ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ
IV. ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ.
Του Hans Georg Gadamer.
Έτσι λοιπόν το Σύμπαν είναι αυτόματον η κίνησή του είναι αυτόματη. Αλλά τι σημαίνει αυτόματη; Ας προσέξουμε: ο όρος δεν είναι μία εξήγηση της κινήσεως, αλλά είναι μόνον μία άρνηση, μία άρνηση δηλαδή ότι υπάρχει ένα κινητό εξωτερικά από την ίδια την κίνηση. Βεβαίως δεν σημαίνει πώς η κίνηση τού ζωντανού όντος είναι αυτόματη με την έννοια πώς είναι χωρίς σκοπό, διότι αυτή η κίνηση είναι ανάπτυξη, είναι δηλαδή κίνηση η οποία κατευθύνεται καθαρά προς ένα σκοπό. Σ’αυτή την περίπτωση η κίνηση είναι μέν «αυτόματον», αλλά δεν αποκλείει, μάλιστα δε προϋποθέτει το τέλος. Ο Αριστοτέλης αφιερώνει τα κεφάλαια 4,5 και 6 του δευτέρου βιβλίου της Φυσικής στην συζήτηση των εννοιών της τύχης και του αυτόματου: «Από τύχης» είναι αυτό που ήθελα αλλά το οποίο συμβαίνει τυχαία, όπως όταν, κάνοντας έναν περίπατο, συναντώ κάποιον τον οποίο έλπιζα να ξαναδώ από καιρό. Σ’αυτή την περίπτωση η συνάντηση είναι «από τύχης», διότι η σύμπτωσή της είναι μία «τύχη», καθώς αντιστοιχεί σε μίαν επιθυμία. Πρόκειται δηλαδή, όπως συνηθίζεται να λέγεται, για μία ευτυχή περίπτωση. Η αντίληψη του Αριστοτέλη είναι ότι οι έννοιες της τύχης και της σύμπτωσης, οι οποίες συνήθως συνδυάζονται με την έλλειψη σκοπιμότητος, προϋποθέτουν αντιθέτως σκοπιμότητα, καθότι έχουν ένα νόημα μόνον σε μία σύλληψη του σύμπαντος, φυσικού και ανθρώπινου, στο οποίο τίποτε δεν συμβαίνει στην τύχη, χωρίς αιτία.
Για να ολοκληρώσουμε το θέμα του γίγνεσθαι του Φυσικού όντος, θέλω να επιστήσω την προσοχή σας στις άλλες δύο έννοιες τις οποίες χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης: Ενέργεια και δύναμις.
Εν συντομία λοιπόν, ας θυμηθούμε πώς το αποτέλεσμα μίας προόδου κατασκευής ή δημιουργίας είναι Έργον! Ενέργεια είναι ένας ανάλογος όρος. Αυτός ο όρος μοιάζει να είναι η καταγωγή του μοντέρνου όρου «ενέργεια», αλλά η εξέλιξη του δεν είναι τόσο ξεκάθαρη, διότι η σημασία της δεν έχει σχέση με την μοντέρνα σημασία της ενέργειας. [αγνοεί Φυσικά τις άκτιστες ενέργειες της ησυχαστικής παραδόσεως και χάνει την πρόοδο αυτού του όρου μετά τον Αριστοτέλη].
Η ενέργεια παραπέμπει στον βιοτέχνη, στο χειροποίητο, ο οποίος εργάζεται για να κατασκευάσει ένα συγκεκριμένο αντικείμενο. Ενεργείν σημαίνει εργάζομαι, εκτελώ, παράγω. Επομένως η ενέργεια ανακαλεί αυτό που παρήχθη, εδημιουργήθη, το έργο τού ανθρώπου, αλλά όμως εμείς έχουμε δεί ήδη πώς η αναλογία ανάμεσα στο Φυσικό γίγνεσθαι και την τεχνική παραγωγή λειτουργεί μόνον μέχρις ενός σημείου.
Γι’αυτό η σημασία του όρου αποδίδεται με ακρίβεια σε σχέση-όπως κάνει ο Αριστοτέλης, με τον όρο δύναμις. Και εδώ πρέπει να προσέξουμε από μία εύκολη ταύτιση με τον μοντέρνο όρο. Η Δύναμις δεν είναι η αφηρημένη δυνατότης, ή αόριστη, αλλά είναι πάντοτε δύναμις από κάτι συγκεκριμένο. Αυτό το σημείο είναι καθαρό ήδη από τον Χαρμίδη του Πλάτωνος. Δύναμις, με την Ελληνική σημασία, είναι η δύναμις του Φυσικού όντος, δηλαδή το γεγονός ότι είναι πάντοτε σε κίνηση προς μία συγκεκριμένη πράξη, η οποία είναι οπωσδήποτε ο σκοπός, αλλά δεν είναι ποτέ σε απόλυτη πληρότητα. Είδαμε πώς ο καρπός, κάτω από μία άποψη, δεν είναι το τέλος της ζωής του φυτού. Και εμείς όλοι είμαστε πάντοτε σε μία οδό που έχει ένα τέλος, αλλά ταυτοχρόνως, που δεν έχει ένα τέλος. Αυτό ακριβώς αντιστοιχεί στην σκέψη του Αριστοτέλη. Το όν είναι πάντοτε σε μία πρόοδο με κάποιο σκοπό, αλλά χωρίς ένα τέλος. Γι’αυτό ενέργεια είναι πάντοτε «ενέργεια του δυνάμει όντος», το ενεργεία αυτού που είναι εν δυνάμει, η παρουσία κάποιου πράγματος το οποίο όμως βρίσκεται πάντοτε σε πορεία. Αυτό είναι το γίγνεσθαι.
