Ο θάνατος είναι ένας δάσκαλος από την Γερμανία- Η φούγκα τού θανάτου κατά Heidegger

Der Tod ist ein Meister aus Deutschland-Heideggers Todesfuge

Ο θάνατος είναι ένας δάσκαλος από την Γερμανία- Η φούγκα του θανάτου κατά Heidegger

Του Ingo Zechner,

Ομιλία στο συνέδριο:

Lecture held at the Tenth Annual Interdisciplinary German Studies Conference

(»Finite Subjects: Mortality and Culture in Germany«), University of California at Berkeley

April 6, 2002

«Μαύρο γάλα της αυγής σε πίνουμε την νύχτα

σε πίνουμε το μεσημέρι ο θάνατος είναι ένας δάσκαλος από

την Γερμανία

σε πίνουμε το βράδυ και το πρωί πίνουμε και πίνουμε»

Paul Celan

Ο Emmanuel Levinas  είπε κάποτε πως ο θαυμασμός του για τον Heidegger είναι «κυρίως θαυμασμός τού Είναι και Χρόνος. Στο αποκορύφωμα της διαμάχης περί Heidegger, ο Jacques Derrida ομολόγησε, πως συχνά αισθάνθηκε πως ρωτά αυτούς που ξαφνικά άρχισαν να ενδιαφέρονται για τον εθνικοσοσιαλισμό τού Heidegger, την απλή ερώτηση: «Διαβάσατε το Είναι και Χρόνος;» Ο Levinas είπε πως το 1927, όταν εκδόθηκε το βιβλίο, το 1933 ήταν ακόμα αδιανόητο. Αυτό που εννοούσε με το «ακόμα αδιανόητο» ήταν η αφιέρωση τού Heidegger στον εθνικοσοσιαλισμό, που κορυφώθηκε στις 27 Μαΐου του 1933 όταν ανέλαβε την πρυτανεία του Πανεπιστημίου τού Freiburg και εξέφρασε ξεκάθαρα τις πεποιθήσεις του στην ομιλία που εκφώνησε. Στην ομιλία μου σήμερα, θέλω να θέσω την εξής ερώτηση: Δεν υπάρχουν ήδη στο Είναι και Χρόνος αυτές οι «συγγένειες», οι «συγχρονότητες» και οι «κοινές πηγές», του Heidegger και του εθνικοσοσιαλισμού, που επεσήμανε ο Derrida;

Για να αποφύγουμε τις παρεξηγήσεις, ας ξεκαθαρίσουμε κάτι εκ των προτέρων: με ενδιαφέρει λιγότερο η πολιτική αφιέρωση ενός σημαντικού στοχαστή και περισσότερο η πολιτική διάσταση της σκέψης του. «Σε αντίθεση με τις διαβεβαιώσεις εδώ και εκεί, υπάρχει απόλυτη συμφωνία μεταξύ της αφιέρωσης τού Heidegger και της σκέψης του», όπως το εξέφρασε ο Philippe Lacoue-Labarthe. Ο ίδιος προσθέτει: «H αφιέρωση του 1933 δεν ήταν ούτε ατύχημα ούτε σφάλμα»-«το 1933 ο Heidegger δεν σφάλλει. Αλλά το 1934,- όταν εγκαταλείπει την πρυτανεία-«γνωρίζει πως έσφαλε. Όχι  για την αλήθεια του εθνικοσοσιαλισμού, αλλά για την πραγματικότητά του.»

Λοιπόν, ας διαβάσουμε το Είναι και Χρόνος. Επειδή βιαζόμαστε θα προσπαθήσω να το κάνω επιγραμματικά, και θα πρέπει να επικεντρωθώ στα σημεία που αναφέρονται στο Είναι-προς-θάνατον.

Ο Heidegger είχε απορρίψει την έννοια τού υποκειμένου. Για διάφορους λόγους προτιμά να μιλά Da-sein. Αλλά το Da-sein κατανοεί τον εαυτό του ως υποκείμενο. Συλλαμβάνει τον εαυτό του ως διατηρούντα κάτι το ταυτόσημο σε όλες τίς διάφορες εμπειρίες του και τούς τρόπους συμπεριφοράς. Στην πολλαπλή ετερότητα δείχνει πως έχει τον χαρακτήρα του self.

