ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ (19)-ΝΟΥΣ ΚΑΙ ΛΟΓΟΣ

Συνεχίζεται από: Κυριακή, 27 Ιουλίου 2014 

ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ 

IV. ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ.  

Του Hans-Georg Gadamer.

Η Θεωρία των κατηγοριών είναι μία άλλη μορφή διακρίσεως ανάμεσα στους διάφορους τρόπους με τους οποίους το όν λέγεται, είναι μάλιστα μία αρίθμηση αυτών των τρόπων: περισσότερο από «πολλαχώς» εδώ θα έπρεπε να πούμε το Είναι (το όν) ''ποσαχώς'', δηλ.μέ πόσες σημασίες μπορούμε νά πούμε τό όν. Οπωσδήποτε οι κατηγορίες είναι ορισμοί πολύ καλά καθορισμένοι ως προς τον αριθμό και την σημασία. Αλλά εδώ ακριβώς ξαναπροτείνω τους στοχασμούς μου γύρω από την λειτουργία του ορισμού. Να ορίσουμε κάτι, θεωρώντας το για παράδειγμα σαν ποσότητα ή ποιότητα ή σχέση, σημαίνει να κατευθύνουμε την σκέψη σε ένα κάποιο νόημα, αλλά δεν σημαίνει πώς εκείνες οι κατηγορίες είναι αρχές από τις οποίες μπορούμε να συνάγουμε το ίδιο το πράγμα.

Ακόμη και για τις αιτίες ο Αριστοτέλης δεν λέει πώς είναι μόνον οι τέσσερις τις οποίες εξετάζει. Και πράγματι είναι εκείνες που τον ενδιαφέρουν για την πρόθεσή του να διακρίνει το Φυσικό όν από το μαθηματικό και από το τεχνολογικό, ή το προϊόν της τέχνης.

Ολοκληρώνοντας ας τονίσουμε ότι το καθοριστικό σημείο από το οποίο πρέπει να ξεκινήσουμε για να κατανοήσουμε τον Αριστοτέλη είναι ότι αυτός αναφέρεται πάντοτε στους συγκεκριμένους τρόπους της γλώσσας με την οποία οι άνθρωποι μιλούν για τα πράγματα. Αυτό ισχύει ακόμη και όταν είναι αυτός ο ίδιος να διατυπώνει ορισμούς και να ταξινομεί. Είναι σαν να λέει: σ’αυτό το πλαίσιο, σ’αυτή την περίπτωση, με αυτόν τον όρο προτίθεμαι να πω αυτό. Ο ορισμός επομένως δεν εξαντλεί ποτέ την ολότητα του νοήματος του πράγματος και γι’αυτό δεν καταλήγει ποτέ σάν μία έκφραση που επιβάλλεται, τελειωτική, καθοριστική. Σχετικά μ’αυτό λοιπόν ενθυμούμαι την πολεμική που, από νεαρός φοιτητής, είχα με τον Werner Jaeger γύρω από την έννοια «Φρόνησις»! Εγώ ισχυριζόμουν πώς ο Αριστοτέλης, στο έκτο βιβλίο της «Ηθικής Νικομάχειας», θέλει να σταθεροποιήση με ακρίβεια την σημασία του όρου Φρόνησις έχοντας την πρόθεση να διακρίνει τις διαφορετικές σημασίες τής γνώσεως: τέχνη, επιστήμη, δόξα, φρόνησης και ούτω καθεξής. Και τότε ο Γαίγκερ, ανακοινώνοντας πώς μέσα στα Πλατωνικά κείμενα η Φρόνησις δεν εχρησιμοποιείτο με συγκεκριμένη και καθορισμένη σημασία, έφτασε στο συμπέρασμα πώς η διάκριση και η ταξινόμηση των όρων των διαφόρων μορφών της γνώσεως δεν υπάρχει στον Πλάτωνα, αλλά εισάγεται από τον Αριστοτέλη. Έτσι ώστε, μελετώντας τον Αριστοτέλη, συνειδητοποιούμε ότι συχνά μιλά για τέχνη όπου εννοείται επιστήμη, ή για επιστήμη όπου εννοείται φρόνησις. Η αλήθεια είναι πώς η γλώσσα είναι ρευστή από την χρήση και πώς η σημαίνουσα αξία επομένως ενός όρου εξαρτάται από το πλαίσιο μέσα στο οποίο χρησιμοποιείται.

Το ίδιο πράγμα συμβαίνει με τον νου και τον λόγο: διακρίνονται, αλλά ταυτοχρόνως παραπέμπουν ο ένας όρος στον άλλον.

Είναι γνωστό ότι ο όρος νους παρουσιάζεται για πρώτη φορά στον Παρμενίδη: νοείν και νους φανερώνουν την παρουσία του Είναι. Νους είναι η άμεση αντίληψη ότι κάτι υπάρχει, όπως η όσφρηση με την οποία τα ζώα αντιλαμβάνονται κάτι απειλητικό. Αυτό είναι ο νους: πληροφορεί, προειδοποιεί πώς εδώ, αυτή την στιγμή, υπάρχει κάτι σημαντικό. Και στον Παρμενίδη, όπως γνωρίζετε, νοείν και είναι συμπλέκονται: όπου κάτι υπάρχει και η αντίληψη του υπάρχει.

Φυσικά στον Παρμενίδη βρίσκουμε και τον λόγο, αλλά μόνον με την σημασία της προσκλήσεως του αναγνώστη να ακολουθήσει τον λόγο, την επιχειρηματολογία. Δεν υπάρχει ο στοχασμός πάνω στην προοδευτική δομή του λόγου, διότι τον Παρμενίδη τον ενδιαφέρει μόνον το σημείο της αμέσου αντιλήψεως της παρουσίας αυτού που είναι. Και ακριβώς γι’αυτό δεν βρίσκουμε μία συνεπή διάκριση ανάμεσα στην αίσθηση και την νόηση και δεν θα την βρούμε ούτε στον Αριστοτέλη.

Έτσι λοιπόν πραγματικά ο λόγος είναι η μεγάλη ανακάλυψη της αθηναϊκής φιλοσοφίας : ο λόγος ο οποίος δεν είναι ποτέ μία μορφή (είδος) αμέσου αντιλήψεως (αισθήσεως), αλλά είναι πάντοτε καθ’οδόν, μία σχέση με , μία προοπτική προς κάτι. Ο Λόγος δεν είναι η αποφαντική πρόταση, με την έννοια της Αριστοτελικής λογικής. Αυτή είναι μόνον ένας ιδιαίτερος τύπος προτάσεως, ο οποίος προτιμήθηκε στην συνέχεια από την αρχαία και από την μοντέρνα λογική. Ο Λόγος έχει σχέση περισσότερο με το λογίζεσθαι, δηλαδή με τον υπολογισμό, με τον υπολογισμό. Είναι πολύ σημαντικό να συλλάβουμε αυτή την καταγωγική σημασία διότι μ’αυτόν τον τρόπο αναδύεται η σημασία του λόγου σαν ενότητος της πολλαπλότητος. Μερικές φορές οι ερμηνείες που έδινε ο Χάιντεγκερ των ελληνικών όρων ήταν βεβιασμένες, αλλά σ’αυτή την περίπτωση έβλεπε σωστά : λόγος είναι ένα ''συλλέγω το πολλαπλό προς την ενότητα''. Ο νους αντιθέτως όπως λέει ο Αριστοτέλης είναι των αρχών, είναι διαίσθηση των αρχών, αυτού που είναι πρώτο και ακριβώς γι’αυτό είναι Ένα, άμεσο.

Τόσο ο Πλάτων όσο και ο Αριστοτέλης διακρίνουν ανάμεσα στον νου και τον λόγο. Ίσως η διάκριση είναι λιγότερο αποφασιστική στον Πλάτωνα, ο οποίος με τους διαλόγους απευθυνόταν όχι μόνον στους μαθητές, αλλά πιο γενικά, στους καλλιεργημένους ανθρώπους της εποχής του και επομένως έχει λιγότερες ανησυχίες για την ακρίβεια των όρων. Παρ’όλα αυτά και ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τους δύο όρους με κάποια ελαστικότητα. Έχουμε ήδη πεί πώς όταν ταξινομεί και καθορίζει κάποιους ορισμούς, το πραγματοποιεί πάντοτε στο εσωτερικό μίας έρευνητικής προόδου η οποία παραμένει ανοιχτή. Σε μία πρόοδο στην οποία ο καθορισμός δεν είναι τελειωτικός. Γι’αυτό και δεν είναι αλήθεια πώς οι κατηγορίες του Αριστοτέλη είναι «καλά καθορισμένες. Είναι καλά καθορισμένο κάτι-με την έννοια της απολυτότητος και της Λογικής αναγκαιότητος-μόνον όταν εξάγεται σαν συνέπεια μίας προϋποθέσεως, αλλά ακριβώς αυτή η εξάρτηση σχετικοποιεί τον ίδιο τον ορισμό ανοίγοντας τον στο πεδίο της συζητήσεως και της πειθούς.

Γι’αυτό και επιμένω πάντοτε να δίνω στα μαθήματά μου έναν αυθεντικό χαρακτήρα διαλόγου, ανοιχτού και γόνιμου! Όταν τοποθετούμαι μερικές φορές η πρόθεσή μου είναι, αυτές οι τοποθετήσεις να γίνουν ένας ζωντανός διάλογος, είναι ανοιχτές δηλαδή στην αντιπαράθεση. Οπωσδήποτε θέλω να είμαι πειστικός, αλλά ακριβώς γι’αυτό γνωρίζω πώς δεν αρκούν οι νόμοι της λογικής αποδείξεως.

Συνεχίζεται

Αμέθυστος.