Συνέχεια από: Τρίτη 5 Αυγούστου 2025
ΚΕΦΑΛΑΙΟN A΄
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΟΥ ΧΑΡΑΚΤΗΡΟΣ
ΤΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΑ ΟΠΟΙΑ ΔΙΑΤΥΠΩΝΕΤΑΙ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΣΣΕΤΑΙ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ ΣΤΟ ΠΑΡΟΝ ΕΡΓΟ
Οἱ λόγοι γιὰ τοὺς ὁποίους οἱ διάφορες σωκρατικές πηγές διαφέρουν μεταξύ τους
Ἕνα ἐπαναστατικό μήνυμα μὲ πραγματικά κοσμοϊστορικὴ ἀπήχηση, ὅπως αὐτὸ τοῦ Σωκράτους, δὲν ἦταν δυνατόν νὰ μὴν γίνει ἀντιληπτὸ μὲ πολὺ διαφορετικούς τρόπους και, κατά συνέπεια, δὲν ἦταν δυνατόν νὰ μὴν μεταδοθεῖ μὲ διαφορετικούς καὶ μάλιστα ἀλληλοσυγκρουόμενους τρόπους, σύμφωνα μὲ τὴν πνευματική διάπλαση καὶ τὶς ἱκανότητες ὅσων τὸ ἀντιλαμβάνονταν καὶ τὸ μετέδιδαν. Καί καθώς ὁ Σωκράτης δὲν συνέγραψε τίποτα – γιὰ τοὺς λόγους ποὺ θὰ δοῦμε –, ἡ μορφή του καὶ ἡ διανόηση του δὲν μποροῦν νὰ ἀνασυγκροτηθούν παρὰ μόνον σε συνάρτηση μὲ τις διάφορες πηγές, οἱ ὁποῖες, κατὰ τὴ γνώμη μας, ἀποδεικνύονται μὲ τὸν τρόπο τους ὅλες διαφωτιστικές, ἀρκεῖ νὰ διαβαστοῦν μὲ τὴν ὀρθὴ ὀπτική.
α) Αριστοφάνης.
Ας ξεκινήσουμε ἀπὸ τὴν πρώτη πηγή, δηλαδή ἀπὸ τὸν ᾿Αριστοφάνη, ὁ ὁποῖος παρουσιάζει τὸν Σωκράτη, σὲ ἡλικία περίπου σαράντα ἐτῶν, στις Νεφέλες το 423 π.Χ., ὅπως ἐπίσης στοὺς Ὄρνιθες τὸ 414 π.Χ. καὶ στοὺς Βατράχους τὸ 405 π.Χ.
Πρόκειται γιὰ μία ἱστορικῶς περιφρονημένη πηγή, καθ' ὅτι τὸ προσωπεῖο τῆς ἀριστοφάνειας κωμωδίας θεωρήθηκε δομικῶς παραμορφωτικό καί, συνεπῶς, ἄχρηστο γιὰ τὴν κατανόηση τῆς ἱστορικῆς διαστάσεως τοῦ Σωκράτους. Δικαίως, λοιπόν, γράφει ὁ Sarri: «Γιὰ τὸν λόγο αυτό, ἡ παραδοσιακή κριτικὴ εἶχε πολλές πιθανότητες ἐπιτυχίας θεωρώντας ὅτι τὸ ἔργο τοῦ ᾿Αριστοφάνους ἦταν ἀδόκιμο ὡς πρὸς τὴν ἱστορική γνώση τοῦ Σωκράτους, τόσο ποὺ ἡ μορφὴ τοῦ Σωκράτους, λόγω τῆς κωμικῆς ὑπερβολῆς μὲ τὴν ὁποία παρουσιάζεται, ὄχι μόνον δὲν συμφωνεῖ μὲ καμμία ἀπὸ τὶς ἔγκυρες πηγές τοῦ παραδοσιακού παραδείγματος, ἀλλὰ οὔτε καὶ προσφέρεται γιὰ τὴ διαλεκτικὴ τῶν διορθώσεων μεταξὺ τῆς μιᾶς πηγῆς καὶ τῆς ἄλλης. Ήταν, ὡστόσο, εὔκολο νὰ ἀπομακρυνθεῖ ἐτούτη ἡ μαρτυρία καὶ νὰ ἀπομονωθεῖ μεταξύ τῶν ἀξιοπερίεργων τῆς φιλολογίας. Ἐπετεύχθη μὲ τὸ φαινομενικῶς πλέον αὐστηρὸ ἐπιχείρημα ὅτι ὁ Σωκράτης, ποὺ ἦταν στὸ στόχαστρο τοῦ ᾿Αριστοφάνους, δὲν ἦταν ὁ Σωκράτης τῆς ἱστορικῆς πραγματικότητας, a priori ταυτισμένος μὲ τὸν Σωκράτη τῆς μιᾶς ἢ τῆς ἄλλης σωκρατικῆς πηγῆς, ἀλλὰ ὁ ἀφηρημένος χαρακτήρας τοῦ φιλοσόφου γενικῶς, σύμβολο ὁλόκληρου τοῦ πολιτιστικού διαφωτισμοῦ τῆς ἐποχῆς» 26.
Θὰ διαπιστώσουμε ὅτι, ἂν διαβαστεῖ λαμβάνοντας ὑπ' ὄψιν τὴ διόρθωση τῶν διαστρεβλώσεων ποὺ ἐπιφέρει ἡ Μοῦσα τῆς κωμωδίας, ὁ ᾿Αριστοφάνης προβάλλει ἕναν «ἀληθινό Σωκράτη», μὲ τὸν τρόπο ποὺ θὰ μποροῦσε νὰ τὸν κρίνει ένας τρομερός πνευματικὸς ἀντίπαλος, ἐν ὀλίγοις ἕνας ἄνθρωπος με τελείως διαφορετικές ἠθικές, κοινωνικοπολιτικές καὶ πολιτιστικὲς ἀντιλήψεις.
Πιο συγκεκριμένα, ὁ ᾿Αριστοφάνης ἦταν ἕνας ἀπὸ τοὺς ἀντιπροσώπους τῆς πολιτιστικῆς παραδόσεως ἡ ὁποία ἐβασίζετο στὰ θέματα καὶ στις μεθόδους τῆς μιμητικο-ποιητικής προφορικής παραδόσεως.
Πρόκειται ἀκριβῶς γιὰ τὴν παράδοση ἐκείνη τὴν ὁποία ὁ Σωκράτης κατέστρεφε, ὅπως θὰ δοῦμε, μὲ τὴ διαλεκτικὴ καὶ τὴν ἀναζήτηση τοῦ «τί ἐστίν».
Στὶς Νεφέλες ὁ ᾿Αριστοφάνης παρουσιάζει τὸν Σωκράτη διαλεκτικό ὡς «Κι ὦ ἱερέα ἀερόλογων φίνων ἐσύ» 27, ἐνῶ στοὺς Βατράχους 28 ὁ χορός ἀναφέρει:
Ὥραῖα τὸ νὰ λιμάρεις
παρέα μὲ τὸ Σωκράτη,
Ξεχνώντας κάθε χάρη
τῆς μούσας κι ἀψηφώντας
τὰ πιὸ σπουδαῖα σημεία
τῆς τραγικῆς της τέχνης.
Τρέλα, καιρὸ νὰ χάνεις
μὲ φουσκωμένα λόγια
καὶ μὲ σαχλὲς ἀρλούμπες.
Στοὺς στίχους αὐτοὺς ὁ ᾿Αριστοφάνης ἔχει πλήρως ἀντιληφθεῖ, ἀπὸ τὴ σκοπιὰ τοῦ βαθιὰ πληγωμένου ἀντιπάλου, τὴν ἐπανάσταση που φέρνει ὁ Σωκράτης μὲ τὴ διαλεκτική του. Όπως θὰ δοῦμε, ἀκόμη καὶ στις Νεφέλες ὁ ᾿Αριστοφάνης φαίνεται νὰ ἔχει κατανοήσει ἐντελῶς ὅτι τὸ θέμα τῆς ψυχῆς καὶ τῆς θεραπείας τῆς ψυχῆς ἦταν πρωταρχικό γιὰ τὸν Σωκράτη.
᾿Αλλὰ εἶναι πολύ λίγες οἱ φορὲς ποὺ οἱ μελετητές ἐτόνισαν καταλλήλως τὴν – ἀπὸ μερικὲς ἀπόψεις τέλεια – ἀντιστοιχία μεταξὺ τοῦ ᾿Αριστοφάνους, τοῦ παλαιοῦ ἐχθροῦ τοῦ Σωκράτους, καὶ τοῦ Nietzsche, τοῦ συγχρόνου ἐχθροῦ του. Ἰδοὺ ἕνα ἀπόσπασμα στὸ ὁποῖο συνοψίζεται ή διανόηση τοῦ Nietzsche: «Πράξη τοῦ Σωκράτους: 1) ᾿Αφάνισε τὴν ἔλλειψη προκαταλήψεων τῆς ἠθικῆς κρίσεως. 2) Εξόντωσε τὴν ἐπιστήμη. 3) Δὲν εἶχε καμμία καλλιτεχνική ευαισθησία. 4) Ξερίζωσε τὸ ἄτομο ἀπὸ τοὺς ἱστορικούς του δεσμούς» 29. Στην τελευταία πρόταση ὁ Nietzsche μοιάζει νὰ ἐπαναλαμβάνει τους στίχους ἀπὸ τὶς Νεφέλες καὶ τοὺς Βατράχους τοῦ ᾿Αριστοφάνους που μόλις παραθέσαμε.
Ἀλλὰ καὶ ὁ Hegel συμπαρατάσσεται μὲ ὅσους ὑποστηρίζουν ὅτι στις Νεφέλες ὁ ᾿Αριστοφάνης ἔχει δίκαιο: «Αὐτὸς ὁ ποιητής, ὁ ὁποῖος χλεύασε τὸν Σωκράτη μὲ τὸν πλέον φαρμακερό καὶ εἰρωνικό τρόπο, δὲν ἦταν οὔτε ἕνας κοινὸς γελωτοποιός οὔτε ἕνας χυδαίος παραμυθάς ποὺ περιπαίζει ὅ,τι πιὸ ἱερὸ καὶ ἀγαθό, προκειμένου να προκαλέσει τὸ γέλιο τῶν ᾿Αθηναίων μὲ τὰ πειράγματά του. Αντίθετα, γιὰ ἐκεῖνον ὅλα ἔχουν ένα βαθύτερο νόημα, ἐνῶ τὰ χωρατά του ἐνδόμυχα ἐνέχουν μία πολύ μεγάλη σοβαρότητα. Ο ᾿Αριστοφάνης δὲν ἀποσκοποῦσε ἁπλῶς στὸν χλευασμό, ἀφοῦ ὁ χλευασμός ἀξιοσέβαστων πραγμάτων δὲν μποροῦσε νὰ εἶναι παρὰ μία ἀνόητη πράξη. Τὸ πνεῦμα χωρὶς οὐσία, πνεῦμα τὸ ὁποῖο δεν στηρίζεται στις ἀντιθέσεις ποὺ ἐνυπάρχουν στὰ πράγματα, εἶναι ἄθλιο. Τὸ ἀριστοφάνειο πνεῦμα κάθε ἄλλο παρὰ ἐπιπόλαιο καὶ ἐπιφανειακό εἶναι» 30.
Ὅπως ἤδη ἀναφέραμε παραπάνω καὶ ὅπως θὰ δοῦμε καλλίτερα στη συνέχεια, εἶναι ἀλήθεια πὡς ἕνας μεγάλος ἐχθρός, μὲ ξεχωριστή εὐφυΐα, ἀποκαλύπτει γιὰ τὸν ἀντίπαλό του πολλά περισσότερα ἀπ᾿ ὅσα ἔνας ἐπιφανειακός καὶ μετριόφρων φίλος. ᾿Απὸ κοινοῦ μὲ τὸν Bartolone μποροῦμε νὰ ὑποστηρίξουμε ὅτι «ἀναφορικῶς μὲ τὴν ἐπὶδραση τοῦ προσωπικοῦ ἤθους τοῦ Σωκράτους, τὸ πλέον σχετικό καὶ διακυβεύσιμο στοιχείο παραμένει ἡ ἀρνητική μαρτυρία. Τοῦτο, καθ' ὅσον αὐτὴ δείχνει νὰ ἔχει προέλθει ἀπὸ πρόσκρουση σε κάτι στο ὁποῖο ἀντιδρά, ἀντεπενδύοντάς το, μέσω μιᾶς κατηγορίας που κορυφώνεται στὴν ἐπιβολὴ τῆς ἐσχάτης τῶν ποινῶν ἐναντίον κάποιου, ὁ ὁποῖος στὴν προσωπική του ζωὴ τὸ ἐξέφραζε καὶ τὸ τιμοῦσε. Στο ἐπίπεδο τοῦ πραγματικοῦ, ὅμως, ἡ μαρτυρία αὐτὴ ἀποτελεῖ, τελικά, μέρος τῆς τύχης τοῦ Σωκράτους: ἀποτελεῖ τὴν ὕψιστη τραγική ολοκλήρωσή της, τὴν ὁποία καὶ ὁδηγεῖ στὴν ἔσχατη ἀπόληξή της, καθ' ὅσον τὴν φωτίζει μὲ ἐκείνη τὴν ὕστατη καὶ ὑπέρτατη γνώση ποὺ ἡ βαθιά συνειδητοποιημένη ἀνθρώπινη ύπαρξη μπορεῖ νὰ ἀγγίξει μόνον διά μέσου τοῦ θανάτου» 31.
β) Πλάτων.
Ο μεγάλος αὐτὸς φιλόσοφος ὑπῆρξε ἀπὸ πολλές ἀπόψεις ὁ συγγραφεύς που, παρ' ὅτι πολεμήθηκε πολύ, ἐπελέγη ἀπὸ πολλούς μελετητές ὡς βάση γιὰ τὴν κατανόηση τοῦ Σωκράτους. Καὶ μόλις τώρα ἀρχίζει νὰ γίνεται ἀποδεκτὸς ἐκ νέου.
Οἱ πρῶτοι ποὺ προσπάθησαν νὰ ἀνασυγκροτήσουν τὴν εἰκόνα τοῦ Σωκράτους μὲ βάση τὸν Πλάτωνα ἦταν οἱ J. Burnet 32 καὶ Ε.Α. Taylor33. Οἱ συγγραφεῖς αὐτοὶ ξεκίνησαν, ὡστόσο, ἀπὸ ἐσφαλμένη ἀφετηρία, μὲ ἀποτέλεσμα ἀκόμα καὶ οἱ δραστικές διορθώσεις τις ὁποῖες ἐπέφεραν στη συνέχεια στὸ ἔργο τους νὰ μὴν γίνουν κατανοητὲς. Γιὰ τὴ βασική θέση αὐτῶν τῶν συγγραφέων, θέση ἡ ὁποία ἐπιβάλλεται ἀντικειμενικῶς λόγω μιᾶς σειρᾶς αἰτίων, θὰ μιλήσουμε λεπτομερῶς παρακάτω.
Ὁ Γρηγόριος Βλαστὸς εἶναι ὁ πλέον πρόσφατος μελετητής ὁ ὁποῖος ἐπανέφερε σθεναρῶς στο προσκήνιο τοὺς νεανικούς διαλόγους τοῦ Πλάτωνος ὡς κύρια πηγή γιὰ τὴν κατανόηση τῆς ἱστορικῆς διαστάσεως τοῦ Σωκράτους. Ἰδοὺ μὲ ποιὸν τρόπο ὁ Βλαστός συνοψίζει τη θέση του 34.
– Εἶναι αὐτὸς ὁ πραγματικός, ὁ ἱστορικός Σωκράτης;
- Ναί.
Μὰ δὲν εἶναι ὁ Πλάτων;
- Ναί.
– Μπορεῖ νὰ εἶναι καὶ τὰ δύο,
- Ναί.
Τὸ πῶς εἶναι αὐτὸ δυνατὸν ὁ Βλαστός τὸ καθορίζει, ἐν πρώτοις, κάνοντας σαφή διάκριση μεταξύ τοῦ πλατωνικοῦ Σωκράτους τῶν πρώιμων ἀπορητικῶν διαλόγων καὶ τοῦ πλατωνικοῦ Σωκράτους τῶν μέσων διαλόγων (καθὼς καὶ τῶν μεταγενέστερων). Στοὺς τελευταίους ἀναδεικνύονται ἡ τριμερής δομὴ τῆς ψυχῆς, καθὼς καὶ διάφορες μεταφυσικές ἔννοιες ἐπικεντρωμένες στὴν ἀντίληψη τῆς Ἰδέας, οἱ ὁποῖες πιστοποιοῦν ὅτι πλέον ὁ Πλάτων ὁδεύει πρὸς ἕνα νέο ἐπίπεδο που ὑπερβαίνει κατά πολὺ αὐτὸ ἐπὶ τοῦ ὁποίου ἐκινεῖτο ὁ δάσκαλός του.
Στὴν ἀντιπαράθεση μεταξὺ τῶν κεντρικῶν θέσεων τῶν ἀπορητικῶν διαλόγων καὶ τῶν μαρτυριῶν τοῦ Ξενοφώντος καὶ τοῦ ᾿Αριστοτέλους συναντοῦμε ἀδιαφιλονίκητες ἀντιστοιχίες, οἱ ὁποῖες ἐπιβάλλονται ὡς ἱστορικῶς ἀδιαμφισβήτητες. Ὁ Βλαστός θεωρεῖ ὅτι οἱ ἐλεγκτικοί διάλογοι τοῦ Σωκράτους ολοκληρώνονται μὲ τὸν Γοργία, ἕναν διάλογο στὸν ὁποῖο ὁ ἴδιος συχνὰ ἀναφέρεται. Στην πραγματικότητα, όμως, στὸν διάλογο αὐτὸ εἶναι ἤδη παρών, σε μεγάλο βαθμό, ὁ ἴδιος ὁ Πλάτων μὲ τὴ διανόησή του, γεγονὸς τὸ ὁποῖο θὰ πρέπει να χρησιμοποιηθεῖ μὲ μεγάλη ἐπιφυλακτικότητα στο ζήτημα τῆς ἀνασυνθέσεως τοῦ Σωκράτους. Περὶ αὐτοῦ, ὅμως, θὰ μιλήσουμε παρακάτω 35.
Πρέπει, όμως, νὰ θυμίσουμε καὶ τὴ θέση που πρότεινε ὁ A. Capizzi 36, σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία ὁ Πλάτων, μολονότι παρουσιάζει τὸν Σωκράτη ὡς λογοτεχνικό χαρακτήρα, προβαίνει ἐπίσης καὶ σὲ σαφεῖς ὑφολογικές ἀναφορές, οἱ ὁποῖες παραπέμπουν σ' αὐτὸν ὡς ἱστορικό πρόσωπο. Πιο συγκεκριμένα, ὁ Πλάτων περιστασιακῶς μόνον καὶ μέσω μιᾶς «ἁπλῆς διατυπώσεως» παρουσιάζει τη διανόηση τοῦ Σωκράτους μέσω «υπαινικτικῶν ἢ περιφραστικών διατυπώσεων» παρουσιάζει τις θεωρίες ποὺ ὁ Σωκράτης ὑποστήριζε συστηματικῶς ὡς διανοήσεις, τις ὁποῖες εἶχε ἤδη ἐκφράσει σὲ ἄλλα ἔργα καὶ τῆς ὁποῖες ἐκθέτει ἐκ νέου μὲ ὑπαινικτικό τρόπο καὶ μὲ «ἐπαναληπτική διατύπωση». Συγκρίνοντας τὰ πλατωνικά κείμενα μὲ ἄλλες σωκρατικές πηγὲς καὶ σὲ συνάρτηση μὲ ἕνα παρόμοιο κριτήριο, ὁ Capizzi εἶναι σὲ θέση νὰ ὑποστηρίξει – πρὸς ἐπίρρωσιν τῆς ἱστορικῆς ἀξιοπιστίας – ὅτι στο 89% περίπου τῶν περιπτώσεων συναντάται πλήρης ἀντιστοιχία.
Ο Capizzi γράφει: «Στοὺς διαλόγους τοῦ Πλάτωνος ὁτιδήποτε ἐκφράζει ὁ Σωκράτης ὡς ἄνθρωπος, εἴτε χωρίς διατυπώσεις εἴτε μέσῳ ἁπλῶν διατυπώσεων, θὰ πρέπει να θεωρηθεῖ ὅτι ἀπηχεῖ ἀπόψεις τοῦ ἰδίου του συγγραφέως· ἀντιθέτως, ὁτιδήποτε ἔχει νὰ κάνει μὲ τὴ διδασκαλία, τη μέθοδο, τὴν ἔρευνα ἢ κάποιο χαρακτηριστικό στοιχεῖο τοῦ Σωκράτους ὡς ἱστορικοῦ προσώπου, ἀποδίδεται, ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν Πλάτωνα ἢ καὶ ἀπὸ ἄλλα πρόσωπα, διὰ μέσου ἐπαναληπτικών σχημάτων, τὰ ὁποῖα ἀναπαράγουν ὅσα ὁ Σωκράτης συνήθιζε νὰ λέγει ἐκτὸς τῆς σκηνῆς τοῦ διαλόγου» 37.
Ἡ μέθοδος αὐτή μᾶς φαίνεται ἀρκετά μηχανιστική. Δύσκολα μπορεῖ νὰ ἐφαρμοσθεῖ μὲ ἀκρίβεια σὲ ἕναν ἀρχαῖο συγγραφέα πού, ὅπως ὁ Πλάτων, ἀναβιώνει καὶ ἀναδημιουργεῖ τὴ διανόηση τοῦ Σωκράτους· ἀπεναντίας, θεωροῦμε ὅτι ὁ Capizzi ἔχει ἀπόλυτο δίκαιο ὅταν ὑποστηρίζει ὅτι ὁ ἱστορικός Σωκράτης δὲν εἶναι ἀνιχνεύσιμος μόνον στοὺς νεανικούς διαλόγους του Πλάτωνος, δεδομένου ότι σωκρατικές Ιδέες ἐπαναλαμβάνονται τόσον σὲ ὁρισμένα ἔργα τῆς ώριμης περιόδου του ὅσον καὶ στὰ τελευταῖα ἔργα του 38
Πρὸς τὸ παρόν, ὡστόσο, μᾶς φαίνεται ἀπαραίτητο νὰ περιοριστοῦμε στὸν ὁρισμό ὅσων ἀκολουθοῦν: γιὰ λόγους ποὺ θὰ ἐξηγή σουμε, ἡ μαρτυρία ἡ ὁποία μᾶς ἐπιβάλλεται ὡς καθ' ὅλα ἱστορικό γεγονὸς εἶναι ἡ ᾿Απολογία τοῦ Σωκράτους, στὴν ὁποία θὰ ἔπρεπε νὰ προστεθοῦν καὶ οἱ τελευταῖες σελίδες τοῦ Συμποσίου, καὶ γενικώτερα ἡ ἐλεγκτική μεθοδολογία τῶν ἀπορητικῶν διαλόγων.
Μὲ ἐξαίρεση τὴν Ἀπολογία, ὁ Σωκράτης τῶν πλατωνικών διαλόγων εἶναι ἕνα ποιητικό προσωπεῖο, τὸ ὁποῖο ἀντιπροσωπεύει τὸν ἀληθινὸ Σωκράτη τῆς διαλεκτικῆς. Ὁ Πλάτων διετήρησε τὴν κεντρική θέση τοῦ σωκρατικοῦ προσωπείου ὄχι μόνον σὲ ὅλα τὰ νεανικά του ἔργα, στὰ ὁποῖα δίχως ἀμφιβολία ὑπερισχύει ή σωκρατική διανόηση, ἀλλὰ καὶ στὰ ὥριμα ἔργα του, στὰ ὁποῖα προχωρᾶ ἀποφασιστικά πέραν τοῦ Σωκράτους μὲ τὴν ἀποκάλυψη τῆς μεταφυσικῆς τῶν Ἰδεῶν καὶ μὲ τὴ θεωρία τοῦ τριμερούς διαχωρισμοῦ τῆς ψυχῆς. Ἡ κεντρική θέση τοῦ δραματουργικοῦ προσωπείου τοῦ Σωκράτους σὲ αὐτοὺς τοὺς διαλόγους τῆς μέσης περιόδου δικαιολογεῖται ἀπολύτως, ἐφ᾿ ὅσον οἱ νέες θεωρίες ποὺ παρουσιάζονται ἀποτελοῦν θεωρίες στις ὁποῖες ὁ ἴδιος εἶχε καταλήξει μὲ τὴ συστηματική ἀνάπτυξη τῆς μεθοδολογίας καὶ τῆς διδασκαλίας τοῦ δασκάλου του. Στοὺς ὄψιμους διαλόγους, δηλαδή στούς διαλόγους ὅπου ὁ Πλάτων ἀντιμετωπίζει θεματικές ποὺ ὑπερβαίνουν τὸν ὁρίζοντα στὸν ὁποῖο εἶχε καταλήξει μέσω τῆς σωκρατικῆς διανοήσεως – καθ' ὅσον ἀντιμετωπίζει προβλήματα ὑψηλῆς διαλεκτικῆς μὲ τὴ μεταφυσικὴ ἔννοια, κοσμολογικά δηλαδὴ καὶ νομοθετικά – τὸ δραματουργικό προσωπεῖο τοῦ Σωκράτους ἐξαφανίζεται, ἢ πάντως περιθωριοποιεῖται, γιὰ νὰ ἀφήσει χώρο στο προσω πεῖο τοῦ Παρμενίδη στὸν ὁμώνυμο διάλογο, στο προσωπεῖο τοῦ Ξένου ἀπὸ τὴν Ἠλεία στὸν Σοφιστὴ καὶ στὸν Πολιτικό, στο προσωπεῖο τοῦ Τίμαιου στὸν ὁμώνυμο διάλογο, καθὼς καὶ στὸ προσωπεῖο τοῦ ᾿Αθηναίου στοὺς Νόμους.
Ἐν τούτοις, ὅπως θὰ διαπιστώσουμε, ἀκόμη καὶ ἂν περιοριστοῦμε μόνον στὴν ᾿Απολογία τοῦ Σωκράτους, θὰ μπορούσαμε κάλλιστα νὰ ἀντλήσουμε ἀπὸ τὸ ἔργο αὐτὸ τὸ μήνυμα τοῦ Σωκράτους ὡς ἱστορικοῦ προσώπου, καὶ μάλιστα σχεδόν καθ' ὁλοκληρίαν, ἐφ' ὅσον τὸ ἴδιο αὐτὸ κείμενο χαρακτηρίζεται ἀπὸ τὸν πλοῦτο τοῦ περιεχομένου καὶ τῆς ἐπικοινωνιακῆς δυναμικής του.
Οφείλουμε νὰ ὁλοκληρώσουμε τη συζήτησή μας περί τοῦ Πλάτωνος ὡς ἱστορικής μαρτυρίας γιὰ τὸν Σωκράτη μὲ δυὸ θέσεις οἱ ὁποῖες, καίτοι ριζικῶς ἀντιτιθέμενες, δὲν παύουν ἐν τούτοις να λειτουργούν ὡς ἀποτελεσματικό ερέθισμα διαλεκτικής φύσεως. Ἔλεγε ὁ Nietzsche: «Ο Σωκράτης τοῦ Πλάτωνος εἶναι μία καθ' ἑαυτή καρικατούρα, ένα πλάσμα υπερφορτωμένο μὲ ἐπίθετα» 39, Ὁ Patočka, αντιθέτως, όπως ήδη μνημονεύσαμε, δηλώνει: «Ο Πλάτων εἶναι ὁ πλέον σπουδαίος παράγοντας τοῦ σωκρατισμοῦ. Ἐὰν τὸν ἀποκλείσουμε ἀπό τη σωκρατική παράδοση, δὲν θὰ ἀπομείνει τίποτα ἐξαίσιο καὶ μεγαλειώδες» 40.
γ) Ξενοφών.
Περί τῶν σωκρατικών κειμένων τοῦ Ξενοφώντος καὶ περί τοῦ Ξενοφώντος ὡς μάρτυρα τῆς σωκρατικῆς διανοήσεως ἔχουν λεχθεῖ σχεδὸν τὰ πάντα, θετικά καὶ ἀρνητικά.
Ήδη ὁ Hegel ἐγκωμιάζει τὸν Ξενοφώντα μὲ τὰ ἐξῆς λόγια: «Ἐὰν ἀναρωτηθοῦμε ποιὸς ἀπεικόνισε πιστότερα την προσωπικότητα καὶ τὸ δίδαγμα τοῦ Σωκράτους, ὁ Ξενοφῶν ἢ ὁ Πλάτων, θὰ ἀπαντήσουμε ἀναμφιβόλως ὅτι, σὲ ὅ,τι ἀφορᾶ στην προσωπικότητα καὶ τὴ μέθοδο, καθὼς καὶ στὴν ἐξωτερική παρουσία τοῦ σωκρατικοῦ διάλογου ἐν γένει, ὁ Πλάτων εἶναι ἐκεῖνος ὁ ὁποῖος μᾶς παρέσχε μὲ ὀξυδέρκεια ἕνα ἀκριβές πορτραίτο τοῦ Σωκράτους. Σχετικῶς ὅμως μὲ τὴ γνώση του καὶ τὴν ὠριμότητα τῆς διανοήσεώς του, πρέπει νὰ προτιμήσουμε τὸν Ξενοφώντα» 41.
Άκρως προχωρημένη εἶναι ἡ γνώμη τοῦ Nietzsche: «Ο πλατωνικὸς Σωκράτης εἶναι πράγματι μια καθ' ἑαυτή καρικατούρα. Κατέχει τόσες πολλές ιδιότητες, ποὺ ποτέ δὲν θὰ συναντήσουμε σὲ ἕναν ἄνθρωπο. Ο Πλάτων δὲν εἶναι ἀρκετά δραματικός, ὥστε νὰ διατηρεῖ τὴν ἴδια εἰκόνα τοῦ Σωκράτους ἔστω καὶ σὲ ἕναν μόνον διάλογο. Η καρικατούρα εἶναι, λοιπόν, μία ρευστή καρικατούρα. Τὰ ᾿Απομνημονεύματα τοῦ Ξενοφώντος, ἀντίθετα, παρουσιάζουν πιστὰ τὴν εὐφυΐα ὅπως αὐτὴ ἀποδεικνύεται στο πρωτότυπο, ἀρκεῖ νὰ ξέρει κανείς πῶς νὰ τὸ διαβάσει. Οἱ φιλόλογοι, κατὰ βάθος, θεωροῦν ὅτι ὁ Σωκράτης δὲν ἔχει τίποτε νὰ τοὺς πεῖ, καὶ γιὰ τὸν λόγο αὐτὸ πλήττουν ὅταν διαβάζουν τὸ ἐν λόγῳ βιβλίο, ἐνῶ γιὰ ἄλλους ἡ ἀνάγνωσή του, παρ' ὅτι τραυματική, προσφέρει εὐτυχία» 42. Ορισμένοι μελετητές ἐστήριξαν καθ' ολοκληρίαν τὴν ἀνασύνθεση τῆς διανοήσεως τοῦ Σωκράτους (εἶτε θετικῶς εἶτε ἀρνητικῶς) στὸν Ξενοφώντα 43.
Ἴδού, όμως, μία πνευματώδης ἀντίδραση τοῦ Bertrand Russell, ή ὁποία μπορεῖ νὰ χρησιμεύσει ἀποτελεσματικῶς ὡς ἐρέθισμα: «Ὑπῆρχε μία τάση νὰ πιστεύεται πὼς ὅ,τι λέει ὁ Ξενοφῶν πρέπει νὰ ἦταν ἀλήθεια, γιατί δὲν εἶχε τὴν εὐφυΐα νὰ σκεφθεῖ κάτι ποὺ δὲν ἦταν ἀλήθεια. ᾿Αλλ᾿ αὐτὸ δὲν ἀξίζει καὶ πολὺ ὡς ἐπιχείρημα. Ἕνας κουτός δὲν μπορεῖ ποτέ νὰ μεταφέρει σωστά τὰ λόγια ἑνὸς εὐφυοῦς ἀνθρώπου, γιατί, ἀσυνείδητά του, μεταφράζει αὐτὰ ποὺ ἀκούει σε κάτι πού ὁ ἴδιος μπορεῖ νὰ καταλάβει. Ἐγώ, τουλάχιστον, θὰ προτιμοῦσα νὰ μὲ ἀναφέρει ὁ χειρότερός μου ἐχθρὸς μεταξὺ τῶν φιλοσόφων παρὰ ἕνας φίλος ἀνίδεος ἀπὸ φιλοσοφία. Δὲν μποροῦμε, συνεπῶς, νὰ δεχθοῦμε αὐτὰ ποὺ μᾶς λέει ὁ Ξενοφῶν, εἴτε πρόκειται γιὰ κάποιο δύσκολο σημεῖο στη φιλοσοφία, εἴτε γιὰ ἐπιχειρήματα που θέλουν ν' ἀποδείξουν ὅτι ὁ Σωκράτης ἄδικα καταδικάστηκε» 44.
Ο Βλαστός προσπαθεῖ νὰ ἀποδυναμώσει τὴν αὐστηρότατη κρίση τοῦ Russell, ἀντιτείνοντας: «Ὅμως ὁ Ξενοφῶν εἶναι κάθε ἄλλο παρά ἀνόητος. Ἡ Κύρου παιδεία του εἶναι τὸ εὐφυέστερο ἐγχείρημα στὸν τομέα τοῦ λογοτεχνικοῦ διδακτικού μυθιστορήματος ποὺ ἔχει φτάσει ὡς ἐμᾶς ἀπὸ τὴν κλασσικὴ ἀρχαιότητα. Σὲ πολλές περιπτώσεις, τόσο σὲ αὐτὸ τὸ ἔργο ὅσο καὶ ἀλλοῦ, ὁ Ξενοφῶν ἐπιδεικνύει εὔστοχη κρίση γιὰ πρόσωπα καὶ πράγματα. ῎Αν ἤμουν ἕνας ἀπὸ τοὺς μυρίους ἐκείνους Ἕλληνες οἱ ὁποῖοι ἔμειναν χωρὶς ἡγεσία στὶς ἐρημιὲς τῆς Μικρᾶς ᾿Ασίας, ψάχνοντας γιὰ ἕναν ἀρχηγὸ ποὺ νὰ μποροῦμε νὰ τὸν ἐμπιστευτοῦμε νὰ μᾶς ὁδηγήσει μὲ ἀσφάλεια πίσω στον πολιτισμό, ἀμφιβάλλω ἂν θὰ μποροῦσα νὰ βρῶ κάποιον καλύτερο γι' αὐτὸν τὸν σκοπὸ ἀπὸ τὸν Ξενοφῶντα· σίγουρα θὰ τὸν προτιμοῦσα ἀπὸ τὸν Russell»45.
Παραμένει, ὡστόσο, τὸ γεγονὸς ὅτι ὁ Ξενοφῶν δὲν εἶναι φιλόσοφος. Εν τούτοις, ὅπως κάποιος ἐπεσήμανε μὲ μία όμορφη μεταφορική εἰκόνα, ὁ Ξενοφῶν, παρ' ὅτι δὲν κατανοοῦσε εἰς βάθος τὸν Σωκράτη, ἀποδεικνύεται ἀξιόπιστος μάρτυρας, ὅπως ὁ διανομέας ὁ ὁποῖος, καίτοι δὲν γνωρίζει μὲ ἀκρίβεια το περιεχόμενο τοῦ ἐμπορεύματος που μεταφέρει, παρ' ὅλα αὐτὰ τὸ μεταφέρει μὲ ἀρκετὰ ἀσφαλῆ τρόπο46.
Πάντως, παραμένει βέβαιο πῶς, ἐὰν ὁ ἱστορικός Σωκράτης ήταν ἔτσι ὅπως τὸν περιέγραψε ὁ Ξενοφών, σίγουρα δὲν θὰ παρακινούσε τὸν ᾿Αριστοφάνη νὰ συνθέσει τὴν κωμωδία Νεφέλες, καὶ ἰδιαιτέρως, ὅπως ὀρθῶς παρατηρήθηκε, δὲν θὰ κρινόταν ὡς δημόσιος κίνδυνος καὶ, συνεπώς, δὲν θὰ καταδικαζόταν εἰς θάνατον ἀπὸ τοὺς ᾿Αθηναίους.
Εἶναι ἀλήθεια ὅτι, σε κάθε περίπτωση, τὰ γραπτά τοῦ Ξενοφώντος ἀποτελοῦν πηγή μιᾶς ἐξαιρετικής ποσότητας πληροφοριών, ἡ ὁποία όμως ἀποδεικνύεται πραγματικά ζωντανή καὶ ἐρεθιστική μόνον ἐὰν διαβαστεῖ καὶ ἑρμηνευθεῖ ὑπὸ τὸ φῶς τῶν λεγομένων τοῦ Πλάτωνος.
δ) Οἱ ἐλάσσονες Σωκρατικοί.
Μάρτυρες τῆς σωκρατικής διανοήσεως, ἐκτὸς τοῦ Πλάτωνος καὶ τοῦ Ξενοφῶντος, ὑπῆρξαν μετά βεβαιότητος καὶ οἱ ὑπόλοιποι μαθητές τοῦ φιλοσόφου: ὁ Αἰσχίνης, ὁ ᾿Αντισθένης, ὁ ᾿Αρίστιππος, ὁ Εὐκλείδης καὶ ὁ Φαίδων.
Γιὰ τὸν καθένα ἀπὸ αὐτοὺς γνωρίζουμε πῶς πραγματοποιήθηκε ή συνάντησή του μὲ τὸν Σωκράτη καὶ πῶς ἔγινε μαθητής του, γεγονός τὸ ὁποῖο ἀποδεικνύεται ἰδιαιτέρως κατατοπιστικό.
Γιὰ τὸν Αἰσχίνη ἀφηγοῦνται πὼς ἀποτάθηκε στὸν Σωκράτη λέγοντάς του ὅτι δὲν εἶχε νὰ τοῦ προσφέρει τίποτε ἄλλο πέρα ἀπὸ τὸν ἑαυτό του. Καὶ ὁ Σωκράτης λέγεται ὅτι ἀπήντησε: «Δὲν ἀντιλαμβάνεσαι λοιπὸν πώς μοῦ κάνεις τὸ μεγαλύτερο δώρο;»47.
Γιὰ τὸν ᾿Αντισθένη λέγεται πώς, ἀφοῦ εἶχε ἤδη ἱδρύσει τη δική του σχολή, ἄκουσε τον Σωκράτη καὶ ἀπεκόμισε τέτοιο ὄφελος, ὥστε ἔκτοτε παρότρυνε τους μαθητές του νὰ γίνουν καὶ ἐκεῖνοι, μαζί του, μαθητές τοῦ Σωκράτους. Μᾶς παραδίδεται ἐπίσης ὅτι, καίτοι κατοικοῦσε στὸν Πειραιά, περπατοῦσε καθημερινώς σαράντα στάδια γιὰ νὰ μπορεῖ νὰ ἀκούσει τὸν Σωκράτη48.
Γιὰ τὸν ᾿Αρίστιππο ἀφηγούνται πώς, ἀφοῦ ἄκουσε τὸν Σωκράτη μὲ τὴν εὐκαιρία τῶν Ὀλυμπιακῶν ᾿Αγώνων, τὸν ἐκυρίευσε τέτοια ταραχή, ὥστε ἀποφάσισε να μετακομίσει ἀπὸ τὴν Κυρήνεια στην ᾿Αθήνα γιὰ νὰ γίνει ἀκροατής του 49.
Γιὰ τὸν Εὐκλείδη, ὁ ὁποῖος καταγόταν ἀπὸ τὰ Μέγαρα, λένε πώς, μολονότι οἱ Ἀθηναῖοι, ἐξ αἰτίας τῆς διαμάχης μὲ τὴν πόλη του, εἶχαν ἀπειλήσει μὲ θάνατο ὅσους Μεγαρεῖς τολμοῦσαν νὰ εἰσέλθουν στὴν ᾿Αθήνα, ἐν τούτοις αὐτὸς ἐξακολούθησε να πηγαίνει τις νύχτες στην ᾿Αθήνα μεταμφιεσμένος σὲ γυναῖκα 50.
Γιὰ τὸν Φαίδωνα ἀφηγοῦνται πώς, χάρη στον Σωκράτη, ἐλευθερώθηκε ἀπὸ ἕνα χαμαιτυπεῖο στὸ ὁποῖο εὑρισκόταν ὡς δοῦλος 51.
Ὅσον ἀφορᾶ στοὺς μαθητές του, ὁ Σωκράτης, στὸν τελευταίο λόγο ποὺ ἐξεφώνησε – ἀφοῦ εἶχε ἤδη ὁριστικοποιηθή ή καταδίκη του – δηλώνει πῶς ὅσοι εἶχαν ψηφίσει ὑπὲρ τοῦ θανάτου του, πιστεύοντας ὅτι ἔτσι θὰ ἀπελευθερώνονταν ἀπὸ αὐτόν, ὁ ὁποῖος προσπαθοῦσε νὰ τοὺς πείσει νὰ ἀποδώσουν λογαριασμό γιὰ τὴ ζωή τους, ἔσφαλλαν, καθ' ὅσον μετὰ τὸν θάνατό του θὰ ἐπαληθευόταν ἀκριβῶς τὸ ἀντίθετο:
Ἀλλὰ ἀκριβῶς τὸ ἀντίθετο θὰ συμβεῖ, ὅπως ἐγὼ σᾶς τὰ λέω. Γιατί, πλέον, θὰ αὐξηθοῦν ἐκεῖνοι ποὺ θὰ σᾶς ἐλέγχουν, τοὺς ὁποίους ἐγὼ μέχρι τώρα, χωρὶς νὰ τὸ καταλαβαίνετε, ἐμπόδιζα. Καὶ ὅσο πιὸ νέοι εἶναι τόσο πιὸ ἐνοχλητικοὶ θὰ σᾶς γίνονται, κι ἐσεῖς πιὸ πολὺ θὰ ἀγανακτήσετε 52.
Ὄντως, ἐκτὸς ἀπὸ τὸν Αἰσχίνη, ὁ ὁποῖος ὑπῆρξε περισσότερο ἄνθρωπος τῶν γραμμάτων παρά φιλόσοφος, ὅλοι οἱ προαναφερθέντες μαθητές, μολονότι ἀπὸ φιλοσοφικῆς ἀπόψεως ύστεροῦσαν κατά πολύ τοῦ Πλάτωνος, ἴδρυσαν δική τους σχολή, ἡ ὁποία μάλιστα ἐγνώρισε κάποια ἀπήχηση.
Στο παρόν ἔργο, θὰ ἀναφερθούμε στοὺς μαθητές αὐτοὺς κυρίως διότι ἐπιβεβαιώνουν τὴν κεντρικὴ ἰδέα τῆς σωκρατικῆς διανοήσεως, ή ὁποία καὶ μᾶς ἐνδιαφέρει περισσότερο 53.
ε) Αριστοτέλης.
Η θέση τῶν μελετητῶν γιὰ τὸν᾿Αριστοτέλη εἶναι ἀντιφατική.
Ἀπὸ τὴ μία πλευρά, ξεκινώντας ἀπὸ τὸν Eduard Zeller, ὁ Σταγειρίτης ἐθεωρεῖτο ἄνθρωπος ἐμπιστοσύνης, καθὼς καὶ βασικό σημεῖο ἀναφορᾶς σὲ σχέση μὲ τὴ διάκριση μεταξύ ὅσων ἀνήκουν στὸν Πλάτωνα καὶ ὅσων ἀνήκουν στον Σωκράτη 54.
Ταυτοχρόνως, όμως, ὁ ᾿Αριστοτέλης ἐθεωρεῖτο ἀναξιόπιστος ἀπὸ ἱστορικῆς ἀπόψεως.
Πράγματι, ὁ ᾿Αριστοτέλης δὲν ἦταν σύγχρονος τοῦ Σωκράτους καί, συνεπῶς, δὲν ἐγνώρισε ἄμεσα οὔτε τὸν Σωκράτη ὡς παιδαγωγό οὔτε τὴν ἰσχύ, τὴ δύναμη καὶ τὸ εὔρος τοῦ μηνύματός του. Πιο συγκεκριμένα, οἱ γνώσεις του δὲν μποροῦσαν νὰ προέρχονται παρὰ ἀπὸ «δεύτερο χέρι».
Ἐπὶ πλέον, ὅπως θὰ ἰδοῦμε, ὁ ᾿Αριστοτέλης ἀναδόμησε καὶ παρουσίασε τὴ διανόηση τοῦ Σωκράτους σε συνάρτηση μὲ τὰ δικά του πρότυπα, ὅπως καὶ τὸν ἀξιολόγησε βάσει τῶν δικῶν του ἀποκαλύψεων55.
Ἐν τούτοις, ἀκόμη καὶ οἱ πληροφορίες ποὺ μᾶς παρέχει ὁ ᾿Αριστοτέλης, ἐὰν ἐξεταστοῦν ὑπὸ τὸ κατάλληλο πρίσμα καὶ συγκριθοῦν μὲ ἐκεῖνες τῶν ἄμεσων μαθητῶν τοῦ Σωκράτους, μποροῦν νὰ ἀποδειχθοῦν χρήσιμες.
27. ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΟΥΣ, Νεφέλες, Οἱ Κωμωδίες τοῦ ᾿Αριστοφάνη, μτφρ. Θρ. Σταύρου, ᾿Αθήνα, Τυποβιβλιοτεχνική, 1967, στ. 456.
28. ΤΟΥ ΑΥΤΟΥ, Βάτραχοι, Οἱ Κωμωδίες τοῦ ᾿Αριστοφάνη, μτφρ. Θρ. Σταύρου, στ. 1491-1499.
29. F. NIETZSCHE, Frammenti Postumi 1875-1876, OFN, ἔνθ' ἀν., IV 1, σ. 168.
30. G.W.F. HEGEL, Lezioni di storia della filosofia, ἶταλ. ἔκδ., Firenze, La Nuova Italia, 1932, τόμ. ΙΙ, σ. 86.
31. F. BARTOLONE, Socrate..., σ. 20.
32. Πβ. κατωτ., σημ. 2, κεφ. 7.
33. Πβ. κατωτ., σημ. 3, κεφ. 7.
34. Γ. ΒΛΑΣΤΟΥ, Σωκράτης. Εἰρωνευτής καὶ ἠθικὸς φιλόσοφος, (ελλ. μτφρ. Π. Καλλιγάς), Αθήνα, Ἑστία, 1993, Εἰσαγωγή, σημ. 2, σ. 31.
35. Πβ. κεφ. 4, σσ. 109 κ. έξ.
36. A. CAPIZZA, Socrate e i personaggi filosofici di Platone, Roma, 1970.
37. Αὐτόθι, σ. 151.
38. Αὐτόθι, σσ. 170 κ. εξ.
39. F. NIETZSCHE, Frammenti postumi 1876-1878, OFN, IV 1,0. 157.
40. J. PATOČKA, Socrate, 0. 61.
41. G.W.F. HEGEL, Lezioni di storia della filosofia, τόμ. 1, σ. 72.
42. F. NIETZSCHE, Frammenti postumi 1875-1876, OFN, ἔνθ' ἀν., ΙV 2, σ. 342.
43. Πβ., π.χ., τὸ μνημειώδες ἔργο τοῦ Κ. JOËL, Die echte und der xenophontischen Sokrates, 3 τόμοι, Berlin, 1901.
44. B. RUSSELL, Ἱστορία τῆς Δυτικῆς Φιλοσοφίας, μτφρ. Αἰμ. Χαρμούζιου, ᾿Αθήνα, ᾿Αρσενίδης & Σία, 1970, τόμ. Β΄, σ. 164.
45. Γ. ΒΛΑΣΤΟΥ, Σωκράτης. Εἰρωνευτὴς καὶ ἠθικός φιλόσοφος, σ. 165.
46. J. PATOČKA, Socrate, 00. 41-43.
47. ΔΙΟΓΕΝΟΥΣ ΛΑΕΡΤΙΟΥ, Βίοι Φιλοσόφων, 11, 34.
48. Αὐτόθι, VI 2.
49. ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ, Περὶ πολυπραγμοσύνης, 516 c.
50. ΑΥΛΟΥ ΓΕΛΛΙΟΥ, Αττικαὶ Νύκτες, VII 10, 1-5.
51. ΔΙΟΓΕΝΟΥΣ ΛΑΕΡΤΙΟΥ, Βίοι φιλοσόφων, ΙΙ, 31 καὶ ΙΙ, 105.
52. ΠΛΑΤΩΝΟΣ, Απολογία Σωκράτους, 39 c-d.
53. Γιὰ μία συνοπτική παρουσίαση τῶν θέσεων τῶν φιλοσόφων αὐτῶν σχετικῶς μὲ τὴ σωκρατική διανόηση, πβ. G. REALE, Storia della filosofia antica, Milano, Vita e Pensiero, 1975-1980, τόμ. Ι, σσ. 385-432.
54. E. ZELLER, Die Philosophie der Griechen in ihrer geschichtlichen Entwic-klung, Leipzig, 1922, 111, ἰδιαιτέρως οἱ σσ. 105 κ. έξ.
55. Τὴν πρώτη πλήρη συλλογὴ τῶν μαρτυριῶν τοῦ ᾿Αριστοτέλους γιὰ τὸν Σωκράτη συνέθεσε ὁ Τh. DEMAN, Le témoignage d'Aristote sur Socrate, Paris, 1942.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου