ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (70)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Συνέχεια από Σάββατο, 23 Ιανουαρίου 2021

                                                     Jacob Burckhard

                                                              ΤΟΜΟΣ 2^ος

                                          

IΙ.ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΘΕΟΙ ΤΟΥΣ – 14

   Η φύση τών θεών τών Ελλήνων ανάγεται εδώ σε ένα καθαρά ιστορικό φαινόμενο· διότι υπήρξε ένα έθνος που όφειλε και επέλεξε   ως ανώτερα όντα αυτούς ακριβώς και όχι οτιδήποτε άλλο.

     Οι θεοί αυτοί κατά πάσα πιθανότητα εμφανίστηκαν αρχικά ως κατ’ εξοχήν τρομακτικά όντα, ως μια ιδιαίτερα άγρια και δαιμονική βούληση, είτε επρόκειτο για συνταρακτικές φυσικές δυνάμεις, είτε για κυριαρχικές δυνάμεις τού ανθρώπινου βίου. Ο Όμηρος και η Θεογονία μάς αποκαλύπτουν μιαν ακόμη προγενέστερη κατάσταση, όπου οι συρράξεις αυτών τών δυνάμεων βρίσκονται στο αποκορύφωμά τους, ενώ ακόμη και σε μεταγενέστερη εποχή, αν δεν υπήρχε η απειλή να βυθιστούν στα Τάρταρα, δεν θα ήταν δυνατόν να επιβληθεί μια τάξη σε αυτό το συνονθύλευμα. Οι άνθρωποι έμοιαζαν να νοιώθουν ανακούφιση ακούγοντας για την πτώση ενός απ’ αυτούς τούς δαίμονες, ή όταν μάθαιναν, εμπιστευτικά τουλάχιστον, ότι ένας θεός ήταν δυνατόν να ανατραπεί από κάποιο ισχυρότερο δικό του τέκνο. Αυτό ακριβώς είχαν προφητεύσει ο ευνουχισμένος Ουρανός και η σύζυγός του Γαία στον Κρόνο, ο οποίος γι’ αυτόν τον λόγο καταβρόχθιζε τα παιδιά του· αργότερα η Μήτις απείλησε τον Δία ότι θα του γεννούσε έναν παρόμοιο υιό, ενώ λέγεται ότι ο Προμηθέας εκβίαζε τον Δία χάρη σ’ ένα παρόμοιο μυστικό· η Γαία διέθετε και άλλες επαναστατικές δυνάμεις εναντίον τού σφετεριστή εγγονού της, όπως ήταν οι Γίγαντες και ο Τυφώνας. Αλλά καθώς ο Δίας παραμένει κυρίαρχος, αρχίζει να αναδύεται το φως και το κάλλος, ξεκινώντας ήδη από την ιστορία του στο λίκνο, και κυρίως σε ό,τι αφορά στην κρητική εκδοχή τού μύθου.

     Ακολούθησε ο καθαυτό ανθρωπομορφισμός τών θεών, ο οποίος θεωρήθηκε ως κάτι αυτονόητο, και τέθηκε από τούς μεταγενέστερους ως αρχή για όλους τούς λαούς. «Διότι γνωρίζουμε όλοι εκ φύσεως», λέει ο Κικέρων, «ότι δεν υπάρχει έθνος που να διαθέτει άλλη μορφή θεότητας εκτός από την ανθρώπινη· γιατί σε ποιαν άλλη μορφή φανερώθηκαν ποτέ στον ύπνο ή στον ξύπνιο των ανθρώπων ; Και ποιά μορφή θα μπορούσε να είναι ωραιότερη από την ανθρώπινη ;». Η ώριμη πλέον ελληνική αντίληψη δεν μπορεί πραγματικά να αναγνωρίσει «τίποτε το άμορφο, τίποτε το δύσμορφο, τίποτε που να ταιριάζει με τον μονόφθαλμο Οντίν ή με τον μονόχειρα Τυρ» στους θεούς της, για να μην επεκταθούμε και στους θεούς τών Ινδών με τα πολλαπλά μέλη.

     Όποτε εξυπηρετείται ο μύθος – εν πλήρει πάντοτε ελευθερία –, οι θεοί αποκτούν ανθρώπινες διαστάσεις, και δειπνούν μαζί με τους ανθρώπους, ιδιαίτερα στην παράδοση των Φαιάκων· παρευρίσκονται στους γάμους τού Κάδμου και του Πηλέα, η δε Αφροδίτη επιβαίνει στο ίδιο άρμα με τον Διομήδη. Ακόμη κι όταν εμφανίζονται με συγκεκριμένα ανθρώπινα χαρακτηριστικά, οι παρόντες ήρωες αναγνωρίζουν αμέσως ότι πρόκειται για θεούς, ενώ και οι ίδιοι οι ήρωες, όπως ο Αγαμέμνων, μοιάζουν σαν θεοί.

