Η ΑΛΗΘΕΙΑ ΣΤΟΝ ΑΓΙΟ ΙΩΑΝΝΗ – Ignace de la Potterie (36)

Συνέχεια από Τρίτη, 22 Δεκεμβρίου 2020

             IGNACE  DE LA POTTERIE, S. J.

           Η ΑΛΗΘΕΙΑ ΣΤΟΝ ΑΓΙΟ ΙΩΑΝΝΗ

                            ΤΟΜΟΣ  1^ος

   Ο ΧΡΙΣΤΟΣ ΚΑΙ Η ΑΛΗΘΕΙΑ. ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΚΑΙ Η ΑΛΗΘΕΙΑ

                         ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ

                ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΚΑΙ Η ΑΛΗΘΕΙΑ

5^ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ :  Ο ΠΑΡΑΚΛΗΤΟΣ, ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ

ΙΙ. Οι πέντε υποσχέσεις

Β. Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ-ΠΑΡΑΚΛΗΤΟΣ (14,26) (συνέχεια 2^η)

3. Διδάξει

     2. Ας εξετάσουμε κατ’ αρχήν τον όρο διδασκαλία (διδάσκειν, διδακτός, διδάσκαλος, διδαχή) κατά τον αγ. Ιωάννη. Εάν εξαιρέσουμε τον στ. 9,34 (ο οποίος αναφέρεται στον εκ γενετής τυφλό), το ρήμα διδάσκειν στο 4^ο Ευαγγέλιο, αφορά με διάφορους τρόπους την διδασκαλία του Ιησού. Είναι σημαντικό να παρατηρήσουμε ότι για τον Ιωάννη έχει ιδιαίτερη σημασία ο τόπος στον οποίο ο Ιησούς παρέχει αυτή την διδασκαλία: πρόκειται αποκλειστικά είτε για την συναγωγή είτε για τον Ναό, δηλαδή ιερούς τόπους του ιουδαϊσμού, στους οποίους γινόταν επίσημη διδασκαλία· στον στ. 6,59 βλέπουμε τον Ιησού να διδάσκει μέσα στην συναγωγή της Καπερναούμ· στον 7,24.28 και 8,[2].20, διδάσκει μέσα στο Ναό· η απάντηση του Ιησού στον αρχιερέα στον στ. 18,20 συνοψίζει απόλυτα τις προθέσεις του: «ἐγὼ πάντοτε ἐδίδαξα ἐν συναγωγῇ καὶ ἐν τῷ ἱερῷ, ὅπου πάντοτε οἱ Ἰουδαῖοι συνέρχονται». Η επιμονή αυτή ενέχει μια θεολογική πρόθεση: ο Ιησούς  από το ξεκίνημα της αποστολής του είχε υπονοήσει ότι αυτός ήταν ο καινός Ναός (2,19-22), και επίσης αυτός που θα αποκάλυπτε την κατ’ εξοχήν διδασκαλία, την οριστική αποκάλυψη των έσχατων χρόνων.

     Εάν οι εξωτερικές συνθήκες που συνοδεύουν την διδασκαλία του Ιησού αφήνουν να φανεί ο αποκαλυπτικός της χαρακτήρας, τα ίδια τα κείμενα αποτελούν την ρητή του επιβεβαίωση. Στον στ.3,2 ο Νικόδημος λέει στον Ιησού: ἀπὸ Θεοῦ ἐλήλυθας  δ ι δ ά σ κ α λ ο ς· και όπως γνωρίζουμε ήδη ο παρακείμενος στην διδασκαλία του Ιησού χρησιμοποιείται όταν αφορά σε θέματα αποκάλυψης: για τον Ιωάννη, ο Ιησούς είναι ο κατ’ εξοχήν Διδάσκαλος, διότι ήλθε από Θεού (13,3· 16,30), διότι είναι το φως που ήλθε στον κόσμο (3,19). Στην απάντηση του Ιησού στον αρχιερέα, στον στ. 18,20, το ρήμα ἐδίδαξα πλαισιώνεται από το αποκαλυπτικού περιεχομένου ρήμα λαλεῖν: παρρησίᾳ ἐλάλησα τῷ κόσμῳ (20α), ἐν κρυπτῷ ἐλάλησα οὐδέν (20δ). Λέγοντας «ελάλησα στον κόσμο»  ο Ιησούς μοιάζει να εμφανίζεται σαν κάποιος που δεν είναι αυτού του κόσμου· ο λόγος του έρχεται από τον Θεό. Ο στίχος αυτός θυμίζει το περισσότερο διευκρινιστικό απόσπασμα 8,26 : «ἃ ἤκουσα παρ' αὐτοῦ, (=ο οποίος με απέστειλε),  ταῦτα λέγω εἰς τὸν κόσμον». Λίγο αργότερα εμφανίζεται πάλι το ίδιο θέμα με άλλη μορφή: «καθὼς  ἐ δ ί δ α ξ έ  με ὁ πατὴρ μου, ταῦτα  λ α λ ῶ (8,28). Ήδη από τον στ. 7,16 είχε δηλώσει ότι η διδασκαλία του (η ἐμὴ διδαχὴ) δεν είναι δική του αλλά αυτού που τον απέστειλε. Είναι επομένως εμφανές ότι δια της διδασκαλίας του ο Ιησούς απλώς μεταδίδει την διδασκαλία που έλαβε από τον Πατέρα· πρόκειται για μια ουσιαστική αποκάλυψη.

     Τα κείμενα που μέχρι στιγμής εξετάσαμε θα μπορούσαν να δώσουν την εντύπωση ότι η διδασκαλία του Ιησού αντιμετωπίζεται από τον ευαγγελιστή σαν μια καθαρά αντικειμενική πραγματικότητα· στην περίπτωση αυτή δεν θα μπορούσε παρά να έχει ένα είδος εξωτερικής επίδρασης στους πιστούς. Όμως σε ορισμένα αποσπάσματα, κυρίως στις Επιστολές του, ο Ιωάννης δείχνει καθαρά ότι η διδασκαλία του Ιησού θα πρέπει να εσωτερικευθεί και να γίνει δεκτή δια της πίστεως. Για να προσλάβει κανείς τον Θεό και να ζήσει σε κοινωνία μαζί του θα πρέπει να «μείνει πιστός» στην διδασκαλία του Χριστού (μένειν ἐν τῇ διδαχῇ τοῦ Χριστοῦ, 2^η Επ. 9). Το βασικο κείμενο βρίσκεται στην 1^η Επιστολή 2,27 και αφορά στο χρῖσμα που διαθέτει ο πιστός: το έλαιον αυτό του χρίσματος δεν υποδεικνύει το Άγιο Πνεύμα, όπως συνήθως λέγεται, αλλά την διδασκαλία που οι χριστιανοί έλαβαν από την αρχή 92,24)· είναι το Ευαγγέλιο, ο λόγος «από του αγίου» (στ. 20), δηλαδή του Ιησού. Αυτό το χρίσμα που οι χριστιανοί έλαβαν απ’ αυτόν μένει σε αυτούς (ἐν ὑμῖν μένει, 2,27α), και γίνεται η εσωτερική πηγή κάθε διδασκαλίας που έχουν ανάγκη οι χριστιανοί: διδάσκῃ ὑμᾶς (27γ)· η ενεργητική και αποτελεσματική παραμονή στους πιστούς του πρώτου καιρού, του λόγου του Ιησού, θα τους καταστήσει πραγματικούς μαθητές του (8,31· 15,7).

     Είναι αναμφισβήτητο ότι στην προοπτική του Ιωάννη, η διδασκαλία του Ιησού, η αποκάλυψη που εμπεριέχει, θα πρέπει να διεισδύσει σ’ εμάς και να εσωτερικευθεί σταδιακά δια της πίστεως.

     3. Εδώ τίθεται ένα ερώτημα που μας ενδιαφέρει άμεσα: ποιο είναι το ακριβές νόημα που θα πρέπει να αποδώσουμε στην διδασκαλία του Πνεύματος για την οποία ομιλεί η δεύτερη υπόσχεση; Δύο λεπτομέρειες θα μας καθοδηγήσουν: α) στο ἐν ὑμῖν ἔσται του 14,17, το ρήμα βρίσκεται σε χρόνο μέλλοντα, όπως και το διδάξει του 14,26· πρόκειται για μια διδασκαλία που θα χαρακτηρίζει τον χρόνο που θα έλθει, την εσχατολογική και μεσσιανική εποχή· η διδασκαλία αυτή θα έχει εσωτερικό χαρακτήρα: ἐν ὑμῖν· β) εξ άλλου αντικείμενο αυτού του διδάσκειν του Παρακλήτου θα είναι όλα όσα είπεν ο Ιησούς.

     Αυτές οι δύο παρατηρήσεις μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η ενέργεια του Πνεύματος-Παράκλητος, σε όλη την διάρκεια των χρόνων της Εκκλησίας, συνίσταται στην εσωτερίκευση της διδασκαλίας του Ιησού: το θέμα της εσωτερίκευσης του λόγου και της αληθείας είναι, όπως είδαμε, σύνηθες στον Ιωάννη. Σύμφωνα με την δεύτερη υπόσχεση του Παρακλήτου, έργο του Πνεύματος θα είναι αυτή η βαθμιαία διείσδυση του λόγου της αληθείας: θα επαναλάβει όλα όσα είπε ο Ιησούς, αλλά διδάσκοντας τους πιστούς εσωτερικά· τούτο σημαίνει ότι μόνο η διδασκαλία του Πνεύματος είναι σε θέση να καταστήσει δυνατή την αφομοίωση της διδασκαλίας του Ιησού· μόνο το Πνεύμα θα τους προσφέρει την αληθινή κατανόηση.

     Ας υπογραμμίσουμε τέλος, την ενότητα και την συνέχεια της αποκαλύψεως που αναδεικνύει αυτό το θέμα της διδασκαλίας, στον αγ. Ιωάννη: η διδασκαλία αυτή εκκινεί από τον Πατέρα (8,28), παραδίδεται από τον Χριστό, αλλά ολοκληρώνεται μόνο διά μέσου του Πνεύματος, που αποστέλλεται από τον Πατέρα στο όνομα του Ιησού· η αποκάλυψη έχει επομένως τριαδική δομή. Η συνέχεια αυτή της αποκαλύψεως υπογραμμίζεται επίσης από το γεγονός ότι η διδασκαλία του Πνεύματος ακολουθεί τους λόγους του Ιησού. Εν τούτοις η ενέργεια του Παρακλήτου καθίσταται απαραίτητη όπως υπονοεί και η ίδια η διατύπωση του στίχου: μόλις ολοκληρωθεί η αποστολή του Χριστού, ο ρόλος της διδασκαλίας θα ανατεθεί στο Πνεύμα (όπως αναφέρεται με έμφαση: «ἐκεῖνος ὑμᾶς διδάξει…»). Διακρίνουμε επομένως μια απόλυτη συνοχή και μια θαυμαστή πρόοδο του έργου της αποκάλυψης των θείων Προσώπων. 

4. Ὑπομνήσει

   Ο Παράκλητος θα «υπενθυμίσει» (ὑπομνήσει) στους μαθητές όλα όσα τους είπε ο Ιησούς. Η πραγματική αξία του κειμένου θα φανεί μετά από μια σύντομη έρευνα στην βιβλική και την ιουδαϊκή παράδοση των εννοιών «ενθύμηση» και «ανάμνηση».

     1. Στην Π.Δ. το ρήμα «μιμνήσκομαι» είναι σύνηθες. Σε πολλές περιπτώσεις έχει ένα βαθύ θεολογικό και θρησκευτικό νόημα. Σ’ αυτές της περιπτώσεις ανήκει στην νομική και δικανική ορολογία της «μεγάλης διαμάχης» ανάμεσα στον Γιαχβέ και τον λαό του Ισραήλ· εδώ βρίσκεται και η πραγματική «εν Ζωή Καθέδρα». Η «ενθύμηση», ή η επίκληση της «μνήμης» έχει συχνά ως αντικείμενο το αμάρτημα του Ισραήλ για το οποίο ο Θεός κατηγορεί τον λαό του· όπως για παράδειγμα στον Ιεζεκιήλ 20,43-44: «καὶ μνησθήσεσθε ἐκεῖ τὰς ὁδοὺς ὑμῶν καὶ τὰ ἐπιτηδεύματα ὑμῶν, ἐν οἷς ἐμιαίνεσθε ἐν αὐτοῖς…καὶ ἐπιγνώσεσθε διότι ἐγὼ Κύριος ἐν τῷ ποιῆσαί με οὕτως ὑμῖν, ὅπως τὸ ὄνομά μου μὴ βεβηλωθῇ κατὰ τὰς ὁδοὺς ὑμῶν τὰς κακὰς καὶ κατὰ τὰ ἐπιτηδεύματα ὑμῶν τὰ διεφθαρμένα, λέγει Κύριος». Σε άλλα σημεία ο λαός καλείται να θυμηθεί τον ίδιο τον Γιαχβέ και τα έργα σωτηρίας του. Αυτή η δεύτερη εκδοχή είναι συχνή στο Δευτερονόμιο, το οποίο ακριβώς αναπτύσσει μια ολόκληρη θεολογία της «ανάμνησης»: σε αυτό το βιβλίο της Π.Δ. επανέρχεται ως επωδός η «ενθύμηση» των θαυμάτων που επιτέλεσε ο Θεός για τον λαό του κατά την έξοδό του από την Αίγυπτο· στην μετάφραση των Ο΄ αναφέρεται παντού ο όρος μνήσθητι (μνήσθητε) ή μνησθήσῃ. Παραθέτουμε το πιο διάσημο απόσπασμα από τον ύμνο του Μωυσή: « μνήσθητε ἡμέρας αἰῶνος, σύνετε ἔτη γενεᾶς γενεῶν· ἐπερώτησον τὸν πατέρα σου, καὶ ἀναγγελεῖ σοι, τοὺς πρεσβυτέρους σου, καὶ ἐροῦσί σοι»

Ακολουθεί μια μακροσκελής απαρίθμηση των έργων σωτηρίας του Γιαχβέ προς όφελος του λαού του.

     Ποιο είναι ακριβώς το νόημα αυτών των «υπομνήσεων του παρελθόντος; Δεν πρόκειται απλώς για την υπόμνηση στον λαό  ιστορικών γεγονότων που συνέβησαν στο μακρινό παρελθόν, αλλά για μια καλύτερη «γνώση του Γιαχβέ» από τον Ισραήλ. Διότι η ανάμνηση παρελθόντων γεγονότων έχει πολύ μεγαλύτερο θρησκευτικό πλούτο από μια άμεση εμπειρία εκείνης της στιγμής. Σκοπός αυτών των ενθυμήσεων είναι λοιπόν η διατήρηση ή η αναγέννηση στην καρδιά του λαού της πίστης και της εμπιστοσύνης στον Γιαχβέ, ως αληθινή μετάνοια για τα σφάλματά του, και ως σταθερή απόφαση τήρησης του Νόμου.

     Το ίδιο θέμα της ανάμνησης εμφανίζεται και στην ιουδαϊκή παράδοση με μια περισσότερο εσχατολογική χροιά· πρόκειται κυρίως για την υπενθύμιση των σφαλμάτων των ασεβών, εν όψει της κρίσεως.

     2.  Τα ίδια χαρακτηριστικά που έχει στην Π.Δ. αυτή η έννοια, έχει και στην Κ.Δ., κυρίως σε ότι αφορά στην σχέση ανάμεσα στην ανάμνηση και την πίστη. Αντικείμενο όμως της ανάμνησης δεν είναι πλέον τα μεγάλα έργα του Θεού· είναι αυτά που έπραξε και είπε ο Ιησούς. Μετά τον δεύτερο πολλαπλασιασμό των άρτων, ο Ιησούς υπενθυμίζει το θαύμα στους μαθητές του, για να τους ενθαρρύνει να συλλάβουν το βαθύτερο νόημά του (Μαρ. 8,18 = Ματ. 16,9)· ενώ όμως ο Μάρκος επιμένει στην αδυναμία κατανόησης των μαθητών (οὔπω συνίετε; Μαρ. 8,21), ο Ματθαίος υπογραμμίζει άμεσα την θετική αξία αυτής της υπενθύμισης: «τότε συνῆκαν», Ματ. 16,12), κατενόησαν ότι με αυτή την υπενθύμιση ο Ιησούς ήθελε να τους προειδοποιήσει για την «ζύμη», δηλαδή τις διδαχές των Φαρισαίων και των Σαδδουκαίων. Δύο ακόμη κείμενα, που περιγράφουν το πάθος και την ανάσταση, παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον: στο ένα γίνεται λόγος για την επίδραση της ανάμνησης του λόγου του Ιησού. «καὶ ἐμνήσθη ὁ Πέτρος τοῦ ῥήματος Ἰησοῦ … καὶ ἐξελθὼν ἔξω ἔκλαυσε πικρῶς» (Ματ. 26,75 = Μαρ.14,72 = Κουκ. 22,61). Το άλλο περιγράφει την μετάβαση στο μνήμα των γυναικών, την ημέρα του Πάσχα, στις οποίες δύο άνδρες υπενθύμισαν ότι ο Ιησούς είχε προείπει το πάθος και την ανάστασή του· η υπενθύμιση αυτή, την οποία ο Λουκάς εμφανώς τονίζει, ενέπνευσε σ’ αυτές την πασχάλια πίστη: ο λόγος του Ιησού που επιβεβαιώθηκε από την ύπαρξη του κενού μνήματος, απέκτησε νέα δύναμη και αποτελεσματικότητα.

     Αλλά το θέμα της ανάμνησης αναπτύσσεται κυρίως από τον Ιωάννη: αποδεικνύει επανειλημμένα πώς οι απόστολοι συνέλαβαν μετά την ανάσταση, χάρη στην «ενθύμηση» κάποιου λόγου ή έργου του Ιησού,  το πραγματικό τους νόημα. Ο λόγος του Ιησού για την οικοδόμηση του νέου ναού, παρέμενε μυστήριο μέχρι την ανάστασή του εκ των νεκρών· τότε οι μαθητές «εμνήθησαν» και πίστεψαν στην Γραφή και στον λόγο του Ιησού (2,17-22). Παρόμοια είναι και η περίπτωση της μεσσιανικής εισόδου στην Ιερουσαλήμ: οι μαθητές «κατανόησαν» (έγνωσαν) το βαθύτερο νόημα του γεγονότος και την γραφή που το είχε προαναγγείλει, όταν ο Ιησούς εδοξάσθη. Κατανοούμε τώρα ακόμη καλύτερα γιατί ο Ιησούς κατά τον Μυστικό Δείπνο παροτρύνει τους μαθητές να ενθυμούνται την διδασκαλία του: «ἀλλὰ ταῦτα λελάληκα ὑμῖν ἵνα ὅταν ἔλθῃ ἡ ὥρα, μνημονεύητε αὐτῶν ὅτι ἐγὼ εἶπον ὑμῖν» (14,6). Η ανάμνηση αυτή, όπως εμφανίζεται στα κείμενα, στην οποία ο Ιησούς καλεί προκαταβολικά τους μαθητές, θα αποκτήσει μεγαλύτερο βάθος δια της πίστεως: «ἀπ' ἄρτι λέγω ὑμῖν πρὸ τοῦ γενέσθαι, ἵνα ὅταν γένηται πιστεύσητε ὅτι ἐγώ εἰμι» (13,19).

     3.  Γίνεται πλέον εμφανές ότι η «υπενθύμιση» αυτή της διδασκαλίας του Ιησού αποτελεί στον στ. 14,26 το καθαυτό έργο του Αγίου Πνεύματος. Ὑπομνήσει δεν σημαίνει μόνον ότι θα «επαναφέρει στην μνήμη» με υλικό τρόπο τους λόγους του Ιησού, οι οποίοι διαφορετικά κινδύνευαν να περιέλθουν σε λήθη. Αυτή η υπενθύμιση έχει προφανώς εδώ θεολογικό νόημα, όπως και στα υπόλοιπα αποσπάσματα του Ιωάννη που αναλύσαμε προηγουμένως: το περιεχόμενό του υπογραμμίζει την σχέση ανάμεσα στην διδασκαλία του Ιησού (ή της Γραφής), και την «ανάμνηση»  αυτής της διδασκαλίας. Η υπενθύμιση αφορά «όλα αυτά που είπε ο Ιησούς», το σύνολο της αποκάλυψης που έφερε στον κόσμο: ο Παράκλητος θα αναλάβει το έργο της «υπενθύμισης» αυτής της διδασκαλίας στους μαθητές, δηλαδή της εσωτερικής κατανόησής της· ο ρόλος του συνίσταται στο να τους εξοπλίσει με την δια της πίστεως κατανόηση.

     4.  Φθάνοντας στο τέλος της ανάλυσης της δεύτερης υπόσχεσης, είμαστε πλέον σε θέση να απαντήσουμε στο ερώτημα που τέθηκε στην προηγούμενη παράγραφο: ποια σχέση υπάρχει ανάμεσα στα δύο ρήματα, διδάξει και ὑπομνήσει, που περιγράφουν την μελλοντική αποστολή του Παράκλητου; Αποδείξαμε ήδη ότι δεν αφορούν σε δύο ξεχωριστές λειτουργίες του Παράκλητου· διότι τόσο η «διδασκαλία», όσο και η «ενθύμηση» αναφέρονται στον λόγο του Ιησού. Τούτο δεν σημαίνει όμως ότι πρόκειται για συνωνύμους όρους, όπως υποστηρίζει ο O. Betz.  Αφετέρου, θα ήταν εξίσου απατηλή μια ερμηνεία που θα τους ξεχώριζε, αποδίδοντας μια καθαρά θεολογική αξία σε έναν από τους δύο: πράγματι ορισμένοι συγγραφείς απέδωσαν το νόημα της «δια της πίστεως κατανόησης» μόνο στο ρήμα διδάξει, ενώ άλλοι αντίθετα θεωρούν ότι εκφράζεται αποκλειστικά δια του ρήματος ὑπομνήσει.

     Η διαφορά ανάμεσά τους δεν θα πρέπει κατά τη γνώμη μας να αναζητηθεί σ’ αυτή την κατεύθυνση, αλλά στην χρήση τους από τον Ιωάννη και σε άλλα αποσπάσματα. Είδαμε ότι στην περίπτωση του  Πνεύματος διδάσκειν σημαίνει την εσωτερίκευση της διδασκαλίας του: συνίσταται στην εσωτερίκευση των λόγων του Ιησού. Από την πλευρά του το ὑπομιμνήσκειν υποδεικνύει μάλλον ότι «υπενθυμίζοντας» στους μαθητές την διδασκαλία του Χριστού, ο Παράκλητος τους προσφέρει ταυτόχρονα μια πραγματική κατανόηση που φωτίζεται από την πίστη. Βλέπουμε ότι αυτές οι δύο όψεις αλληλοσυμπληρώνονται! Η εσωτερίκευση της διδασκαλίας που υποδεικνύει το διδάσκειν, εξειδικεύεται στη συνέχεια από την δια της πίστεως κατανόηση στην οποία οδηγεί το ὑπομιμνήσκειν: θα «διδάξει» εσωτερικά στους μαθητές και στους πιστούς, όλα αυτά που είπε ο Ιησούς, αλλά αυτή η διδασκαλία θα βασίζεται στην «υπενθύμιση», προκειμένου να κατανοήσουν σταδιακά ολόκληρο το νόημά τους υπό το φως της πίστεως, και να αξιοποιήσουν των πλούτο τους, ως την ημέρα της κρίσεως. Αυτό ίσως είναι το νόημα που προσπάθησε να αποδώσει με τον τρόπο της η λιγότερο επιτυχής μετάφραση των Λατίνων: «suggeret» (επιφέρει, παρέχει).

     Κατανοούμε τώρα όλες τις λεπτομέρειες αυτής της δεύτερης υπόσχεσης που μας φάνηκαν εκ πρώτης όψεως παράδοξες: το Πνεύμα θα «διδάξει», όπως είχε «διδάξει» και ο Ιησούς· και θα διδάξει αυτά που ήδη είπε ο Ιησούς. Αλλά η διδασκαλία του θα είναι διαφορετική: θα συνίσταται στην αφομοίωση, την διείσδυση σε βάθος στην διδασκαλία του Ιησού. Έτσι φωτίζεται η πολύ στενή συνάφεια των δύο «αποκαλύψεων». Επιπλέον ο Ιωάννης υποδεικνύει μια λεπτή αντίθεση ανάμεσα στην παρελθούσα διδασκαλία του Χριστού, και την υπενθύμιση αυτής της διδασκαλίας από το Πνεύμα. Διότι η υπενθύμιση αυτή τοποθετείται σε ένα άλλο επίπεδο, το επίπεδο της κατανόησης δια της πίστεως. Συνοψίζοντας, οι δύο στίχοι του 14,25-26 μας εισάγουν σε δύο εξίσου σημαντικά δογματικά κεφάλαια, των οποίων θα πρέπει όμως να πετύχουμε την σύνθεση: αυτός που αποκαλύπτει είναι μόνο ο Χριστός· αλλά μόνο η ενέργεια του Πνεύματος επιτρέπει στην Εκκλησία να οικειωθεί αυτήν την αποκάλυψη δια της πίστεως. 

(συνεχίζεται)