ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ DE TRINITATE TOY AYΓΟΥΣΤΙΝΟΥ (8)

Συνεχίζεται από Τετάρτη, 21 Μαΐου 2014

ΤΟΥ Pierre Hadot. 

 Έχει γίνει αποδεκτό από όλους πως ο Πορφύριος υπήρξε «ο πνευματικός δάσκαλος» στην Δύση, ξεκινώντας από τον IV αιώνα. Ο μεγάλος εχθρός των Χριστιανών. Αυτός αποκαλύπτει τον νεοπλατωνισμό στους Λατίνους φιλοσόφους. Και εάν ο Ιάμβλιχος θριαμβεύει στην Ανατολή, χωρίς να αποκλείει εντελώς τον Πορφύριο, μένει άγνωστος στην Δύση μέχρι το τέλος του IV αιώνος. Και φυσικά τα κείμενα του Πορφυρίου επηρέασαν αποφασιστικά τον Βιττορίνο.

Ο Ιάμβλιχος υπήρξε μάλλον μαθητής του Πορφυρίου στην Ρώμη. Ο Πορφύριος δίδασκε, εάν κρίνουμε από τα βιβλία που έγραψε μετά την συνάντησή του με τον Πλωτίνο, μια θεωρία που περιείχε σημαντικά στοιχεία από την πλατωνική παράδοση, όπως  του Νουμένιου, του Λογγίνου, στοιχεία του Πλωτίνου και τέλος στοιχεία θρησκευτικής φιλοσοφίας παρμένα από τα «Χαλδαϊκά λόγια», των οποίων ο Πορφύριος υπήρξε ο πρώτος σχολιαστής. Αυτές οι τρεις πλευρές επανεμφανίζονται και στον Ιάμβλιχο και θα διοχετευθούν στην συνέχεια χάρη στην επήρειά του σε όλον τον μετέπειτα νεοπλατωνισμό. Ο Πορφύριος ξεκίνησε πρώτος αυτή την σύνθεση ανάμεσα στον παραδοσιακό πλατωνισμό, τον πλωτινισμό και τον Χαλδαϊσμό, που θα προσπαθήσουν να πραγματοποιήσουν στην συνέχεια όλοι οι νεοπλατωνικοί φιλόσοφοι μέχρι τον Δαμάσκιο. Ο Ιάμβλιχος ίσως ανακάλυψε τις καθοριστικές αρχές της συστηματοποιήσεως, αλλά ο Πορφύριος του μετέδωσε τον προβληματισμό.

Οι σχέσεις ανάμεσα στους δύο υπήρξαν φιλικές για μια κάποια περίοδο, δεδομένου ότι ο Πορφύριος αφιερώνει στον Ιάμβλιχο την πραγματεία του στο «Γνώθι σαυτόν». Αλλά στην συνέχεια ο Ιάμβλιχος, ίσως μετά τον θάνατο του Πορφυρίου, αντιτίθεται βίαια στον δάσκαλό του. Ο Πορφύριος είχε γράψει ένα βιβλίο με τον τίτλο «Γράμμα στον Ανέβω». Ο Πορφύριος θέτει σε έναν Αιγύπτιο Ιερέα ονόματι Ανέβω ή Ανεβώ, έναν αριθμό αποριών που αφορούσαν την λατρεία και την μαντεία. Και ο Ιάμβλιχος ανασκευάζει αυτές τις απορίες σε ένα έργο στο οποίο η παράδοση έδωσε τον τίτλο «Πραγματεία περί των Μυστηρίων». Το κάνει με έναν τόνο απαξιωτικής ανωτερότητος που εξέπληξε τους Ιστορικούς της φιλοσοφίας. Αναρωτήθηκαν μάλιστα πως μπόρεσε να απευθυνθεί με αυτόν τον τρόπο ο Ιάμβλιχος στον παληό του διδάσκαλο, ο οποίος είχε προχωρήσει ήδη αρκετά στα χρόνια, και έφτασαν να αμφισβητήσουν ακόμη και την αυθεντικότητα του κειμένου. Πάντως οι πρόσφατες εργασίες απέδειξαν ότι είναι του Ιάμβλιχου. Γνωρίζουμε δε επεπλέον από τον Πρόκλο πως ο Ιάμβλιχος, σχολιάζοντας τον Τίμαιο και ασκώντας κριτική σε μία ερμηνεία του Πορφυρίου, δεν είχε διστάσει να πει: «Ουδέ φιλόσοφος ο τρόπος ούτος της θεωρίας, αλλά βαρβαρικής αλαζονείας μεστός». Ίσως όμως έγραψε την πραγματεία του μετά τον θάνατο του δασκάλου του.