Ο Heidegger όμως υποπτεύεται πως το Da-sein κλαίγεται με την μεγαλύτερη ένταση πως είναι «εγώ» όταν δεν είναι ο εαυτός του. Στό καθημερινό Dasein υπάρχει απώλεια εαυτού. Υπάρχοντας με τόν τρόπο αυτό, δεν είναι ποτέ μόνο. Υπάρχουν πάντα οι άλλοι που είναι μαζί του. Το Dasein είναι πάντα ένα Mitdasein (mit-μαζί). Το Mitdasein καθορίζει υπαρξιακά το Dasein ακόμα και εάν ένα άλλο δεν είναι παρόν και δεν γίνεται αισθητό. Το να είναι-μόνο του Dasein, είναι επίσης ένα είναι-μαζί μέσα στον κόσμο. Ο άλλος μπορεί να λείπει μόνο μέσα και για το είναι-μαζί. Το μοναχικό-είναι ένας ελλιπής τρόπος ύπαρξης του είναι-μαζί. Ποιοι είναι όμως οι άλλοι;» Το «άλλοι» δεν εννοεί τον οποιοδήποτε εκτός από εμένα-αυτούς από τους οποίους το εγώ διακρίνει τον εαυτό του. οι άλλοι είναι μάλλον εκείνοι από τούς οποίους δεν διακρίνεται κανείς.» Τουλάχιστον δεν υπάρχει διάκριση στην καθημερινότητα τού Dasein.

Όσον αφορά τον ορισμό τής καθημερινότητας, μπορούμε να δούμε πως ο Heidegger προσπαθεί να εξαφανίσει τα οντικά ίχνη δημιουργώντας μια οντολογική σύλληψη. Η καθημερινότητα με την οποία ασχολείται ο Heidegger σαν νά είναι άχρονη, πέραν τής ιστορίας, απαιτεί μια ιδιαίτερα μοντέρνα εμπειρία. Στην καθημερινότητα όπως την συλλαμβάνει ο Heidegger, ο καθένας είναι αυτό που κάνει. Και ο καθένας μπορεί να αντικαταστήσει τον καθένα. Αυτή είναι μιά γενική δυνατότητα αντικατάστασης. Είναι πολύ διαφωτιστικό να δούμε τα παραδείγματα που αναφέρει Heidegger: «Στην χρήση των μέσων μαζικής μεταφοράς, στην χρήση των υπηρεσιών πληροφόρησης, όπως οι εφημερίδες, ο καθένας είναι σαν τον επόμενο.» Το υποκείμενο τής καθημερινότητας είναι ουδέτερο, είναι ο κάποιος-το Man στα γερμανικά.

 Ο τρόπος ύπαρξης τού κάποιος είναι ο μέσος όρος και η διάσπαση (Durchschnittlichkeit και  Zerstreuung). Είναι διάσημη η ανάλυση του Heidegger περί κενολογίας (Gerede) και περιέργειας (Neugier), που είναι τα χαρακτηριστικά αυτού τού τρόπου ύπαρξης. Επισημαίνω απλώς δυο ορισμούς, που αυτά τα δυο μπορούν να αναγνωριστούν ως φαινόμενα που χαρακτηρίζουν την μοντέρνα εποχή: «η ανεδαφικότητα» (Bodenlosigkeit) της κενολογίας και «η ύπαρξη παντού και πουθενά» (Aufenthaltslosigkeit) τής περιέργειας. Και στις δύο περιπτώσεις ο Heidegger μιλά για τάση ξεριζώματος. Ο Heidegger περιγράφει το καθημερινό Dasein ως χαμένο, μπλεγμένο, πεσμένο. Αν και ο Heidegger επικαλείται το αντίθετο, είναι πολύ δύσκολο να αποφύγουμε να αναγνωρίσουμε τον τόπο τής πτώσης τού ανθρώπου-την αντίληψη μιας «πτώσης στην αμαρτία».

Ας συνοψίσουμε: το καθημερινό Dasein είναι ένα μη αυθεντικό Dasein (ein uneigentliches Dasein). Πως μπορούμε όμως να αποκτήσουμε το αυθεντικό Dasein (eigentliches Dasein). Η απάντηση του Heidegger είναι: μέσω μιας ορισμένης στάσης προς τον θάνατο.

Η εμπειρία τού θανάτου που έχουμε είναι πρώτα απ’ όλα ο θάνατος τών άλλων. «Δεν έχουμε την αυθεντική εμπειρία του θανάτου των άλλων, στην καλύτερη περίπτωση είμαστε απλώς εκεί. Αυτό μας δείχνει τα όρια τής δυνατότητας αντικατάστασης: «κανένας δεν μπορεί να αντικαταστήσει τον θάνατο από τον άλλο». Κάποιος μπορεί να πάει στον θάνατό του για τους άλλους. Αλλά το να πεθάνεις για κάποιον δεν σημαίνει ότι απομάκρυνες και τον θάνατό του. «Ο θάνατος είναι η πιο οικεία δυνατότητα του Dasein. Ακόμα και αν δεν διαφέρω από τους άλλους, ο θάνατος μου με κάνει διαφορετικό. Ο θάνατος είναι πάντα ουσιαστικά δικός μου. Ο θάνατος είναι η τελευταία και ίσως η μοναδική principium individuationis.

Δεν είναι απλώς αξιοσημείωτο πως ο Heidegger συλλαμβάνει τον θάνατο ως δυνατότητα, ως δυνατότητα τού είναι (Daseinskönnen). Ο θάνατος βέβαια είναι μόνο μια δυνατότητα, αλλά αποφασιστικής σημασίας. Κάθε Dasein χαρακτηρίζεται από την στάση του προς την δυνατότητα τού είναι. Η κατάσταση αυτής της στάσης είναι ένα διαρκές ατελείωτο (Unabgeschlossenheit). Για όσο υπάρχει το Dasein, υπάρχει κάτι που είναι μπροστά του, κάτι που ακόμα παραμένει. Όταν πια δεν υπάρχει κάτι που παραμένει, το Dasein έχει γίνει ήδη «όχι-πια-είναι» Nicht-mehr-da-sein. Ο θάνατος λοιπόν είναι μια ιδιαίτερη δυνατότητα του είναι. «Όταν το Dasein φτάσει την ολοκλήρωσή του στον θάνατο, χάνει ταυτόχρονα το είναι εδώ».

Ο Heidegger δίνει τον ακόλουθο ορισμό: «ο θάνατος είναι η δυνατότητα της απόλυτης μη δυνατότητας του Dasein.» Το καθημερινό Dasein φοβάται απλώς αυτή την δυνατότητα. Αλλά είναι ένα μη αυθεντικό Dasein εξαιτίας της αποφυγής τού θανάτου. Αν και το καθημερινό Dasein γνωρίζει πως ο θάνατος είναι μια βεβαιότητα, η καθημερινότητα καλύπτει το χαρακτηριστικό του: ο θάνατος είναι δυνατός κάθε στιγμή. Ο Heidegger αναφέρεται σε ένα παλιό γερμανικό κείμενο-που μας οδηγεί πίσω στην ερώτηση, αν κάποια συγκεκριμένη συμπεριφορά είναι αποκλειστικά γερμανική. «Μόλις γεννηθεί ένας άνθρωπος, είναι αρκετά ενήλικος για να πεθάνει.» (Der Ackermann aus Böhmen) Θα μπορύσε να πει κανείς: η ύπαρξη του Dasein είναι από την αρχή ένα είναι προς θάνατον.

Ο  Heidegger υπονοεί το είναι-προς-θάνατον είναι το ίδιο, είτε το Dasein πιστεύει πως ο θάνατος είναι το τέλος είτε όχι. Αμφιβάλλω αν είναι έτσι. Και στο σημείο μπορείτε να ακολουθήσετε τα οντικά ίχνη προς την δημιουργία μιας οντολογικής έννοιας. Ως έννοια τής καθημερινότητας, η έννοια είναι-προς-θάνατον απαιτεί μια ιδιαίτερη μοντέρνα εμπειρία: τον θάνατο του Θεού.

Σε αντίθεση προς το μη αυθεντικό, το αυθεντικό είναι-προς-θάνατον δεν χρειάζεται να αποφύγει την δυνατότητα του θανάτου. Αυτό δεν σημαίνει πως πρέπει να προκαλέσει τον θάνατο. Πρέπει να φέρει όμως την δυνατότητα του θανάτου κάθε στιγμή τού Dasein. Ο Heidegger μιλά για την προσμονή αυτής της δυνατότητας. Επιτρέψτε μου να παραθέσω τέσσερα χωρία:

1.      Προσμένοντας την αόριστη βεβαιότητα του θανάτου, το Dasein ανοίγεται σε ένα διαρκή κίνδυνο που προκύπτει από την ίδια του την παρουσία (Da). Το είναι-προς-το-τέλος πρέπει να κρατά τον εαυτό του σε αυτή την απειλή.

