Συνέντευξη με τον καθηγητή von Herrmann 3

Συνέχεια από: Κυριακή 9 Ιουνίου 2019

Συνέντευξη με τον καθηγητή von Herrmann 

Ερώτηση 3: Υπαρξισμός και Γνωστικισμός

Για το θέμα αυτό οφείλω να πω από την αρχή, πως πρέπει να διακρίνουμε αυστηρώς: ο Heidegger δεν ανήκει στον Υπαρξισμό. Ο Υπαρξισμός δεν είναι μια συλλογική έννοια για όλες τις φιλοσοφίες στο επίκεντρο των οποίων βρίσκεται η ύπαρξη. Τότε και ο Heidegger θα ανήκε στον Υπαρξισμό. Ο όρος Υπαρξισμός (Existenzialismus) προέρχεται από τον Sartre. Στον Υπαρξισμό βρίσκεται στο επίκεντρο η ύπαρξη ως ύπαρξη. Σκοπό έχει την διανοητική διείσδυση της ύπαρξης. Για τον Heidegger η ύπαρξη δεν κατέχει την πρωταρχική θέση, αλλά το περί του Είναι ερώτημα (Seinsfrage). Και μόνο στο πέρασμα από την υπαρκτική ανάλυση του Dasein, υπάρχει ο δρόμος που οδηγεί στο νόημα του Είναι (Sinn vom Sein). Το νόημα του Είναι περιλαμβάνει κάθε ον, και όχι μόνο το ανθρώπινο.

Ο Hans Jonas φτάνει στο συμπέρασμα πως ο Υπαρξισμός έχει πολλά κοινά με τον μηδενισμό του Γνωστικισμού. Αν στην θέση του Υπαρξισμού βάλουμε την φιλοσοφία της υπάρξεως του Heidegger, ή καλύτερα τον στοχασμό του περί υπάρξεως στο «Είναι και Χρόνος» και την σχέση του προς τον Γνωστικισμό, τότε έχουμε την ορθή διατύπωση της ερώτησης.

Ρωτάτε αν στο έργο του Heidegger βρίσκονται στοιχεία για την σχέση του προς τον Γνωστικισμό. Κανένα στοιχείο. Αλλά, ο μεγάλος Hans Jonas, και σήμερα μερικές ερευνήτριες από την Νότια Ιταλία, καταπιάνονται με το ερώτημα και βρίσκομαι σε διάλογο μαζί τους. Στα ερωτήματα τους για το αν ο Heidegger έχει σχέση και σε ποιο βαθμό με τον Γνωστικισμό, μπόρεσα να δώσω μόνο μια γενική απάντηση: ο Heidegger δεν είχε συναντηθεί ποτέ, στην ζωή του ως στοχαστής, με τον Γνωστικισμό. Για τον λογο αυτό και δεν άντλησε κάτι από τον Γνωστικισμό. Εξωτερικά ίσως να υπάρχουν ομοιότητες, αλλά δεν μπορούμε να σπουδάσουμε και να διεισδύσουμε στην σκέψη του Heidegger, πάνω στον δρόμο του Γνωστικισμού. Μπορούμε να θέσουμε το ερώτημα, κατά πόσον υπάρχουν συνάφειες, χωρίς να τις έχει επιδιώξει ο Heidegger. Μας επιτρέπεται λοιπόν να αναζητήσουμε εξωτερικές ομοιότητες, αλλά όχι να θεωρήσουμε τον Heidegger γνωστικό, και πως άντλησε την φιλοσοφία του από τον Γνωστικισμό. Στο σημείο αυτό έθεσα τους περιορισμούς στα ερωτήματα των ερευνητριών από την Σικελία.

Με αυτά απαντήσαμε στην ερώτηση αυτή.

Ερώτηση 4: Η κληρονομιά του Heidegger.

Ρωτάτε, τι έμεινε σήμερα από το έργο του Heidegger; Όλα. Ο Heidegger είναι και παραμένει μια πολύ μεγάλη μορφή της φιλοσοφίας του 20^ου αιώνα, όσες τεχνητές συζητήσεις και να προκύψουν. Δε θέλω να πω πως είναι ο μεγαλύτερος και πως υπερτερεί όλων των άλλων. Ο Husserl είναι με τον τρόπο του επίσης ένας μεγάλος στοχαστής, που συγκέντρωσε την κληρονομιά της νεώτερης σκέψης, των Descartes, Kant και Fichte, και της έδωσε μια νέα, φαινομενολογική μορφή. Το μεγαλείο του Heidegger βρίσκεται πρωτίστως, αλλά όχι αποκλειστικά, στην συστηματική οργάνωση της φιλοσοφίας του «Είναι και Χρόνος». Ο Λετονοεβραίος-Γάλλος Emanuel Levinas, μάλλον το 1981, είχε μια συνομιλία με τον Bernhard Casper (Διετέλεσε καθηγητής φιλοσοφίας της θρησκείας, διάδοχος του Bernhard Welte στο πανεπιστήμιο του Freiburg. Άριστος γνώστης του έργου του Levinas, με τον οποίο συναντήθηκε αρκετές φορές στην Βασιλεία της Ελβετίας και δίδαξε μαζί του.) Ο Casper ρώτησε τον Levinas, ο οποίος την δεκαετία του 1920 είχε σπουδάσει κοντά στον Heidegger και τον Husserl: «Τι λέτε για την φιλοσοφία τους σήμερα;» Και ο Levinas απάντησε: ο Husserl ήταν για την ζωή μου ως φιλοσόφου μια μεγάλη τομή, με την φαινομενολογική του μέθοδο. Δηλαδή με την δια της ερώτησης αναφορά στο νόημα, και την αναγωγή του νοήματος στην πνευματική θεώρηση. Η διατύπωση της αρχής της φαινομενολογίας στην εισαγωγή του έργου του «Λογικές έρευνες», έχει ως εξής: απομάκρυνση από τις έννοιες και επιστροφή στην νοηματική τους σημασία. Και ο Levinas λέει, ξεκινώντας από αυτή την σημασία: η φιλοσοφία σήμερα μπορεί να εξασκηθεί μόνο δια της μεθόδου της φαινομενολογίας. Μια μεγάλη κουβέντα για την Φαινομενολογία. Για τον Heidegger είπε: το «Είναι και Χρόνος» μπορεί να συγκριθεί μόνο με τον «Φαίδρο» του Πλάτωνα, την «Κριτική του καθαρού λόγου» του Καντ, και την «Φαινομενολογία του Πνεύματος» του Hegel. Μια μεγάλη εκτίμηση για το «Είναι και Χρόνος». Ο Heidegger βέβαια δεν έμεινε εκεί, αλλά εξέλιξε τον στοχασμό, προχωρώντας στην ιστορία του Είναι. Το θεμελιώδες ερώτημα όμως παραμένει: το ερώτημα για τον νόημα του Είναι εν γένει, αλλά και στο ξεκίνημα και πέρασμα του Dasein. Η έννοια Dasein παραμένει η θεμελιώδης έννοια και για την νέα φάση του στοχασμού του. Και οι δυο δρόμοι της σκέψης του Heidegger είναι σε μεγάλο βαθμό συστηματικοί δρόμοι. Σε μια παράδοση του για τον Schelling, την δεκαετία του 1930, ο Heidegger είχε πει: κάθε μεγάλη φιλοσοφία είναι συστηματική, αλλά όχι σύστημα. Το σύστημα είναι κάτι εξωτερικό. Αλλά κάθε μεγάλη φιλοσοφία είναι εσωτερικά συστηματική. Μου το είχε πει και ο ίδιος αυτό το πράγμα, όταν τον είχα ρωτήσει. Και ήταν σαν μιλούσε από την ψυχή μου, καθώς είχα μια τέτοια βεβαιότητα. Όλοι οι στοχασμοί σε μια μεγάλη φιλοσοφία αλληλοπεριχωρούνται, δεν είναι μια απλή συλλογή στοχασμών. Αλλά, στο μεγαλείο του Heidegger προστίθεται κάτι άλλο: αυτός, και ίσως κανείς άλλος να μην το έχει κάνει, στοχάστηκε όλη την δυτική φιλοσοφία, από τον Αναξίμανδρο μέχρι τον Hegel. Βέβαια, ο Heidegger είχε συμπεριλάβει και τον Nietzsche, αλλά εγώ τον αφήνω απ’ έξω (όταν αναλύω την φιλοσοφία του Heidegger), δεν μου αρέσει ο Nietzsche. Και τα στοχάστηκε φιλοσοφικά, στον ορίζοντα του δικού του θεμελιώδους φιλοσοφικού ερωτήματος. Υπάρχει μόνο μια σύγκριση, ένας προκάτοχος. Αυτός είναι ο Hegel. Η τρίτομη ιστορία της φιλοσοφίας του Hegel, που αρχίζει από τους πρώιμους Έλληνες φιλοσόφους, δεν είναι μια απλή ιστορία, αλλά συστηματική φιλοσοφική διείσδυση της πορείας της φιλοσοφίας. Ο Hegel είχε βέβαια ως κατευθυντήριο νήμα την διαλεκτική ερώτηση. Μεγαλειώδης φυσικά. Στον Heidegger έχουμε μια πορεία μέσα από την ιστορία της φιλοσοφίας, ήταν μεγάλος γνώστης της μεσαιωνικής φιλοσοφίας, που έχει ως σημείο εκκίνησης την εμπειρία πως το περί του Είναι ερώτημα μεταβάλλεται μέσα στην ιστορία. Μια μικρή γεύση αυτού πήρατε από το γεγονός πως στην αρχή της συνομιλίας μας δείξαμε πως η αντίληψη περί αληθείας μεταβάλλεται δια μέσου της ιστορίας, από αλήθεια ως ορθότης σε αλήθεια ως ομοίωσις. Για τον λόγο αυτό μιλάμε για σκέψη περί του Είναι στην ιστορική του διάσταση. Αυτό είναι μοναδικό στον Heidegger. Και βλέπετε εδώ τις παραδόσεις του Heidegger. 102 τόμοι έχουν προγραμματιστεί, εδώ στο γραφείο είναι 94. Ένα τεράστιο έργο που δεν έχει ακόμα αφομοιωθεί. Αυτό μένει γιατί είναι μεγάλη φιλοσοφία. Αυτό δεν σημαίνει πως οι πριν από αυτόν έχουν ξεπεραστεί. Αυτό ισχύει για τις θετικές επιστήμες, φυσική, βιολογία,… αλλά όχι για την φιλοσοφία. Έρχεται ένα νέο συστηματικό σχεδίασμα, αλλά δεν λέει πως αυτό που είπατε εσείς πριν 200 χρόνια είναι λάθος. Οι μεγάλες μορφές της δυτικής φιλοσοφίας, ένας Αναξίμανδρος, ένας Ηράκλειτος, Παρμενίδης,… όλοι αυτοί διατηρουν την ιστορική τους αλήθεια. Σε ένα ιστορικό τόπο (αναφερόμενοι στην ιστορία του Είναι) στοχάστηκαν μεγάλα, και αυτά διατηρούν την ιστορική τους αλήθεια, όχι ορθότητα.

Τι έμεινε λοιπόν από τον Heidegger; Τόσο η πρώιμη, όσο και η ύστερη του σκέψη. Αλλά ακόμη και η αρχή της σκέψης του, η περίοδος ως λέκτορας, από το 1915 μέχρι το 1922, παραμένει. Μετά έρχεται η περίοδος στο Marburg, με το «Είναι και Χρόνος» και «Τι είναι Μεταφυσική;». Και το 1930 ξεκινά μια καινούργια θεμελιώδης εμπειρία του Heidegger, που καταπιάνεται με την ιστορική μεταβολή του Είναι.

Τον τελευταίο καιρό διεξάγεται μια συζήτηση περί του Heidegger, είναι μια κλασική ιδεολογική, κοσμοθεωρητική, πολιτική δημόσια συζήτηση, και καμία επίδραση δεν έχει στην αλήθεια της φιλοσοφίας.

Εννοείτε την συζήτηση για τα «Μαύρα τετράδια»; Ναι.

Αυτή η πτυχή δεν με απασχολεί. Ναι, ναι το γνωρίζω.

Αυτά μπορεί να τα γράφει η Bild και οι όμοιες της εφημερίδες. Έχετε απόλυτο δίκαιο.

Δυστυχώς αυτά τα έντυπα κυριαρχούν στην κοινή γνώμη.

Πως επηρεάζει η φιλοσοφία του τις διάφορες πτυχές της ζωής μας (επιστήμη, ηθική…);

Αυτή είναι μια σημαντική ερώτηση. Πρέπει να πούμε πως ο Heidegger έχει να πει πολλά στις και για τις επιστήμες, την μοντέρνα τεχνολογία, την ηθική και συνεπώς την συμπεριφορά του ανθρώπου μέσα στην επιστήμη. Μέχρι που επιτρέπεται να πάει η επιστήμη στις μοντέρνες βιολογικές επιστήμες. Ως προς την τεχνολογία έχει να πει για την κυριαρχία και την ουσία της τεχνολογίας, (das Gestell: η σκαλωσιά, θεμελιώδης χαρακτηρισμός που δίνει ο Heidegger στην σύγχρονη τεχνολογία). Επηρέασε πολλές επιστήμες άμεσα, με τέτοιο τρόπο ώστε οι επιστήμες αυτές να πλησιάσουν πάλι την φιλοσοφία και να στοχαστούν φιλοσοφικά.

Κατά πρώτον, η θεολογία. Έχουμε τους μεγάλους εκπροσώπους των δυο ομολογιών. Στους καθολικούς έχουμε τον Karl Rahner, στο Freiburg και στους προτεστάντες, όπου ανήκω και εγώ, τον Rudolf Bultmann, στο Marburg. Η θεολογία, ασχολήθηκε με τον Heidegger, αισθάνθηκε πως τα ερωτήματα που έθεσε ο Heidegger την αφορούν. Και το άρθρο που σας έδωσα, «Θεμελιακή οντολογία και το περί Θεού ερώτημα», είναι ένα παράδειγμα γι’ αυτό που λέμε. Ο Heidegger λέει στην διάλεξη του «Φαινομενολογία και Θεολογία», πως η φαινομενολογία, ως φαινομενολογική θεμελιακή οντολογία τού «Είναι και Χρόνος», προσφέρει στην επιστήμη της θεολογίας τις φιλοσοφικές θεμελιώδεις έννοιες για την κατανόηση του Είναι. Θυμηθείτε τις έννοιες Korrektion  και Direktion. Korrektion δεν σημαίνει στον Heidegger διόρθωση, αλλά συν-κατεύθυνση. Για την επιστήμη της θεολογίας, (κάθε θεολογίας: ορθόδοξης, ιουδαϊκής…) λέει πως η αποκάλυψη συναντάται με την κατανόηση του Είναι που έχει ο άνθρωπος. Δεν μπορεί δηλαδή να παρακάμψει την κατανόηση του Είναι, και με τον τρόπο αυτό τις θεμελιώδεις έννοιες της ύπαρξης και του Dasein. Οι υπαρκτικές θεμελιώδεις έννοιες της αναλυτικής του Dasein αποτελούν κυρίως για τον Rudolf Bultmann και την θεολογία του, την φιλοσοφική θεμελίωση (όχι φυσικά της δι’ αποκαλύψεως γνώσης, έχει άλλη πηγή) της επιστημονικής εννοιολόγησης. Αυτό που έκανε ο Heidegger (δεν το γράφω στο κείμενο μου ,θα μπορούσα να το είχα κάνει),  δηλαδή η φιλοσοφική θεμελίωση της επιστημονικότητας, των επιστημονικών εννοιών της θεολογίας, το έκανε μέσα από την συνομιλία με τον Bultmann, χάριν του ιδίου του Bultmann. Από το 1923 μέχρι το 1928 είχε στενή επαφή με τον Bultmann. Ο ένας λάμβανε μέρος στα σεμινάρια του άλλου. Μια μεγάλη συνεργασία μεταξύ θεολογίας και φιλοσοφίας.

Επηρέασε επίσης πολύ την επιστήμη της λογοτεχνίας, τον Emil Steiger για παράδειγμα. Επίσης η αντιμετώπιση της ποίησης από τον Heidegger, που ήταν στοχαστική και όχι επιστημονική.

Στις θετικές επιστήμες επηρέασε δυο εξέχοντες φυσικούς, τον Carl Friedrich von Weizsäcker και τον Werner Heisenberg. Και οι δυο συνομιλούσαν με τον Heidegger, δεν αντάλλασσαν ευγένειες, αλλά επρόκειτο περί συνάντησης της φυσικής με την φιλοσοφία. Υπάρχει ένα βιβλίο του Heisenberg, «Φιλοσοφία και Φυσική», βρίσκεται στο πατρικό μου σπίτι, στην βιβλιοθήκη του θεολόγου πατέρα μου, ο οποίος το είχε διαβάσει. Και οι δυο φυσικοί συνδιαλέχθηκαν με μεγάλο ενδιαφέρον με τον Heidegger.

Μπορούμε να συνοψίσουμε λοιπόν: ο Heidegger επηρέασε την θεολογία, την επιστήμη της λογοτεχνίας, τις θετικές επιστήμες, κυρίως την φυσική.
Συνεχίζεται

Πέτρος Χαραλάμπους