     Οι θεοί τρέφονται με αμβροσία (αθανασία ) και νέκταρ· γεύονται όμως και από τις θυσίες, η στέρηση των οποίων υπήρξε επώδυνη, όταν η Δήμητρα απείλησε, σύμφωνα με μιαν πανάρχαια ασφαλώς αντίληψη,  με αφανισμό την ανθρωπότητα μέσω λιμού. Απολαμβάνουν μιαν αιώνια νεότητα (αγήραιοι), ακόμη και όσοι δεν θεωρούνται νέοι. Ο βίος και η πολιτεία τους είναι «εύχαρις», και οι δυσκολίες που προκαλούν οι έριδες στον Όλυμπο, αλλά και οι παρεμβάσεις τους – στο ίδιο πνεύμα – στη ζωή τών ανθρώπων κατά την ηρωική εποχή, οφείλονται σε δική τους αποκλειστικά υπαιτιότητα.

     Μπορούμε να φανταστούμε ποια είναι τα μέρη που κατοικούν·  διαμένουν ενίοτε στους μακρινούς Αιθίοπες, όπου ευφραίνονται με θυσίες, καθώς και στα ιερά που τους αφιερώνουν οι άνθρωποι, ώστε να βρίσκονται πλησιέστερα, προφανώς, στις θυσίες. Μόνο σε μεταγενέστερη εποχή θα μπορούσε να διατυπωθεί ένας λόγος, που να θυμίζει την περίφημη φράση τού Σολομώντα κατά τα εγκαίνια του ναού (των Ιεροσολύμων): «Ποια ανθρώπινη κατασκευή θα μπορούσε να περιλάβει στους τοίχους και τα χωρίσματά της το άγαλμα του θεού ;», και μόνο μέσα από τις πλαστικές τέχνες η λαϊκή αντίληψη για την πίστη αναγνώρισε στα γλυπτά την ίδια τη λατρευτική απεικόνιση της θεότητας. Δεν διαθέτουμε καμιά ρητή ερμηνεία γι’ αυτή την υπόθεση, αλλά το αλυσοδεμένο άγαλμα του θεού τού Πολέμου στον ίδιον του τον ναό, στη Σπάρτη, δεν μπορεί παρά να ερμηνευτεί σ’ αυτήν την προοπτική. Οι θεοί κατοικούν συνήθως στον ουρανό, στους αιθέρες ή στον Όλυμπο, όπου ο Ήφαιστος τούς έχει κατασκευάσει μεγαλοπρεπείς κατοικίες, δίπλα στο θαυμαστό εργαστήρι του, που προορίζεται για προσωπική χρήση. Όπου κι αν διαμένουν όμως οι θεοί, το τοπίο μεταμορφώνεται, όπως για παράδειγμα ο Γάργαρος, η υψηλότερη κορυφή τής Ίδης, όπου ο Ζευς συνευρέθη με την Ήρα: «Εκεί όπου ξάπλωσαν, φύτρωσε στην ιερή γη τρυφερό χορτάρι, κι ανάμεσά του ολόφρεσκοι λωτοί, κρόκοι, υάκινθοι, σχηματίζοντας ένα μαλακό και παχύ χαλί, που τους προστάτευε από το σκληρό έδαφος. Εκεί ξάπλωσαν οι δυό τους, τυλιγμένοι σε ένα όμορφο, χρυσό νέφος, γεμάτο αστραφτερές πέρλες από πάχνη». Οι θαλάσσιες θεότητες έχουν μιαν υποβρύχια κατοικία, και μάταια ο σύγχρονος αναγνώστης αναζητεί, πώς είναι δυνατόν να αναπνέουν κάτω και μέσα απ’ το νερό· παρόμοια είναι και η λαμπρή κατοικία τού Ποσειδώνα στην Αιγίδα, λαμπερή, από άφθαρτο χρυσάφι, καθώς και το μεγάλο σπήλαιο μεταξύ Τενέδου και Ίμβρου, όπου σταβλίζει τα άλογά του. Η αγγελιοφόρος τών θεών Ίρις, φτάνει στο «θολωτό σπήλαιο» της Θέτιδας και της συνοδείας της βουτώντας στα θαλάσσια βάθη, σαν το μολύβι  στα δίχτυα του ψαρά. Η Ίρις όμως γνωρίζει και την κατοικία τών Ανέμων, ένα γερό οικοδόμημα με πέτρινο κατώφλι· εκεί, στον οίκο τού Ζέφυρου, μαζεύονται οι θεοί για τα συμπόσιά τους, και μάταια θα προσπαθήσουν να πείσουν τη γοητευτική αγγελιοφόρο να καθίσει μαζί τους. Πάνω στη γη όμως τα καλύτερα άλση και δάση είτε ήταν ήδη αφιερωμένα στους θεούς, είτε διατηρούνταν σε κατάσταση που να μπορούν να τους δεχτούν· ενώ στα δάση και τους δρυμούς αντηχούν τα βήματα του Ποσειδώνα.