2.      Η προσμονή αποκαλύπτεται στην ύπαρξη, η άκρα δυνατότητα της οποίας βρίσκεται στην αυτοπαραίτηση και διαλύει κάθε προσκόλληση σε οποιαδήποτε ύπαρξη.

3.      Το να γίνει κανείς ελεύθερος για τον δικό του προσδοκώμενο θάνατο, ελευθερώνει από την αίσθηση πως είναι κανείς χαμένος στις τυχαίες δυνατότητες που μας επιβάλλονται (ο Heidegger μιλά για την «τόλμη προς τόν φόβο» και περί παθιασμένης ελευθερίας προς τον θάνατο)

4.      Επειδή η προσδοκία της δυνατότητας να-μην-προσπεραστεί κανείς αποκαλύπτει  και όλες τις άλλες δυνατότητες, η προσδοκία συμπεριλαμβάνει και την δυνατότητα να συλλάβει κανείς ολόκληρο το Dasein εκ των προτέρων με ένα υπαρξιακό τρόπο.

Ας το πούμε με όρους αυτού του συνεδρίου: Είναι η περατότητα-μάλιστα μια συγκεκριμένη στάση προς την περατότητα, μέσω της οποίας το υποκείμενο συνιστά τον εαυτό του στην πλήρη του ατομικότητα.

Υπάρχει όμως μια πολύ σημαντική παρατήρηση τού Heidegger που πρέπει να έχουμε υπ’ όψιν μας: «Η οντολογική δυνατότητα μιας αυθεντικής δυνατότητας-να-είναι-ολόκληρος τού Dasein δεν σημαίνει τίποτα, για όσο η αντίστοιχη οντική δυνατότητα-του-είναι δεν έχει δειχθεί με όρους του Dasein». Θα έλεγα πως ο εθνικοσοσιαλισμός έδωσε στον Heidegger την ιστορική ευκαιρία να το αποδείξει.

Αυτό που επισύρει την προσοχή μας στην εναρκτήρια ομιλία του ως πρυτάνεως το 1933 είναι ο εκτελεστικός της χαρακτήρας. Ο τρόπος με τον οποίο απευθύνεται είναι προτρεπτικός. Στο «Είναι και Χρόνος», το κεφάλαιο που ακολουθεί αυτό περί του είναι-προς-θάνατον εισάγει την κλήση τής συνείδησης ως προτροπή να γίνει αυθεντικό Dasein. Ο Heidegger αναφέρεται στην «ετοιμότητα προς φόβον» και την ονομάζει «αποφασιστικότητα». «Ετοιμότητα σημαίνει να αφεθεί-κανείς-στην-κλήση έξω από την απώλεια στο γενικό κάποιος». Ακολουθώντας αυτή την προτροπή, πρέπει να αποφύγει κανείς δυο πιθανές παρανοήσεις:

1.      Αποφασιστικότητα δεν είναι «απλώς μια αποδοχή των δυνατοτήτων που παρουσιάζονται ή προτείνονται (φύρερ διάταξε, εμείς σε ακολουθούμε). Είναι ο αυτοπροσδιορισμός τών πραγματικών δυνατοτήτων. Το Dasein τοποθετεί τον εαυτό του δρώντας μέσα σε μια συγκεκριμένη κατάσταση.

2.      Η αποφασιστικότητα δεν οδηγεί στην απομόνωση. «Το είναι-με-κάποιον-άλλο προκύπτει από το αυθεντικό είναι του εαυτού που είναι αποφασισμένος

Δεν έχουμε τον χρόνο να ασχοληθούμε με την εναρκτήρια ομιλία του Heidegger. Ο τίτλος της είναι «Η αυτεπιβολή τού γερμανικού πανεπιστημίου». Είναι μια προτροπή προς αποφασιστικότητα: προς «αποφασιστική αυτοπερισυλλογή» εν μέσω ενός «απορριφθέντος φαινομενικού πολιτισμού». Και παρουσιάζει τον εθνικοσοσιαλισμό ως ιστορική ευκαιρία να εμφανιστεί το αυθεντικό Dasein.

ΠΕΤΡΟΣ