 27 Μαΐου 2014

 ΤΟΥ Pierre Hadot. 

 

                Προφανώς λοιπόν ο Βιττορίνο, μεταστραφείς στον Χριστιανισμό, δεν μπορούσε να αφήσει χώρο στην Χαλδαϊκή Θεουργία. Αλλά μπορούμε να σημειώσουμε πώς σ'αυτόν οι σχέσεις ανάμεσα στην θεωρία και στην ιεροτελεστία είναι ανάλογες με εκείνες που διαμορφώθηκαν από την τάση του Πορφύριου. Τα Χριστιανικά μυστήρια παίζουν έναν πολύ μικρότερο ρόλο στην σύνθεση του Βιττορίνο. Ο άνθρωπος μπορεί να σωθεί μέσω της θεωρίας του Λόγου. [Τραγικό λάθος, διότι θεωρία σημαίνει μετοχή, ενώ η σωτηρία είναι ένωση με τον Κύριο]. Εγκαταλείποντας την αισθητή γνώση η οποία ξεγέλασε την ψυχή.

                Ο Πορφύριος και ο Ιάμβλιχος αντιτίθενται ακόμη και για τις εξηγητικές τους μεθόδους. Η μέθοδος τού Πορφύριου είναι πλουραλιστική. Μελετά κάθε χωρίο του κειμένου που σχολιάζει και το αναλύει καθαυτό, χωρίς να προσπαθεί να ενοποιήσει την ερμηνεία του. Προτείνει πολλές εξηγήσεις στο ίδιο κείμενο, χωρίς να απαιτεί κάποια συνέπεια. Η εξηγητική του Ιάμβλιχου είναι αντιθέτως συστηματική. Ερμηνεύει όλες τις λεπτομέρειες τού κειμένου σύμφωνα με το βασικό του σχέδιο, όπως για παράδειγμα σύμφωνα με την προοπτική της Φυσικής ή της ηθικής ή της λογικής. Και πάνω απ' όλα επανασυνδέεται πάντοτε με το μεταφυσικό επίπεδο ή με το Θεολογικό. Αυτό είναι ιδιαιτέρως φανερό στον σχολιασμό του Ιάμβλιχου στις κατηγορίες τού Αριστοτέλη (πανταχού δε την νοεράν θεωρίαν εκάστω σχεδόν των κεφαλαίων επιτιθείς, ο Ιάμβλιχος. Συμπλίκιος, Στις κατηγορίες σ. 2,13).

                Ο Πορφύριος λοιπόν και ο Ιάμβλιχος αντιτίθενται όμως πιο βαθειά ακόμη στις θεωρίες τους οι οποίες αφορούν τις πρώτες αρχές, και από εδώ μπορούμε να χαρακτηρίσουμε με μεγαλύτερη σιγουριά, τον φιλόσοφο από τον οποίο επηρεάζεται ο Βιττορίνο. Όλοι οι ιστορικοί του νεοπλατωνισμού υπογράμμισαν με έμφαση το φαινόμενο του πολλαπλασιασμού των υποστάσεων στο σύστημα του Ιάμβλιχου. Το Ένα δεν είναι τίποτε άλλο από έναν ενδιάμεσο όρο ανάμεσα στην άφατη Αρχή και την νόηση, και ο νοητός κόσμος χωρίζεται με την σειρά του σε νοητά και νοερά. Αλλά αυτό το φαινόμενο εξηγείται με πολλές δυσκολίες, δυστυχώς. Ο Πορφύριος υπήρξε ο πρώτος σχολιαστής των ''Χαλδαϊκών λόγων'' και είχε φορτώσει τοιουτοτρόπως σ' όλον τον νεοπλατωνισμό που ακολούθησε μία πολύ σύνθετη προβληματική. Και πράγματι τα ''Χαλδαϊκά λόγια'' τα οποία γράφτηκαν επί Μάρκου Αυρηλίου, παρουσιάζονται σαν ένα φιλοσοφικό σύστημα πολύ κοντινό στον Νουμένιο και πιστό οπωσδήποτε στις θέσεις τού Μεσοπλατωνισμού. Αντιστοιχούσαν λοιπόν σ' ένα στάδιο που προηγήθηκε του Πλωτίνου.

                Έτσι λοιπόν ο σχολιασμός αυτών των λόγων, για έναν μαθητή του Πλωτίνου, και το χρέος του να παραμείνει πιστός στο γράμμα των λόγων αυτών, καθότι εθεωρούντο ιεροί, αποτελούσε μία νοητική εργασία πολύ δύσκολη. Συγκεκριμένα τα λόγια αυτά τοποθετούσαν πάνω από το όλον, την Τριάδα, την οποία σχημάτιζε ο Πατήρ, δηλαδή τον υπέρτατο Θεό, την δύναμή του και την νόησή του. Μία Τριάδα που αποτελούσε όμως μία μονάδα, καθότι αυτές οι δυνάμεις ήταν ταυτόσημες με τον ίδιο τον Πατέρα. Μία τέτοια θέση δημιουργούσε λοιπόν άλυτα προβλήματα στους νεοπλατωνικούς. Πού έπρεπε να τοποθετήσουν στο σύστημά τους, αυτή την υπέρτατη Τριάδα, την οποία ονόμαζαν η "νοητή Τριάδα"; Σ' αυτή ακριβώς την ερώτηση ο Πορφύριος και ο Ιάμβλιχος έδιναν μία εκ διαμέτρου αντίθετη απάντηση!

                Ένα κείμενο του Δαμάσκιου εκθέτει καθαρά την διαφωνία: "Τώρα ας εξετάσουμε αυτό: υπάρχουν πρό της νοητής πρώτης Τριάδος δύο πρώτες αρχές, δηλαδή η απολύτως άρρητος αρχή και στην συνέχεια η ασύντακτος προς την Τριάδα; Αυτή είναι η γνώμη τού μεγάλου Ιάμβλιχου, στο 28ο βιβλίο της Χαλδαικής τελειότατης Θεολογίας. Δηλαδή όπως πίστεψαν και οι περισσότεροι που ήλθαν μετά από αυτόν, μετά την άρρητον αιτίαν έρχεται μόνον η πρώτη Τριάδα των νοητών; Ή πρέπει να εγκαταλείψουμε αυτή την υπόθεση και να πούμε με τον Πορφύριο, πώς ο Πατήρ της Νοητής Τριάδος είναι η μοναδική Αρχή κάθε πράγματος". Το οποίο στην πρωτότυπη ελληνική γραφή έχει ως εξής: "Μετά δε ταύτα εκείνο προβαλλώμεθα εις επίσκεψιν, πότερον δύο εισίν αι πρώται αρχαί πρό της νοητής πρώτης Τριάδος ή τε πάντη άρρητος και η ασύντακτος προς την Τριάδα, καθάπερ ηξίωσεν ο μέγας Ιάμβλιχος εν τω Κηω Βιβλίω της Χαλδαϊκής τελειοτάτης Θεολογίας, ή ως οι πλείστοι των μετ' αυτών εδοκίμασαν, μετά την άρρητον αιτίαν και μίαν είναι την πρώτην Τριάδα των νοητών ή και ταύτης υποβησόμεθα της υποθέσεως, κατά δε τον Πορφύριον ερούμεν την μίαν των πάντων αρχήν είναι τον Πατέρα της νοητής Τριάδος;".

                Μας είναι δύσκολο να γνωρίσουμε τέλεια τους λόγους που ώθησαν τον Ιάμβλιχο να διακρίνει τοιουτοτρόπως την άρρητο αρχή, την ασύντακτο αρχή και την νοητή Τριάδα. Μπορούμε να αναγνωρίσουμε κατ 'αρχάς στην θεωρία του, όπως και στους συνεχιστές του, την προσήλωσή του στην ανησυχία του Πλωτίνου να εξασφαλίσει την απόλυτη υπερβατικότητα της Αρχής.

                Η νοητή Τριάδα των Χαλδαϊκών λόγων αντιστοιχεί σε μία πραγματικότητα η οποία ενέχει πολλαπλότητα και νοερή δραστηριότητα, και δεν μπορεί παρά να είναι μεταγενέστερη από το Ένα. Αλλά γιατί να υπάρχουν δύο Αρχές πρίν από αυτή; [Διότι δεν είναι οντολογία]. Πρέπει να αναγνωρίσουμε ίσως σ' αυτό το σημείο μία θέληση η οποία ωθεί τον Πλωτινισμό μέχρι τις ακραίες του συνέπειες. Για τον Ιάμβλιχο πράγματι η δεύτερη Αρχή είναι το Ένα. Αυτός ανακαλύπτει αυτή την δεύτερη αρχή εφαρμόζοντας την μέθοδο του παραδοσιακού πυθαγορισμού: επιστρέφει στις αρχές του ζεύγους των αντιθέτων που συνιστούν όλη την πραγματικότητα, δηλαδή το Ένα ή πρώτη Μονάδα και την αόριστη Δυάδα, και στην συνέχεια ξεπερνά αυτό το ζεύγος των αρχών για να φτάσει το Ένα, καθολική αρχή η οποία προηγείται κάθε αντιθέσεως. Τοποθετεί στο ίδιο επίπεδο και θέτει σε σχέση Μονάδα, Δυάδα και νοητή Τριάδα, καθώς αυτή η τελευταία προέρχεται από τις άλλες δύο και τοποθετεί στο αμέσως ανώτερο επίπεδο το ανώτερο από κάθε διαχωρισμό Ένα και από κάθε σχέση. Αλλά γι'αυτόν η έννοια του Ενός έχει ακόμη ένα νοητό περιεχόμενο και δεν μπορεί επομένως να είναι η απολύτως υπερβατική αρχή: Είναι αναγκαίο λοιπόν να τοποθετήσουμε πρίν από το Ένα, ένα άρρητο, ένα απόλυτο άφατο, άγνωστο.

                Η ερμηνεία του Πορφύριου, της υπέρτατης Τριάδος, των Χαλδαϊκών λόγων είναι πολύ πιο απλή. Όχι μόνον δεν θέτει υπερβατική αρχή πρίν από το Ένα, αλλά δεν τοποθετεί ούτε το ίδιο το Ένα πρίν από την Τριάδα. Το Ένα γίνεται ο πρώτος όρος αυτής της Τριάδος. Πρέπει να κατανοήσουμε τοιουτοτρόπως την διατύπωση του Δαμάσκιου. "Ο Πατήρ της νοητής Τριάδος είναι η μοναδική Αρχή κάθε πράγματος". Και πράγματι ο Πατήρ είναι ο πρώτος όρος αυτής της Τριάδος και η μοναδική αρχή δεν είναι παρά το Ένα. Έτσι οι ύστεροι νεοπλατωνικοί κατανοούν την θεωρία του Πορφύριου και την θέτουν κάτω από σκληρή κριτική. Τον κατηγορούν ότι κρατάει μαζί το Ένα και αυτό που ακολουθεί μετά από αυτόν. Πρέπει να ολοκληρώσουμε λοιπόν ότι ο Πορφύριος σχολιαστής των Λόγων, θυσιάζει την υπερβατικότητα του Ενός, την οποία όμως ο Πορφύριος σαν μαθητής του Πλωτίνου δέχεται απολύτως; Και όμως μία τέτοια ασυνέπεια δεν είναι εντελώς αδύνατη. Και θα δούμε με την βοήθεια του Βιττορίνο πώς μπόρεσε ο Πορφύριος να υποστηρίξει ταυτόχρονα δύο θέσεις, οι οποίες φαινομενικώς είναι τόσο αντιφατικές.

Συνεχίζεται

Αμέθυστος.