     Η κίνηση των θεών πρέπει να είναι γρήγορη, να έχει την ταχύτητα της σκέψης, διότι σύμφωνα με την αρχαία παράδοση δεν οφείλουν μόνο να ενεργούν εξ αποστάσεως με τη βούληση και τις εντολές τους, αλλά να βρίσκονται κάθε φορά εκεί που τους καλούν. Με τέσσερα άλματα ο Ποσειδών ορμά από τη Σαμοθράκη στις Αιγές τής Πελοποννήσου. Όταν οι θεοί μετακινούνται, αιωρούνται στους αιθέρες και φτάνουν με πάταγο, μια συνεχώς μεταβαλλόμενη λάμψη περνά μπροστά από τα μάτια μας· ποτέ δεν πρόκειται όμως για καθαυτό πτήση, αφού ακόμη και τα φτερωτά πέδιλα του Ερμή δεν του επιτρέπουν να πετάει, αλλά να γλιστρά ταχύτατα πάνω από στεριά και θάλασσα. Φυσικά οι θεοί μπορούν να ακούσουν από μεγάλη απόσταση, και όσοι απευθύνονται σ’ αυτούς το γνωρίζουν. Τους αποδίδουν επίσης ένα ιδιαίτερο γλωσσικό ιδίωμα, για το οποίο κάτι γνώριζαν οι Έλληνες: το μαγικό βότανο που έδωσε ο Ερμής στον Οδυσσέα στο νησί τής Κίρκης αποκαλείται «μώλυ» στη γλώσσα τών θεών, ο νυχτογέρακας (κύμινδις) αποκαλείτο από τους θεούς «χάλκις», ενώ σε μεταγενέστερα χρόνια ήταν ακόμη γνωστά τα προηγούμενα θεϊκά ονόματα νησιών και πόλεων.

      Θεωρητικά οι θεοί είναι παντογνώστες, και ενώ γνωρίζουν εκ των προτέρων τα μέλλοντα, δεν μπορούν να τα αποτρέψουν. Στην πραγματικότητα όμως δεν γνωρίζουν ενίοτε τίποτε για πράγματα που τους αφορούν άμεσα και εξαπατούν ο ένας τον άλλον. Ο Πρωτέας, που πληροφορεί τον Μενέλαο για όλα τα μακρινά γεγονότα και προφητεύει τα μέλλοντα, έχει μόλις προ ολίγου εξαπατηθεί από τη θυγατέρα του Ειδοθέα. Η Ήρα αγνοούσε ότι το βρέφος που θήλαζε ήταν ο Ηρακλής, τον οποίον μισούσε, και ότι τον καθιστούσε επιπλέον αθάνατο. Αλλά ακόμη και η ύψιστη εξιδανίκευση δεν μπορεί παρά να έχει όρια, δεδομένου ότι στηρίζεται στο σωματικό και ανθρώπινο στοιχείο, τουλάχιστον στους τομείς τής γνώσης και της πληροφορίας· έτσι οι θεοί συνιστούν σε μεγάλο βαθμό, ακόμη και οι σημαντικότεροι, προσωποποιήσεις ενστίκτων, όπως ο Άρης, ο αποκαλούμενος «άμυαλος», και η Αφροδίτη – στην ελληνική της εκδοχή· άλλοι πάλι θεοί εκπροσωπούν φυσικές δυνάμεις: πώς θα μπορούσαν να διαθέτουν λοιπόν ανώτερη σοφία ; Στον πολυθεϊσμό πάντως η παντοδυναμία αποκλείεται εξ ορισμού, διότι περιορίζεται αφ’ ενός από τον ανταγωνισμό μεταξύ τών ίδιων των θεών, καθώς και από το γεγονός ότι οι θεοί κυριαρχούνται από τη μοίρα, στης οποίας τις προσταγές είναι υποχρεωμένοι να υποταγούν. Αλλά ακόμη και η εξουσία που διαθέτει κάθε θεός στον τομέα του περιορίζεται, όχι μόνον από ορισμένες δεσμεύσεις (που δεν μπορεί να τις υπερβεί), αλλά και από την καλή προαίρεση υποδεέστερων δαιμονικών όντων. Οι τρείς Κύκλωπες, Άργης, Στερώπης και Βρόντης, είναι αυτοί που παραδίδουν στον Δία τον κεραυνό, στον Πλούτωνα το κράνος που τον καθιστά αθέατο, και στον Ποσειδώνα την τρίαινα· μόνο μετά από μακροσκελείς και εξαιρετικά κρίσιμες διαπραγματεύσεις με τον Ύπνο, θα επιτύχει η Ήρα ό,τι έχει σχεδιάσει με τον Δία. Αν κανείς υποστηρίξει ότι πρόκειται για ομηρικά «τερτίπια», που δεν αντανακλούν και δεν αντιπροσωπεύουν το σύνολο των αντιλήψεων των Ελλήνων περί τών θεών, θα πρέπει κατ’ αρχάς να αντιτείνουμε ότι παρόμοιες αντιλήψεις κυριάρχησαν στη λαϊκή φαντασία, και διατηρήθηκαν παρά τις ορθολογικές επιρροές. Όπως συχνά συμβαίνει και στους μύθους, οι θεοί εμφανίζονται ακόμη και εξαρτημένοι από τούς ανθρώπους, τους οποίους προσλαμβάνουν ως κριτές στις διαμάχες τους, όπως θα δούμε στη συνέχεια, και στους οποίους ανατρέχουν πάντοτε αναζητώντας πληροφορίες, όπως ο Ερμής στον βοσκό Βάττο και η Δήμητρα στους Φενεάτες τής Αρκαδίας. Και όταν οι Φενεάτες τής αποκαλύπτουν τον τόπο όπου ο Πλούτων είχε φυγαδεύσει στον κάτω κόσμο την κόρη της, η Δήμητρα τους υπόσχεται μεταξύ άλλων, ότι ποτέ δεν θα χάσουν σε πόλεμο περισσότερους από εκατό συμπατριώτες τους.

     Παρ’ όλα αυτά οι θεοί μπορούν να επιτυγχάνουν, χάρη σε μιαν εγγενή μαγική δύναμη, στα σχέδιά τους, να εμφανίζονται μεγαλοπρεπείς, τρομακτικοί, φιλάνθρωποι και καλοπροαίρετοι, καθώς και να ελέγχουν τη ζωή και τον θάνατο των ανθρώπων· διότι η πίστη στη μοίρα ενέχει, όπως θα αποδείξουμε, πολλές αφελείς ασυνέπειες. Ο πιο επιδέξιος θαυματοποιός και υπνωτιστής είναι ο Ερμής, που με το ραβδί του αποκοιμίζει ή αφυπνίζει τούς ανθρώπους, και εμφυσά επίσης ακόμη και στα άλογα και τα μουλάρια μιαν «ευγενή τόλμη». Δεν πρόκειται ωστόσο για μια καθολική υποταγή η μια καθυπόταξη της φύσης, που θα ήταν εξ άλλου αδιανόητο να την αποδώσει κανείς στους ομηρικούς θεούς, αλλά για μια σειρά από παρεμβάσεις: την καθυστέρηση της ανατολής τού ήλιου, μια ξαφνική συσκότιση, αιφνίδια συσσώρευση νεφών, κάλυψη προστατευομένων προσώπων στην ομίχλη, φύλαξη νεκρών, άνθιση φυτών, εμφάνιση ομοιωμάτων (ειδώλων) συγκεκριμένων προσώπων, επηρεασμό τών ονείρων, και το καλύτερο, μεταμόρφωση επιλεγμένων ανθρώπων σε σημαντικές στιγμές. Σε ό,τι αφορά στη χρήση τών μεταμορφώσεων από τούς θεούς αναφερθήκαμε προηγουμένως· μεταμορφώνονται οι ίδιοι κατά βούληση σε οποιοδήποτε ον, ακόμη και σε κάποιον συγκεκριμένο άνθρωπο.

(συνεχίζεται)

ΜΑΣ ΔΙΝΕΤΑΙ Η ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΤΩΡΑ ΠΛΕΟΝ ΝΑ ΣΥΓΚΡΙΝΟΥΜΕ ΤΗΝ ΠΛΑΣΤΙΚΗ ΦΩΤΕΙΝΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΜΕ ΤΗΝ ΣΚΟΤΕΙΝΗ ΜΑΣΟΝΙΚΗ ΕΙΔΩΛΟΛΑΤΡΕΙΑ Η ΟΠΟΙΑ ΣΑΝ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΑΝΟΙΧΤΩΝ ΣΥΝΟΡΩΝ ΚΥΡΙΑΡΧΕΙ ΣΤΗΣ ΑΜΟΡΦΕΣ ΨΥΧΕΣ ΜΑΣ.