ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (234)

 Συνέχεια από: Κυριακή 3 Αυγούστου 2025

Jacob Burckhardt

ΤΟΜΟΣ 4ος

ΜΕΡΟΣ ΕΝΑΤΟ: Ο Έλληνας άνθρωπος στην ιστορική του εξέλιξη

I ΕΙΣΑΓΩΓΗ (5η συνέχεια)

Το χάρισμα των Ελλήνων έχει ήδη αναφερθεί στο τέταρτο κεφάλαιο αυτού του έργου, σε σχέση με την αντίθεσή τους προς τους βαρβάρους. Όσο αβέβαιη είναι για εμάς η μίξη από την οποία προέκυψε ο ελληνικός λαός, τόσο αδύνατο είναι να διαχωρίσουμε σε ποιο βαθμό οι Φοίνικες ήταν οι προκάτοχοί του. Δεν θα μπορέσουμε ποτέ να προσδιορίσουμε σε ποιο βαθμό είχε αναπτυχθεί στις φοινικικές πόλεις η αναπόφευκτη συνέπεια της ελεύθερης αστικής ζωής: η αφύπνιση του ατομικού πνεύματος.

Κατά τα άλλα, σε σύγκριση με τον υπόλοιπο αρχαίο Ανατολικό κόσμο, οι Έλληνες είναι σαν καθαρός πνευματικός κόσμος απέναντι στην ύλη ή σαν καθαρό ελεύθερο πνεύμα έναντι του φυλετικά ή δεσποτικά δεσμευμένου πνεύματος. Με τη δημιουργία πολλών νέων κέντρων ζωής στις πόλεις-κράτη, η ποικιλία των κρατών και των λατρευτικών τους τελετών μετατρέπεται σε πνευματική ελευθερία. Με το αίσθημα της συνοχής και της φιλικής συμφιλίωσης συνδέεται εδώ από νωρίς κάτι ανώτερο: η θέαση και η αναγνώριση του άλλου, του διαφορετικού και όμως επίσης δικαιωμένου, όχι μόνο εντός, αλλά και εκτός του συνόλου του έθνους, και σε αυτό αναγνωρίζεται ο σκοπός του ανθρώπου, αναγνωρίζεται μια καθολική αποστολή του ανθρώπου.

Και στη Γένεση (II, 19) ο Γιαχβέ φέρνει όλα τα ζώα του αγρού και όλα τα πουλιά του ουρανού στον άνθρωπο, για να δει πώς τα ονομάζει, και όπως τα ονομάζει, έτσι θα είναι το όνομά τους. Οι Έλληνες όμως είναι σε μια εντελώς διαφορετική έννοια μέροπες (ονομάζοντας ή βλέποντας μέρη). Ενώ στη συνέχεια όλη η φαντασία των Εβραίων περιστρέφεται γύρω από ένα κέντρο, το θεοκρατικό κράτος, η ελληνική αντίληψη και απεικόνιση απλώνεται θαυμαστά σε όλα τα όρια των πραγμάτων.

Βέβαια, το άτομο στέκεται σταθερά στο έδαφος της ιδιαίτερης πόλης του, στην οποία ανήκει περισσότερο από ό,τι σε οποιοδήποτε άλλο μέρος. Αλλά επειδή στο ελληνικό πνεύμα έχει ταυτόχρονα αναδυθεί η ανάγκη να υπερβεί αυτή την πόλη, το ισχυρότερο πνεύμα του πολίτη συνδέεται με την πιο πρώιμη γενική συμμετοχή στο όλον του κόσμου. Σε αυτό προστίθεται η μεγάλη πλαστική ικανότητα στην ποίηση και την τέχνη. Από νωρίς οι άνθρωποι φαίνονται στους Έλληνες περίεργοι στην ποικιλομορφία τους και άξιοι να τραγουδηθούν. Η περιγραφή της ζωντανής, γλυκιάς εμφάνισης (της ζωηρής και χαριτωμένης παρουσίας) και της ψυχικής κίνησης (της συγκίνησης της ψυχής) είναι ήδη τελειωμένη στον Όμηρο. Η ποίηση γίνεται από την αρχή η ιδανική εικόνα του κόσμου, και η εικαστική τέχνη δημιουργεί τις πιο υπέροχες μορφές στον τομέα του ορατού.

Μπορεί κανείς να αναρωτηθεί σε ποιο βαθμό οι Έλληνες ήταν περιορισμένοι από την ψυχική πλευρά (από την πλευρά της «καρδιάς» ή της εσωτερικής ευαισθησίας). Η υποκειμενική τους λυρική ποίηση, που θα μας έδινε τις πιο σημαντικές πληροφορίες, έχει χαθεί. Δεν διαθέτουμε τίποτα παρά μόνο τα αποσπάσματα, στα οποία, όπως και στην επική ποίηση, την ελεγειακή και την επιγραμματική, έχουν μερικές φορές τα πιο γλυκά και υπέροχα στοιχεία.

Αλλά παράλληλα, οι συνέπειες της πόλης οδηγούν στην τρομερότερη σπατάλη του ανθρώπινου κεφαλαίου, στις κυριολεκτικές εξοντώσεις που επιβάλλουν ο ένας στον άλλον. Μπορούμε να θρηνήσουμε για αυτά, αν σκεφτούμε το μέγεθος της απώλειας. Αλλά αυτό δεν πρέπει να μας εμποδίζει να αποκομίσουμε από αυτό το έθνος, στο οποίο δόθηκαν τόσο πολλά, ό,τι μπορεί να αποκομιστεί. Εδώ δεν ισχύει το nil admirari («να μη θαυμάζεις τίποτε»), αλλά το multum admirari («να θαυμάζεις πολλά»).