Ο "ΠΡΟΟΔΕΥΤΙΚΟΣ" ΑΝΘΡΩΠΟΣ

Γράφει  ο  Θεόδωρος  Λάσκαρης

Joachim Wtetael, H Χρυσή Εποχή

Στην εποχή μας, είναι προτιμότερο να σε πουν χαζό, παρά «μη προοδευτικό άνθρωπο». Θεωρείται πλέον η ύψιστη των ύβρεων, ο πιο ταπεινωτικός προσδιορισμός. Ο ''μη προοδευτικός άνθρωπος'', αντιμετωπίζεται σαν να είναι μέλος μιας αιρετικής σέκτας. Πρέπει λοιπόν να ερευνήσουμε, εάν το εννοιολογικό περιεχόμενο που αποδίδεται στην λέξη 'πρόοδος', υπήρχε από πάντα ή είναι μία δημιουργία της νεωτερικής εποχής.

 Οι φιλοσοφικές και υπαρξιακές έννοιες με τις  οποίες είναι συνδεδεμένος αυτός ο όρος, είναι γνωστό ότι εμφανίζονται για πρώτη φορά μετά την Αναγέννηση, και συμπίπτουν με την εμφάνιση του προτεσταντισμού. Λαμβάνουν  δε πιο σαφή έννοια και σημαντικότητα με την έλευση του Διαφωτισμού. Στην αρχαιότητα όμως επικρατούσε η ακριβώς αντίθετη άποψη: οι άνθρωποι γνώριζαν την ύπαρξη ενός θαυμαστού παρελθόντος, ενώ το μέλλον το θεωρούσαν αβέβαιο και την πορεία της ανθρωπότητας να τείνει προς την παρακμή και την βαρβαροποίηση.

Αρκεί να μελετήσουμε τα έργα του Ησίοδου, για να διαπιστώσουμε την ύπαρξη ενός χρυσού παρελθόντος,  το οποίο το διαδέχονται  εποχές που γίνονται ολοένα και πιο σκοτεινές:

Χρυσό πρωτόπλασαν το γένος των βροτών ανθρώπων  οι αθάνατοι του Ολύμπου. Στην  εποχή  του  Κρόνου, όταν  εκείνος  δέσποζε  στον  ουρανό, ζούσαν κι εκείνοι  σαν θεοί· ο νους τους ξέγνοιαστος, πάθη και συμφορές  μακριά τους, μήτε τα μαύρα γηρατειά τους άγγιζαν· άφθαρτοι κι αναλλοίωτοι, πόδια και χέρια, στις  χαρές  δοσμένοι, κι  ό,τι κακό έμενε απ᾽ έξω. Ακόμη κι όταν πέθαιναν, ήταν ο θάνατός τους ύπνος  που τους δάμαζε, κι είχανε όλα τα καλά δικά τους·χωράφια γόνιμα τους έδιναν καρπό από μόνα τους, μεγάλη κι άφθονη σοδειά· κι εκείνοι πράοι, ησυχασμένοι σε έργα ευχάριστα, ευλογημένοι (…Ύστερα ο  Δίας πατέρας έφτιαξε τρίτο γένος των βροτών ανθρώπων, χάλκινο, που να μη μοιάζει στο ασημένιο πουθενά· φράξινο, ανελέητο, φριχτό.  Άλλο δεν είχαν στο μυαλό τους πάρεξ τα υπερφίαλα έργα του πολέμου, βαριά σε στεναγμούς· στάρι δεν έτρωγαν κι ήταν σκληρή η καρδιά τους σαν το ατσάλι. (Ησίοδος, Έργα και Ημέραι)

Αλλά και ο Ρωμαίος ποιητής  Πόπλιος Οβίδιος  Νάσων, έγραφε  στις «Μεταμορφώσεις»:  «Άνθισε πρώτη η εποχή του χρυσού· αυθόρμητα, χωρίς την ανάγκη δημίων, χωρίς την ανάγκη νόμων, τιμούσαν την αφοσίωση και την δικαιοσύνη.»

Τρεις Μοίρες 

Είπαμε λοιπόν ότι το μέλλον εθεωρείτο αβέβαιο και  σκοτεινό, γι’ αυτό και η μοίρα  «Άτροπος», που κόβει το νήμα της ζωής, και αντιπροσωπεύει το μέλλον, βοηθά την περιστροφή  του αδραχτιού (σύμπαντος) με το αριστερό χέρι: δεν είναι καταπληκτική η μυθολογία; Είδατε πως ταυτίζει την πρόοδο (μέλλον) με την αριστερά, και την αριστερά με το σκοτεινό και το αβέβαιο; (της ''αριστεράς και της προόδου'', όπως λέμε).                                     

Αλλά και στον Χριστιανικό Μεσαίωνα, η ιδέα για τον μελλοντική πορεία της ανθρωπότητας ήταν  απαισιόδοξη: στους έσχατους καιρούς θα πραγματοποιούνταν τα γεγονότα που περιγράφει η  Αποκάλυψη.

Με την έλευση του Ανθρωπισμού και αργότερα του Διαφωτισμού, η λέξη πρόοδος αποκτά, σταδιακά, τρεις έννοιες: Στην φιλοσοφία σημαίνει την απομάκρυνση από την θρησκευτικότητα  και την μεταφυσική, με συνέπεια την ερμηνεία του κόσμου διαμέσου υλιστικών θεωριών. Στην κοινωνιολογία, υπονοεί την κατάργηση των ιεραρχικών σχέσεων, την εξάλειψη των παραδόσεων και την επικράτηση των ελευθέριων ηθών. Στην πολιτική αποκτά την έννοια της δημοκρατικότητας και μετέπειτα ταυτίζεται με την αριστερή ιδεολογία.

Υπάρχει ένα ζήτημα: εάν η έννοια της ''προόδου'' εμπεριείχε μόνον το νόημα της τεχνολογικής εξέλιξης και την πίστη, ακόμη και αν είναι εσφαλμένη, ότι το μέλλον θα φέρει καλύτερες εποχές, δεν θα υπήρχε  ιδιαίτερο πρόβλημα. Το πρόβλημα δημιουργήθηκε όταν συνέδεσαν το μέλλον (το εμπρός) με τις τρεις έννοιες που προαναφέραμε, και το παρελθόν (το πίσω) με το σκότος. Ο λόγος που έγινε αυτό είναι προφανής: έπρεπε να συνδεθεί στο μυαλό των ανθρώπων η διαδικασία των επιστημονικών ανακαλύψεων (που έφερνε νέα πράγματα), με τις διαδικασίες στο πνευματικό και πολιτικό πεδίο, ώστε να γίνουν αποδεκτές οι αλλαγές σε αυτό το πεδίο: δηλαδή, να δημιουργηθεί η ψευδαίσθηση ότι, όπως η επιστήμη φέρνει νέα πράγματα, έτσι και η φιλοσοφικό-κοινωνικό-πολιτική σκέψη φέρνει και αυτή νέα πράγματα. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι, η ιδέα της προόδου εδραιωνόταν στα μυαλά των ανθρώπων την εποχή της βιομηχανικής επανάστασης (η εποχή του βάρβαρου καπιταλισμού), όπου οι συνθήκες κάτω από τις οποίες ζούσαν οι άνθρωποι  ήταν πολύ χειρότερες από το παρελθόν, δηλαδή τον μεσαίωνα. (βλ. το επόμενο άρθρο του Θεόδοτου)

ο 'εξ αριστερών' άνθρωπος

Πίσω λοιπόν από τις φιλοσοφικές, κοινωνιολογικές και πολιτικές σημασίες της λέξεως ''πρόοδος'', κρύβεται η γνωστική αυτό-θεοποίηση του ανθρώπου: ο άνθρωπος αρχίζει (υποτίθεται) ως ένα  πρωτόγονο ον, που με τις ολοένα και περισσότερες  ικανότητες  που αποκτά, εξελίσσεται σε ένα ανώτερο ον και θα συνεχίσει να εξελίσσεται, έως ότου να γίνει ένα αυτάρκες, αθάνατο και υπέρ-νοήμων ον. Ένας υλικός θεός. Και ως θεός, μπορεί να αλλάξει όλους τους παραδεδομένους νόμους: να σκοτώνει τα έμβρυα, να  ενώνει  τα όμοια φύλα, να λατρεύει μόνον τον εαυτό του.

Ο προοδευτικός  άνθρωπος, είναι ο ''εξ αριστερών''  άνθρωπος, αυτός  που προ-οιωνίζει την έλευση της  εποχής του ψυχικού σκότους.

Θεόδοτος