Η κύρια αντίθεση ανάμεσα στον Πορφύριο και τον Ιάμβλιχο είναι θρησκευτικής τάξεως. Είναι κάτι που είχαν αντιληφθεί και οι ίδιοι οι νεοπλατωνικοί. Ο Ολυμπιοδώρος γράφει για παράδειγμα: «Μερικοί τοποθετούν πριν από κάθε τι άλλο την φιλοσοφία, όπως ο Πορφύριος, ο Πλωτίνος και πολλοί άλλοι. Άλλοι όμως τοποθετούν στο πρώτο επίπεδο την «Ιερατική» τέχνη, όπως ο Ιάμβλιχος, ο Πρόκλος, οι οποίοι για Ιερατικό εννοούν μία μέθοδο προσβάσεως στο θείο, που απαιτεί μαγικές πρακτικές και μυστικισμούς και θεοσοφικές αποκαλύψεις. Η ιερατική τέχνη περιέχει ανάμεσα στα άλλα την θεουργία, δηλαδή την πρακτική μέθοδο ενώσεως με το θείο, που ανήκει στην παράδοση των Χαλδαϊκών λογίων. Έτσι λοιπόν ο Ιάμβλιχος και όσοι τον ακολουθούν σκέπτονται πως οι φιλόσοφοι που είναι καθαρά στοχαστικοί δεν μπορούν να αποκτήσουν την ένωση με τον θεό.

Και ο Ιάμβλιχος το δηλώνει ξεκάθαρα: «Η εκπλήρωση άφατων πράξεων (απερίγραπτων) που ξεπερνούν κάθε γνώση, με έναν τρόπο άξιο των θεών, και η δύναμις αρρήτων συμβόλων που είναι κατανοητά μόνον από τους θεούς, δημιουργούν την θεουργική ένωση. Έτσι λοιπόν δεν είναι μέσω της νοήσεως που εκπληρώνουμε τα ιερά πράγματα: διαφορετικά αυτή η πράξη θα ήταν αποτέλεσμα της νοήσεώς μας και θα εξαρτάτο από εμάς». (Περί των Μυστηρίων ΙΙ, 11).

Φαίνεται το βαθύ νόημα της στάσης του Ιάμβλιχου. Εάν μπορούμε να αποκτήσουμε την τέλεια ένωση με τους θεούς μέσω του στοχασμού δεν θα το κατορθώσουμε με τις δικές μας δυνάμεις. Οι θεοί σε αυτή την περίπτωση θα έπρεπε να κινηθούν σαν κατώτερα όντα. Αντιθέτως, εάν επιλέγουν αυτοί, από μόνοι τους, τις ακατανόητες πρακτικές για τους ανθρώπους, μέσω των οποίων μπορούμε να ελπίσουμε ότι θα ενωθούμε μαζί τους, τότε παραμένουν ακίνητοι καθ’ εαυτοί και διατηρούν για τον εαυτό τους την πρωτοβουλία.

Ο Πορφύριος σε αυτό το σημείο έμεινε πιο πιστός στο πνεύμα του Πλωτίνου. Γι’ αυτόν μόνον η φιλοσοφία ήταν ικανή να εξασφαλίσει την ένωση της ψυχής με τον θεό και μόνον η πλατωνική φιλοσοφία, επιτρέποντας την νοητική πρόσληψη του θείου, καθιστούσε δυνατή μια ελευθερία όλης της ψυχής! [Δεν έχει σημειωθεί ακόμη περιέργως ότι ο Πορφύριος μιλά για θεό, για το ΕΝΑ, ενώ ο Ιάμβλιχος για θεούς. Για τα αρχέτυπα δηλαδή που ορίζουν την αρμονία του κόσμου και την σοφία του ανθρώπου. Σήμερα, δια του συγκρητισμού αυτά τα αρχέτυπα τα κατασκευάζει ο άνθρωπος μόνος του, τα αφομοιώνει το Εγώ, όσο δύναται, και δημιουργεί ένα εξατομικευμένο κέντρο, σύνθετο από εγώ και εσύ, έναν καινούριο εαυτό, με τον οποίο εξασφαλίζει μια κάποια θεραπεία της ψυχής και κάποια ειρήνη. Γίνεται κοσμικός άνθρωπος, από ατομικός. Χωρίς να επιστρέφει στον αρχαίο άνθρωπο, ο οποίος σχετιζόταν αντικειμενικά, είτε με τις ιδέες, δηλαδή τα αρχέτυπα, είτε με το ΕΝΑ. Συνεχίζοντας την γνωσιολογική αρχή του Kant, ότι γνωρίζουμε μόνον αυτό που φτιάχνουμε μόνοι μας. Σήμερα φτιάχνουμε μόνοι μας την ψυχή μας. Με τα κομμάτια που αποσπούμε από την δημιουργία του θεού. Αυτή η αθανασία που εξασφαλίζουμε, φυσικά, δεν μας εξασφαλίζει και μία αθανασία και αιωνιότητα, δίπλα στον αληθινό θεό. Είναι το πιο ύπουλο είδωλο που κατασκεύασε ποτέ ο άνθρωπος. Μπορεί να το προσκυνήσει στο τέλος και ο ίδιος ο Εωσφόρος]. Χωρίς αμφιβολία ο Πορφύριος, σαν πρώτος σχολιαστής των Χαλδαϊκών λόγων, δεχόταν την νομιμότητα των θεουργικών πρακτικών που συμβούλευαν οι Χαλδαϊκοί λόγοι. Αλλά όπως φανερώνουν καλά τα αποσπάσματα από το έργο του «οπισθοδρόμηση της ψυχής», που διατηρήθηκαν, διασώθηκαν από τον Αυγουστίνο, αυτές οι πρακτικές μπορούσαν να καθαρίσουν μόνον το κατώτερο μέρος της ψυχής. Επέτρεπαν μόνον την αναγωγή της ψυχής προς τις αστρικές θεότητες. Μόνον η θεωρία μπορούσε να ξαναοδηγήσει στις Αρχές. Και δυστυχώς η θεωρία δεν ήταν προσιτή σε όλους και δεν υπήρχε άλλη καθολική οδός σωτηρίας.

«Και ο Πορφύριος, παρότι με κάποιο δισταγμό και με έναν λόγο κατά κάποιο τρόπο σε χαμηλούς τόνους, υπόσχεται μέσω της θεουργίας κάποιο καθαρμό της ψυχής. "Nam et Porphyrius quandam quasi purgationem animae per theurgiam". [Από εδώ κατάγεται το πουργκατόριο (καθαρτήριο), η κάθαρση των ψυχών, που δίδαξε ο Δάντης και υιοθέτησε σαν δόγμα της η Καθολική Εκκλησία, αποκαλύπτοντας για άλλη μια φορά τον αρχαίο ελληνικό φιλοσοφικό της χαρακτήρα, ντυμένο με Χριστιανική Ιεροπρέπεια]. Αυτός όμως δεν δέχεται ότι αυτή η τέχνη μπορεί να προσφέρει σε κάποιον τη δυνατότητα να επιστρέψει στον θεό, και έτσι μπορούμε να τον παρατηρήσουμε να γλιστρά ανάμεσα στο πάθος μιας ανίερης περιέργειας και την φιλοσοφική διδασκαλία. Την μία στιγμή προειδοποιεί  γι' αυτή την τέχνη ότι είναι πλάνη, επικίνδυνη στην πρακτική της και απαγορευμένη από τους νόμους, την άλλη όμως, σαν να υποχωρεί στους θαυμαστές του, δηλώνει πως είναι χρήσιμο να καθάρουμε ένα μέρος της ψυχής, όχι το νοητικό μέρος, με την βοήθεια του οποίου γίνεται αντιληπτή η αλήθεια των νοητών απολύτως διαφορετικών από τα φυσικά πράγματα, αλλά το πνευματικό εκείνο μέρος, χάρη στον οποίο συλλαμβάνονται από την ψυχή οι εικόνες των φυσικών πραγματικοτήτων». (Η πολιτεία του Θεού Χ,9,2)!

Επίσης πολιτεία του Θεού Χ,29,1! «Αναγνωρίζεις όμως την χάρη, από την στιγμή που λες πως μόνον σε μερικούς εδόθη να φτάσουν στον θεό, μέσω της δυνάμεως της νοήσεως».

(Συνεχίζεται)

Αμέθυστος