Συνέντευξη με τον καθηγητή von Herrmann (β)- 2

Συνέχεια από: Δευτέρα 20 Μαίου 2019

Συνέντευξη με τον καθηγητή von Herrmann β

Ερώτηση 2: Το πρόβλημα τής γλώσσας

Α) Ας υποθέσουμε πως ο άνθρωπος γεννιέται ως ένας άγραφος πίνακας χωρίς a priori, tabula rasa (μηδενισμός). Αν είναι έτσι πρέπει να δημιουργήσει έναν εαυτό από το τίποτα (σωστά;).

Β) Τι ήθελε να εκφράσει ο Heidegger και κατά πόσο το πέτυχε;

Γ) Ποια είναι η οντολογική σημασία της λήθης στον Heidegger; Είναι η α-λήθεια κάτι το οποίο δεν μπορεί να εκφραστεί με την γλώσσα;

Καθηγητής:

Ως προς το πρώτο μπορούμε να πούμε, πως ο Heidegger δεν σκέφτεται έτσι. Αυτό που Καντ ονομάζει a priori είναι η καθαρή μορφή θεώρησης τού χώρου και τού χρόνου και οι έννοιες τού Είναι (Seinsbegriffe). Όχι τις έννοιες γένους και του είδους, που είναι οντικές έννοιες. Έννοιες περί του όντος. Έννοιες γένους, για παράδειγμα έπιπλα. Ο Καντ αναφέρεται στις έννοιες του Είναι, όπως στον Αριστοτέλη,  που είναι οι δέκα κατηγορίες του. Η κριτική του καθαρού λόγου που κάνει ο Καντ, είναι ανάδειξη του καθαρού, δηλαδή του μη εμπειρικού λόγου, που βασίζεται στα a priori. Αναφέρεται λοιπόν σέ λόγο που πριν την συνάντηση του με το αισθητό, το εμπειρικό, και για την συνάντηση του με το εμπειρικό, φέρει ήδη χώρο και χρόνο. Δηλαδή θεώρηση του χώρου και του χρόνου. Αυτό είναι το a priori  τής θεώρησης. Το a priori της νόησης είναι οι έννοιες του Είναι, όπως ήδη ανέφερα, οι κατηγορίες δηλαδή. Ο Καντ παραθέτει δώδεκα κατηγορίες. Με αυτές σκέφτεται την αντικειμενικότητα τών αντικειμένων της εμπειρίας. Με την αντικειμενικότητα εννοεί το Είναι. Το Είναι των εμπειρικών αντικειμένων. Για τον Heidegger ισχύει κάτι παρόμοιο. Ο Heidegger δεν ξεκινά από μια tabula rasa, όπως ο John Lock ή ο David Hume, αλλά από την κατανόηση τού Είναι (Seinsverständnis). Η ουσία τού ανθρώπου καθορίζεται από το γεγονός πως ο άνθρωπος κατανοεί το Είναι. Ο άνθρωπος ως κατανοών το Είναι, κατανοεί με την λειτουργία αυτή τόσο το Είναι όσο και το μη Είναι, και μαζί με αυτά τον χώρο και τον χρόνο. Η κατανόηση του Είναι αποτελεί για τον Heidegger το υπαρκτικό a priori. Υπαρκτικό, καθώς η ύπαρξη του Dasein είναι a priori, δηλαδή από πριν ουσιωδώς δομημένη, ως κατανόηση του Είναι. Σύμφωνα με το «Είναι και Χρόνος», το Είναι δεν είναι απλώς Είναι. Ο Heidegger διακρίνει μεταξύ πέντε διαφορετικών τρόπων ύπαρξης του Είναι. Η παράδοση, μέχρι δηλαδή τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, γνωρίζει μόνο ένα τρόπο ύπαρξης του Είναι. Μια πολλαπλότητα του τι εστίν, αλλά καμιά πολλαπλότητα για το Είναι (ότι εστίν). Οι Λατίνοι, τον Μεσαίωνα, μιλούν περί Existentia. Existentia σημαίνει πως κάτι πράγματι Είναι. Σε διάκριση προς αυτό, ονομάζουν το τι εστίν Essentia. Existentia μεταφράζεται ως ύπαρξη, διαθεσιμότητα, σε διάκριση προς την μη διαθεσιμότητα. Στο «Είναι και Χρόνος» ο Heidegger λέει και το αποδεικνύει, πως δεν υπάρχει μόνο αυτός ο ένας, και για όλα ίδιος τρόπος ύπαρξης (ότι εστίν), αλλά διακρίνει πέντε τρόπους του Είναι.

Ο πρώτος τρόπος είναι η ύπαρξη (Existenz). Ύπαρξη του ανθρώπου, του Dasein. Με την ύπαρξη (Existenz) δεν εννοεί την Existentia, αλλά τον ιδιαίτερο τρόπο ύπαρξης του ανθρώπου, την ύπαρξη που κατανοεί το Είναι. Ο άνθρωπος ως ύπαρξη που κατανοεί το Είναι σχετίζεται προς το ον, προς το περιβάλλον του. Η παράδοση ονομάζει πράγματα (Dinge) αυτά που μας περιβάλλουν, αυτά που προσλαμβάνουμε με τις αισθήσεις μας. Αυτά καθορίζονται βάσει του τι εστί (Essentia)  και ότι εστί (Existentia). Ο Heidegger ονομάζει αυτά τα πράγματα, με τα οποία ζούμε και χρησιμοποιούμε καθημερινά, όχι Dinge, αλλά Zeug. Zeug, συνθετικό πολλών λέξεων, όπως Werkzeug (εργαλείο), Fahrzeug (αυτοκίνητο), Flugzeug (αεροπλάνο)… Ο Heidegger θέλησε να χρησιμοποιήσει μια ξεχωριστή έννοια , για εκείνον τον ιδιαίτερο τρόπο ύπαρξης των πραγμάτων, μέσα στα οποία καθημερινά κατοικούμε και χρησιμοποιούμε. Η πρωταρχική πρόσβαση στα πράγματα δεν είναι για τον Heidegger η γνώση, όπως ισχύει στην θεωρία της γνώσης. Αλλά είναι η πρακτική, με φροντίδα σχέση. Σχετιζόμαστε, χειριζόμαστε τα πράγματα. Καθόμαστε πάνω στην καρέκλα, δουλεύουμε με το σφυρί, διαβάζουμε κάτω από το φως της λάμπας,… Όλα τα πράγματα τού λεγόμενου κόσμου τής κατοίκισης, με την ευρεία σημασία τού όρου (στην κατηγορία αυτή ανήκουν και οι δρόμοι, τραμ, αυτοκίνητα…) είναι το υπαρκτό κατά τον τρόπο ύπαρξης τής κατηγορίας αυτής των πραγμάτων (das zeughaft Seiende). Το υπαρκτό κατά τον τρόπο των πραγμάτων εν γένει (das dinghaft Seiende) αναφέρεται στα απλώς διαθέσιμα πράγματα. Ο τρόπος ύπαρξης ως zeughaft Seiendes, δεν είναι απλώς Existentia, διαθεσιμότητα (Vorhandensein), αλλά διαθεσιμότητα προς χρήση με το χέρι (Zuhandensein). Αυτή η σχέση προς τα πράγματα είναι εντελώς διαφορετική από την απλή γνωσιακή σχέση.

Οι τρόποι ύπαρξης λοιπόν κατά τον Heidegger είναι οι εξής: η ύπαρξη (Existenz) του ανθρώπινου Dasein, Zuhandensein des zeughaft Seienden (η διαθεσιμότητα προς χρήση των πραγμάτων του κόσμου της κατοίκισης), Vorhandensein des bloß dinghaft Seienden (διαθεσιμότητα, ύπαρξη των πραγμάτων), ζωή, αλλά η μη ανθρώπινη ζωή (δηλαδή των φυτών και ζώων), και ο πέμπτος τρόπος ονομάζεται Bestand, που είναι ο τρόπος ύπαρξης των λογικών και μαθηματικών οντοτήτων. Αυτοί οι πέντε τρόποι ύπαρξης (δεν είναι κατ’ ανάγκη όλοι) ανήκουν στην κατανόηση του Είναι βάσει των a priori του Dasein. Ο Heidegger ονομάζει τον άνθρωπο Dasein. Τι σημαίνει Dasein; Για τον Heidegger το Dasein δεν σημαίνει πως κάποιος είναι εδώ (Da), είναι διαθέσιμος. Ο ξένος είναι ήδη εδώ, για παράδειγμα, ή εγώ είμαι εδώ, παρών. Οι δυο αυτές συλλαβές προσλαμβάνουν στον Heidegger ένα εντελώς καινούργιο νόημα. Da σημαίνει πως είναι κανείς ανοικτός, και Sein σημαίνει την ύπαρξη. Dasein σημαίνει το Sein του Da. Εγώ είμαι το δικό μου Da. Η ανοικτοσύνη του δικού μου εν-τω-κόσμω-είναι. Ο Heidegger έλεγε πως ο Dasein πρέπει να αναλύεται στα επιμέρους συστατικά του. Το Είναι του Da δεν σημαίνει την διαθεσιμότητα του Da, αλλά την υπαρκτική διεκπεραίωση της ανοικτοσύνης. Το Dasein υπάρχει μέσα στο πραγματικό και από την διεκπεραίωση χαρακτηριζόμενο ανοικτό εν-τω-κόσμω-είναι του. Η ανοικτοσύνη αυτή σχετίζεται με αυτά που είπαμε για την αλήθεια, την μη-απόκρυψη. Με αυτά ήθελα απλώς να σας πω, πως για τον Heidegger το Dasein του ανθρώπου δεν είναι tabula rasa, αλλά ένα Dasein που κατανοεί το Είναι. Κατανοεί το Είναι στην διάρθρωση του ως τι και ως πως Είναι. Το «πως Είναι» είναι για τον άνθρωπο εντελώς διαφορετικό από αυτό που ισχύει για τα ζώα, για το τραπέζι, για την πέτρα, για ένα μαθηματικό τύπο.

Τι ήθελε να εκφράσει ο Heidegger και κατά πόσον το πέτυχε;  

Αναφέρεστε εδώ στο πρόβλημα τής γλώσσας. Η γλώσσα για τον Heidegger στο «Είναι και Χρόνος» σχετίζεται πολύ στενά με την κατανόηση τού Είναι. Στην παράγραφο 43 τού «Είναι και Χρόνος» ασχολείται στα πλαίσια τής αναλυτικής τού Dasein, όπου προετοιμάζεται η απάντηση στο ερώτημα περί του νοήματος του Είναι. Αυτή είναι η θεμελιακή οντολογία. Στον υπαρκτικό καθορισμό, όπου διακρίνει μεταξύ κατηγοριών (Kategorien) και υπαρκτικών κατηγοριών (Existentialien), οι κατηγορίες τού ανθρώπινου Είναι δεν είναι όπως οι κατηγορίες για τα άλλα όντα, αλλά ονομάζονται Existentialien. Αυτό σημαίνει τις δομές και τους χαρακτήρες του Είναι που συνιστούν την ύπαρξη. Τον όρο κατηγορία χρησιμοποιεί ως έννοια για το μη ανθρώπινο ον. Το «Είναι και Χρόνος» αποτελείται από δυο μέρη, την θεμελιακή ανάλυση η οποία προετοιμάζει το έδαφος, και το δεύτερο μέρος που ονομάζεται Dasein και χρονικότητα. Το έργο στο σύνολο του είναι μια φαινομενολογική αναλυτική της ουσίας του ανθρώπου ως Dasein που κατανοεί το Είναι. Η γλώσσα ανήκει στις Existentialien, στους χαρακτήρες δηλαδή του Είναι που σχηματίζουν την ύπαρξη του Dasein. Η γλώσσα του ανθρώπου δεν είναι ως προς την ουσία της το ίδιο όπως οι ήχοι των ζώων, που είναι μια δυνατότητα συνεννόησης, αλλά όχι με τον τρόπο της γλώσσας. Η γλώσσα δεν είναι απλώς ήχοι, αλλά στην γλώσσα εκφράζεται η κατανόηση του Είναι. Η ηχητική γλώσσα, είναι η ηχητική έκφραση τής κατανόησης τού Είναι. Για τον λόγο αυτό, η γλώσσα και η κατανόηση τού Είναι σχετίζονται πολύ στενά. Η παράγραφος 34 έχει τον τίτλο Ομιλία και Γλώσσα. Με την ομιλία δεν εννοεί όμως μια ομιλία που κάνει κάποιος σε μια διάλεξη, αλλά είναι μια υπαρκτική, οντολογική έννοια για την ουσία τής γλώσσας. Για τον Heidegger  γλώσσα είναι η ηχητική γλώσσα, και εκφράζει με ήχο αυτό που συμβαίνει στην πορεία τής ομιλίας. Η ομιλία είναι γι΄αυτόν η νοηματική διάρθρωση τής κατανόησης του Είναι και του κόσμου. Το στοιχείο τής νοηματικής διάρθρωσης είναι η πορεία, η κυριαρχία τής ομιλίας στην κατανόηση του Είναι. Η κατανόηση του Είναι προσανατολίζεται στην γλώσσα, καθώς η κατανόηση του Είναι εκφράζεται στην γλώσσα. Λέμε, η καρέκλα βρίσκεται δίπλα στο τραπέζι. Με τον τρόπο αυτό έχει εκφραστεί μια πολλαπλή κατανόηση τού Είναι (η διαθεσιμότητα προς χρήση τής καρέκλας, η οποία στέκεται δίπλα στο τραπέζι…).

Η πρωταρχική του αντίληψη περί της γλώσσας εκφράζεται στην παράγραφο 34. Αλλά στην ύστερή του φιλοσοφία, στην μετάβαση του, κατά την δεκαετία του ’30 και μέχρι το τέλος του, στην σκέψη του ονομάζεται «σκέψη βάσει τής ιστορίας τού Είναι ή τού Ereignis», η γλώσσα προσλαμβάνει μεγαλύτερη σημασία απ’ ότι στο «Είναι και Χρόνος». Στην ύστερη του σκέψη, το Είναι και η γλώσσα σχετίζονται πολύ στενά, εσωτερικά, μεταξύ τους. Με πιο ισχυρό δεσμό απ’ ότι στο «Είναι και Χρόνος». Για τον λόγο αυτό, στην ύστερη του σκέψη, ασχολείται με την ποίηση. Και λέει πως η σκέψη και η ποίηση είναι πολύ στενά συνδεδεμένες μεταξύ τους. Κατοικούν σε μια γειτονιά, καθώς και οι δυο είναι εξαιρετικοί τρόποι λόγου και ομιλίας. Η σκέψη και η ποίηση έχουν μια εξαιρετική εγγύτητα στην ουσία της γλώσσας. Αντλούν από την εξαιρετική τους εγγύτητα προς την ουσία τής γλώσσας. Για τον λόγο αυτό στράφηκε στον Hölderlin. Και ο Hölderlin, στους μεγάλους του ύμνους, στοχάζεται ποιητικά την εγγύτητα τής ποίησης στην γλώσσα.

Πέτρος Χαραλάμπους

Συνεχίζεται