Θα ήθελα τώρα να απαντήσω σε μία ερώτηση που μου ετέθη. Μου ζητήθηκε λοιπόν, συγκεκριμένα, να επιχειρήματολογήσω περαιτέρω γύρω από την δυνατότητα να επεκτείνουμε την ερμηνευτική προσέγγιση στον Αριστοτέλη πέραν της πρακτικής φιλοσοφίας, εμπλέκοντας την ίδια την μεταφυσική, μία προσέγγιση –μου ειπώθηκε-που θα πήγαινε πέρα από το «Αλήθεια και Μέθοδος», ίσως πάνω στα ίχνη του Χαϊντεγκεριανού χειρογράφου του 1922. Το αίτημα μίας εμβαθύνσεως του θέματος γεννιέται από την πεποίθηση πώς ενώ είναι εύκολο να τοποθετηθεί στο ερμηνευτικό παράδειγμα, ο Αριστοτέλης της φρόνησης, είναι πιο δύσκολο να συμπεριλάβουμε σ’αυτό τον Αριστοτέλη της θεωρητικής φιλοσοφίας! Είναι αλήθεια πώς για τον Αριστοτέλη το Είναι μπορεί να λεχθεί με πολλούς τρόπους-δηλώνεται-αλλά αυτοί οι πολλοί τρόποι δεν παύουν να είναι καθορισμένες κατηγορίες οι οποίες μαζί με το δόγμα των τεσσάρων αιτιών, αφήνουν μικρό χώρο στο ερμηνευτικό παιχνίδι, στο «κακό άπειρο», όπως εγώ τό προτιμώ.
Το θέμα είναι μία πολύ καλή ευκαιρία για να δείξουμε πώς η ερμηνευτική διάσταση μπορεί να επεκταθεί σε όλα τα πεδία της φιλοσοφίας.
Είναι αλήθεια πώς η διδασκαλία του Χάιντεγκερ στάθηκε ένα ερέθισμα για την επεξεργασία της ερμηνευτικής μου, αλλά σ’αυτή επέδρασαν και οι νεανικές μου εμπειρίες στην έρευνα της κλασσικής φιλοσοφίας, στην αισθητική και στην κριτική. Βεβαίως καθοριστικής σημασίας υπήρξε η συνάντηση με την αριστοτελική έννοια της φρόνησης (φρόνησις), η οποία έπαιξε έναν θεμελιώδη ρόλο στην ανάπτυξη των ιδεών μου. Αλλά ας δούμε το σημείο που εθίχθη. Την δυσκολία δηλαδή η οποία θα εμπόδιζε μία ερμηνευτική ανάγνωση της αριστοτελικής μεταφυσικής. Κατ’αρχάς λοιπόν πρέπει να διακρίνουμε τις τέσσερις αιτίες από τις κατηγορίες. Ό όρος κατηγορείν δεν χρησιμοποιείται στον Αριστοτέλη με την δική μας σημασία. Για τον Αριστοτέλη σημαίνει προτρέπω, διδάσκω, κηρύσσω, και κάθε τύπος προτροπής είναι κατηγορείν. Το ιδιαίτερο νόημα του όρου όμως είναι κατηγορώ, ενοχοποιώ κάποιον για κάποιο έγκλημα. Αυτή είναι η θεμελιώδης σημασία του κατηγορείν. Οι τέσσερις αιτίες δεν είναι βεβαίως κατηγορίες μ’αυτή την έννοια. Είναι περισσότερο ένα σχήμα το οποίο βοηθά τον Αριστοτέλη να θέσει με ακρίβεια την αντιπαράθεση του με τους προηγηθέντες φιλοσόφους, ιδιαιτέρως δε εναντίον της πλατωνικής και πυθαγορικής μαθηματικοποίησης. [Η σημερινή αντικειμενοποίηση]. Είναι γνωστό πώς ο Αριστοτέλης δηλώνει ότι μετά τον θάνατο του Πλάτωνος η Ακαδημία έγινε μόνον μία σχολή μαθηματικών. Η θεμελιώδης έννοια την οποία πρέπει να έχουμε πάντοτε υπόψιν μας, ακόμη και σχετικά με τις τέσσερις αιτίες, είναι πάντοτε ότι «το όν πολλαχώς λέγεται». Ας θέσουμε την ερώτηση: ποιος λέει το όν με πολλούς τρόπους; Είναι αυτονόητο! Η γλώσσα. Στην γλώσσα είναι εγκατεστημένες οι διαφορετικές σημασίες σύμφωνα με τις οποίες προτίθεται ο όρος «Είναι». Η αιτία είναι ένας από τους τρόπους για να πούμε το Είναι, αλλά άλλοι-λέει ο Αριστοτέλης- χρησιμοποίησαν άσχημα αυτή την έννοια διότι απομόνωσαν την μία αιτία από την άλλη, ενώ μόνον αναφέροντας τες σ’αυτό που είναι ένα μπορούν να εξηγήσουν το ουσιώδες του Είναι.
Το σημείο είναι πάντοτε αυτό: με τις τέσσερις αιτίες ο Αριστοτέλης θέλει να λύσει το πρόβλημα τού «τι ήν είναι», θέλει να απαντήσει στην ερώτηση «Τι πράγμα είναι αυτό το όν που είναι εδώ και τώρα;» , αποφεύγοντας όμως την μαθηματικοποίησή του, διότι πρόκειται για την συγκεκριμένη συμπάγεια ενός Φυσικού όντος.
Συνεχίζεται
Αμέθυστος.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου