ΤΟΜΟΣ 4ος
ΜΕΡΟΣ ΕΝΑΤΟ: Ο Έλληνας άνθρωπος στην ιστορική του εξέλιξη
I ΕΙΣΑΓΩΓΗ (6η συνέχεια)
Η ελληνική γλώσσα. Ο πλούτος των μορφών της.
Από τη στιγμή που στο πλούσιο σύστημα των ρηματικών μορφών προστίθεται και το ευρύ και εξαντλητικό σύστημα των ονοματικών μορφών, έτσι ώστε όλες οι κατηγορίες κλίσεως να υπάρχουν σε μεγάλη πληρότητα, προκύπτουν για το ελληνικό συντακτικό τα μέγιστα πλεονεκτήματα. Πρώτα απ’ όλα, σε ολόκληρη την πρόταση διακρίνονται αμέσως οι σχέσεις μεταξύ των διαφόρων στοιχείων, χωρίς επίπονη βοήθεια από περιφράσεις, αναφορικές αντωνυμίες κτλ.· ακόμη και μια μακρινή επεξήγηση/παράθεση προσαρμόζεται ευκρινώς στον αντίστοιχο όρο της πρότασης μέσω της πτώσης της. Μόνο στα ελληνικά είναι δυνατές οι όμορφες παρενθέσεις· διότι εδώ οι ενδιάμεσες προτάσεις λειτουργούν ως σύντομες παρεμβολές για να διευκρινίσουν και να εξηγήσουν, ενώ σε άλλες γλώσσες ενοχλούν και διακόπτουν τη ροή της πρότασης. Προς χάριν του αριθμού και, στην ποίηση, προς χάριν του μέτρου, η πρόταση μπορεί να διαμορφωθεί πιο ελεύθερα και ωραιότερα απ’ ό,τι σε άλλες γλώσσες· λ.χ. για να αποφευχθεί η χασμωδία ή για την επίτευξη ή αποφυγή μακρών συλλαβών μέσω συσσώρευσης συμφώνων, είναι εύκολο να μετακινηθούν οι λέξεις χωρίς βλάβη της σαφήνειας. Η θέση του υποκειμένου και του αντικειμένου στην πρόταση υπακούει ήδη πλήρως στον νόμο της ανωτέρας τονικότητας ή της ευφωνίας.
Η χρήση των μετοχών.
Στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των ελληνικών ανήκει ιδίως η χρήση των μετοχών, οι οποίες είναι παρούσες σε πολύ πιο ολοκληρωμένη μορφή από ό,τι στα λατινικά ή, ακόμη περισσότερο, στα γερμανικά. Καθώς αυτές διαθέτουν σε όλους τους χρόνους τις πλήρεις καταλήξεις των πτώσεων κατά γένος και αριθμό, ενώ συγχρόνως διατηρούν την πλήρη (σχεδόν χαμένη στα γερμανικά) ρηματική τους δύναμη, χάρη στην οποία μπορούν να εξαρτήσουν ολόκληρη δευτερεύουσα πρόταση και να συνδεθούν στη σωστή θέση με την κύρια, αποτελούν —άλλοτε σε σύνδεση με ουσιαστικό, άλλοτε σε απόλυτη χρήση— το κυριότερο μέσο στη διάρθρωση της ελληνικής πρότασης. Για τούτο αρκεί να ανοίξει κανείς στην τύχη ένα απόσπασμα από έναν ρήτορα ή φιλόσοφο. Ας αναρωτηθούμε, για παράδειγμα, τι θα απέμενε από τον Ισοκράτη αν του αφαιρούσε κανείς αυτή τη διευκρινιστική δύναμη των μετοχών. Υψηλή γλωσσική αξία έχει επίσης η ουδέτερη μετοχή που χρησιμοποιείται ως ουσιαστικό, που δεν δηλώνει μόνο, όπως οι καταλήξεις -σις, -μα, -της, ενέργεια, αποτέλεσμα ή ιδιότητα, αλλά και μια ενεργητική ή παθητική δύναμη· εξίσου σπουδαία είναι η προστακτική μορφή του λεγόμενου ρηματικού επιθέτου (λεκτέον, πρακτέον). Ακόμη όμως και το απλό επίθετο είναι πιο ισχυρό από ό,τι σε κάθε άλλη ευρωπαϊκή γλώσσα και συχνά συνοδεύει άνετα και πρόθυμα τον αιτιατική του πτώση· λέμε, π.χ., ἀγαθὸς τὰ πολεμικά. Εξάλλου η μετατροπή του σε επίρρημα είναι εύκολη και ευκρινής και χρησιμοποιείται συχνότερα απ’ ό,τι στα λατινικά και στα γερμανικά. (Σκεφτείτε εκφράσεις όπως ἐπιθυμήσας μοναρχίας αλόγως καὶ μανικώς).
Εξαρτημένες κατασκευές
Εξαιρετικά πολύτιμη για κάθε εξαρτημένο λόγο (για όλες τις εξαρτημένες προτάσεις) είναι η χρήση της «αιτιατικής με το απαρέμφατο», διότι με αυτή την απλούστατη διαβάθμιση το εξαρτημένο μέρος του λόγου ξεχωρίζει σαφώς από την κύρια πρόταση. Η αξία της είναι μεγάλη, επειδή η κατασκευή αυτή δηλώνει συγχρόνως γένος, έγκλιση και χρόνο του ρήματος· στα γερμανικά, ακόμη κι αν υπήρχε, μέσα στον βάλτο των βοηθητικών ρημάτων δεν θα μας βοηθούσε πολύ. Και στη χρήση του απαρεμφάτου ως ουσιαστικού τα ελληνικά δείχνουν την υπεροχή τους. Από τα παράγωγα ουσιαστικά που σχηματίζονται με τις καταλήξεις που αντιστοιχούν στα γερμανικά -ung, -heit, -keit, το ελληνικό έχει το μεγάλο προνόμιο ότι διακρίνει επίσης ενεργητική και παθητική σημασία, καθώς και τους χρόνους· και εδώ τα γερμανικά είναι πολύ φτωχότερα. Τέλος, πρέπει να θυμίσουμε πώς τα μόρια σε συνδυασμό με τις εγκλίσεις καθιστούν δυνατή την ακριβή απόδοση κάθε απόχρωσης της σκέψης· επίσης πώς η ταχύτερη και πιο παθιασμένη ιδιοσυγκρασία του Έλληνα, σε αντίθεση με τον αυστηρά μετρημένο και νομικώς ακριβή Ρωμαίο, εκφράζεται στη χρήση των αρνήσεων: στα ελληνικά, η διπλή άρνηση ενισχύει συνήθως την άρνηση, ενώ στα λατινικά η διπλή άρνηση καταλήγει σε κατάφαση.
Σύνθετα ονόματα.
Όσον αφορά τον σχηματισμό λέξεων αξίζει να σημειωθεί η μεγάλη ευκολία με την οποία σχηματίζονται σύνθετα ονόματα, και κυρίως η ευκολία προσάρτησης προθέσεων στην αρχή των λέξεων. Και τα λατινικά και τα γερμανικά συνδέουν έτσι το ρήμα με αυτές τις προθέσεις, αλλά τουλάχιστον στις τελευταίες αυτές μπορούν να αποκολληθούν πάλι, ενώ στα ελληνικά η σύνδεση διατηρείται στην πρόζα και σχεδόν μόνο στον στίχο επιτρέπεται ο αρχικός διαχωρισμός. Ας σκεφτεί κανείς ακόμη την εύκολη σύνθεση δύο εννοιών σε μία λέξη, ιδίως για κωμικό σκοπό. Ο Αριστοφάνης στους Βατράχους (στ. 207) σχηματίζει από το βάτραχος (βάτραχος) και το κύκνος (κύκνος) τη λέξη βατραχόκυκνοι, από το κραιπάλη (μέθη) και κῶμος (συμπόσιο) (στ. 218) τη λέξη κραιπαλόκωμος (αυτός που διασκεδάζει μεθυσμένος όλη τη νύχτα), και παρόμοια (στ. 230) καλαμόφθογγος («αυτός που ακούγεται σαν αυλός») και άλλα. Και όπως εδώ η γλώσσα του κωμωδιογράφου, που βέβαια πρέπει να διακριθεί από την υπόλοιπη ελληνική, επιδίδεται σε μακρές λεξιπλασίες, έτσι από την άλλη μεριά και η βραχυλογία του Αισχύλου με τα σύνθετα επίθετα και ουσιαστικά του, που συχνά αντικαθιστούν ολόκληρη πρόταση και που πρέπει να τα αποσυναρμολογήσουμε και να τα ξανασυνθέσουμε εκ νέου με πολλούς τρόπους για να τα προσαρμόσουμε στη δική μας έκφραση· ήδη μόνο στον Αγαμέμνονα υπάρχει πληθώρα τέτοιων παραδειγμάτων.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου